Leonardo da Vinci’ye ilham kaynağı olduğu düşünülen Cezeri yazdığı kitapta 50’den fazla aygıtın kullanım temellerini, yararlanma imkanlarını çizimlerle göstermiştir.
CEZERİ KİMDİR?
El Cezerîİ 1136 yılında Cizre’de doğdu, 1206 yılında Cizre’de hayatını kaybetti.
İslam’ın Altın Çağında çalışmalar yapan Müslüman Arap mucit ve mühendis olan Cezeri’nin sibernetiğin birinci adımlarını attığı ve birinci robotu yapıp çalıştırdığı kabul edilir. Tıpkı vakitte El Cezeri’nin Leonardo da Vinci’ye ilham kaynağı olduğu düşünülür.
CEZERİ’NİN HAYATI
1136 yılında Cizre’nin Tor mahallesinde doğmuştur. Lakabını yaşadığı kentten alan El Cezeri, tahsilini Topluluk Medresesi’nde tamamlayarak, fizik ve mekanik alanlarında ağırlaştı ve pek çok unsur ve buluşa imza attı.
Batı yazınında M.Ö. 300 yıllarında Yunan matematikçi Archytas tarafından buharla çalışan bir güvercin yapılmış olduğu belirtilse de, robotikle ilgili bilinen en eski yazılı kayıt, Cezeri’ye aittir.
FOTO: DEPOPHOTOS / Cezeri’nin 13. yüzyılda yazdığı Kitab-ül Hiyel’deki tarife uygun ve çalışır vaziyette üretilen makinelerini geçtiğimiz yıllarda sergilendi.
KİTABINDA 50’DEN FAZLA İCAT BULUNUYOR
Otto Mayr’a nazaran kitapların biçimi çağdaş manada “kendin yap” kitaplarına benziyor.
Dünya bilim tarihi açısından bugünkü sibernetik ve robot biliminde çalışmalar yapan birinci bilim insanı olan Cezeri’nin yaptığı otomatik makineler günümüz mekanik ve sibernetik bilimlerinin temel taşlarını oluşturmaktadır.”Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap” (El Câmi-u’l Beyn’el İlmî ve El-Amelî’en Nâfi fî Sınâ’ati’l Hiyel) isimli yapıtında ortaya koydu. 50’den fazla aygıtın kullanım temellerini, yararlanma imkanlarını çizimlerle gösterdiği bu kitapta Cezeri, tatbikata çevrilmeyen her teknik ilmin, hakikat ile yanlış ortasında kalacağını söyler. Bu kitabın özgün kopyası günümüze kadar ulaşamadıysa da, bilinen 15 kopyasından 10’u Avrupa’nın farklı müzelerinde, 5 tanesi Topkapı ve Süleymaniye kütüphanelerinde yer almaktadır.
Kısaca Kitab-ül Hiyel ismiyle bilinen yapıtı altı kısımdan oluşur. Birinci kısımda binkam (su saati) ile finkanların (kandilli su saati) saat-ı müsteviye ve saat-ı zamaniye olarak nasıl yapılacağı hakkında on hal; ikinci kısımda çeşitli kap kacakların yapılışı hakkında on hal, üçüncü kısımda hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılması hakkında on form; dördüncü kısımda havuzlar ve fıskiyeler ile müzik otomatları hakkında on form; beşinci kısımda çok derin olmayan bir kuyudan yahut akan bir ırmaktan suyu yükselten aletler hakkında 5 hal; 6. kısımda birbirine benzemeyen türlü formların yapılışı hakkında 5 biçim yer alır.
Teorik çalışmalardan çok pratik ve el yordamıyla deneysel çalışmalar yapan Cezeri’nin kullandığı bir diğer usul de yapacağı aygıtların evvelden kâğıttan maketlerini inşa edip geometri kurallarından yararlanmaktı. Birinci hesap makinesinden asırlar evvel tıpkı sistemle çalışan benzeri bir mekanizmayı, geliştirdiği saatte kullanan Cezeri, yalnızca otomatik sistemler kurmakla kalmamış, otomatik olarak çalışan sistemler ortasında istikrar kurmayı da başarmıştı.
FOTO: DEPOPHOTOS / Cezeri standında yer alan icatlarda biri.
OTOMATİK HİZMETÇİYİ GELİŞTİRDİ
Cezeri, otomatik denetimli makinelerin birincisi sayılan Jacquard’ın otomatik dokuma tezgâhından 600 yıl evvel değişik haznelerdeki suyun düzeyine nazaran ne vakit su dökeceğine, ne vakit meyve ve içecek sunacağına karar veren otomatik hizmetçiyi geliştirdi. Birtakım makinelerinde hidro mekanik tesirlerle istikrar kurma ve harekette bulunma sistemine yönelen Cezeri, kimilerinde ise şamandıra ve palangalar ortasında dişli çarklar kullanarak karşılıklı etkileme sistemini kurmaya çalıştı. Zaten çalışan otomatik sistemlerden sonra su gücü ve basınç tesirinden yararlanarak kendi kendine istikrar kuran ve ayarlama yapan dengeyi oluşturması, Cezeri’nin otomasyon konusundaki en kıymetli katkısıdır.
Fizikçi ve mekanikçi El Cezeri’nin öteki bir yapıtı de Diyarbakır Ulu Camii’nin ünlü güneş saatidir.
