Endometriozis, uterus (rahim) içini döşeyen endometrium gland (salgı bezi) yapıları ve stromasının (destek doku) uterus dışındaki öbür bir bölgede izlenmesi olarak tanımlanabilir.
Doğurganlık devrindeki bayanların yaklaşık %10’unda ve infertilite anamnezi olanların da yaklaşık yarısında izlenmektedir.
Sıklıkla multifokal olup en sık olarak pelvik yapıları (yumurtalıklar, tüpler, rahim gerisindeki Douglas boşluğu, rektovajinal septum ve uterus bağları) fiyat. Daha az sıklıkla periton boşluğunun uzak bölgeleri yahut periumblikal dokular tutulur. Çok ender olarak lenf bezleri, akciğerler, kalp, çizgili kaslar ve kemikler etkilenebilir.
Endometriozis gelişimini açıklamak için dört hipotez ileri sürülmüştür.
Regürjitasyon (geriye akış) teorisi, son periyotta en çok tercih edilen, menstruasyonda (adet döneminde) tubalardan geriye akış sonucu gerçekleşen implantasyonu savunur,
Benign metastaz teorisi, endometrium dokusunun kan damarları ve lenf sistemi aracılığıyla uterustan uzak bölgelere yayılmasını savunur,
Metaplastik teori, endometriumun köken aldığı embriyoner pelvis ve karın mezoteli artıklarının endometriuma dönüşerek endometriozis oluşturmasına dayanır,
Ekstrauterin kök hücre teorisi, sirkülasyonda bulunan ve kemik iliğinden gelen kök hücrelerin endometrium dokusuna farklılaşmasını öne sürer.
Çalışmalar endometrial dokunun yalnızca yanlış yerde olmadığı, birebir vakitte olağandışı olduğunu da ileri sürer. Bilhassa stromal hücrelerdeki aromataz aktivitesi lokal östrojen üretimine neden olarak yabancı bölgede yerleşmiş olan endometriozis dokusunun verlığını sürdürmesini ve devamlılığını kolaylaştırarak endometriozis patogenezinde anahtar bir role sahiptir. Endometriozise eşlik eden inflamatuar (yangısal) çevresel karşılık da eşlik eden kıymetli bir bulgudur.
Endometriozis patolojik olarak adet periyoduyla birlikte periyodik kanama gösteren işlevsel endometriumdan oluşur. Endometriozis odakları overlerde (yumurtalıklarda) olduğunda içi kanla dolu kistler formunda görülürler, çikolata kisti olarak isimlendirilmesinin nedeni lezyon kronikleştikçe kanın kahverengiye dönüşerek çikolata gibisi görünüm almasıdır.
Uterus dışında bulunan endometrium katmanının periodik olarak kanaması sonucu yaygın fibrozis, pelvik yapılarda yapışıklıklar, tubalarda tıkanma üzere durumlar gelişebilmektedir.
Endometriozis-endometrioma varlığında görülebilecek klinik bulgular ekseriyetle lezyonların yerine ve yaygınlığına bağlıdır. Olguların neredeyse tamamında pelvis içi kanama ve uterus etrafı yapışıklıklar nedeniyle dismenore (sancılı adet) ve pelvik ağrı vardır. Rektum duvarı tutulumu varsa dışkılama sırasında ağrı görülebilir. Uterus veye mesane serozasının tutulması ağrılı cinsel ilgiye, tüplerin ve yumurtalıkların etrafındaki yapışıklıkların ağır olması da infertiliteye (kısırlığa) neden olur.
Tanı koymada birinci basamak hastanın şikayetlerinin öğrenilmesi ve yapılan fizik muayenedir. Şayet klinik bulgularla ön teşhis olarak endometriozis düşünüldüyse teşhis için laboratuvar incelemenin yanında seçilecek birinci görüntüleme usulü ultrasondur. Ultrason hasta uygunluğu ve ahengine nazaran transvajinal ve/veya suprapubik formülle yapılabilir. Ultrasonda lezyonlar yumurtalıklarda ise düzgün çeperli, ağır içerikli, Renkli Doppler incelemede kanlanma göstermeyen kistler formunda izlenir. Ultrasonda over dışı endometriozisin tanısı güç olup, pelviste sıvı, yapışıklıklara bağlı membranlar-septalar ya da tüplerde genişlemeler üzere sekonder bulgular görüntülenebilir. Teşhiste ultrasonun yetersiz kaldığı durumlarda MR hatta laparoskopik direkt bakı da gerekli olabilir.
