Çocukların Mevt Kavramının Farkına Varışı:Çocuklarda kayıpla ilgili olarak uzmanlar iki konuda fikir birliği içindedirler.
1) Tüm ayrılıklar koparılmak olarak kıymetlendirilir.
2) Çocuğun ölen bireyle geçirdiği müddet ne kadar uzunsa, yas hali yetişkinlerinkine o kadar misal olur.
Ölüm ve Lisan Gelişimi: Yapılan araştırmalarda çocukların değerli bir kısmının mevt sözcüğü hakkında fikirleri olduğu gözlenmiştir. Çocukların hayat ile ilgili niyetleri ise genelde hareketleri hayat işareti olarak gördükleri hareket etmeyen objeleri cansız olarak nitelendirdikleri gözlemlenmiştir.
Çocuğun Müşahedesi ve Mevt: Çocukların birinci yıllarından beri, hayvanlar, bitkiler ve çiçeklerin mevti ile karşılaştıkları ve bu duruma tepki gösterdikleri görülmüştür.
ÖLÜME KARŞI TEPKİLER
Ölüm olayına karşı yansısını belirleyen şeyler, yaşı, içsel dayanıklılığı, konut ortamının inançlı olup olmadığı, ölen kişinin yakınlık derecesi, yetişkinlerin çocuğa verdikleri teselli biçimi ve seviyesi, ve mevt biçimidir.
• 2 yaştan önce: çocuklarda obje sürekliliği olmadığı için, bir şeyin eksikliğini hissederler. Mevt uzun periyodik bir seyahat olarak algılanır. Çocuğun bu süreçten sonra eksik bir yaşantısı olacağı için çocuk ölen kişinin hayali imgesini yaşatmaya çalışır. Her ne kadar şuurlu bir süreç kelam konusu olmasa da bakım veren bireyden ayrılık çocuklarda ayrılık anksiyetesini tetikler.
• 3-5 yaş ortasında: bu yaştaki çocuklar vefat kavramını hayatlarında fark ederler. Kuşların, böceklerin, bitkilerin öldüğü bilirler lakin bu vefatın bir geri dönüşü olduğunu zannederler. ^^Annem öldü biliyorum lakin telefonda mı açmayacak^^ biçiminde beklentileri olabilir. Bu periyottaki çocuk vefatı süreksiz bir durum olarak görür ve mevtle ilgili soyut niyetleri anlamakta zahmet çeker. Öteki taraftan bu yaş fallik periyoda tekabül ettiğinden oidepus ve elektra kompleksi sürecinde farklı düşünceler oluşabilir.
5 ile 10 yaş ortasında: Beş-dokuz yaş ortasında çocuk, vefatın gerçek olduğunu kavrar lakin kendi başına gelebileceğini düşünmez. On yaşından sonra mevtin kendi başına da gelebileceğini ve kozmik bir olgu olduğunu kavramaya başlar. Yansılarını daha çok oyunlarda ve arkadaş ortasındaki davranışlarda sergilerler
10-13 yaş ortasında: ölümü anlarlar, kabul ederler fakat verdikleri yas yansıları yetişkinlerinkinden farkıdır. Bitkilerin yada hayvanların vefatlarına reaksiyon verirken, yakınlarının vefatına reaksiyon vermiyormuş üzere görünebilirler. Bunun nedeni bir hayvanın vefatıyla baş edebilirken, bir insanın vefatıyla yüzleşmek daha tehdit edicidir.
Ergenler vakitlerinin değerli bir kısmını vefat hakkında ideoloji yaparak, düşünüp, hayal kurarak geçirebilirler. “Hayat nedir ? “ , “Ölüm nedir ? “, “Ben kimim ?” üzere sorulara cevap ararlar. Vefatı büyüleyici bir durum olarak kıymetlendirebilir ve kendi cenaze merasimlerini hayal ederek, kimlerin geleceğini, kendilerini ne kadar berbat hissedeceklerini, sağken ölene karşı daha güzel davranmaları gerektiğine ait pişmanlık duyacaklarını düşünebilirler. Vefatı büyüleyici bir durum olarak değerlendirebilirler.2 yaşında erkek bir çocuğun annesini kaybetmesi durumunda; hayali bir anne imgesi yaratır, annenin yerine geçebilecek tesirli birinin olmaması durumunda, daima olarak bayan arayan lakin sadık olamayan ve bu yüzden sık partner değiştiren biri olabilir. Yada tam aksisi karşı cins ile bağımlı münasebetler kuran ve genelde kendinden daha büyük bayanlara yönelen biri olabilir.
3 yaşından ebeveyn kaybı yaşayan bir çocuk sevilmediğini düşünebilir ve ilerleyen hayatında bireyler ortası münasebetlerde daima olarak sevgi arayışında bulunabilir. Yada sevilemezlik şeması oluşturarak düşük benlik hürmetine sahip biri olabilir.
3-5 yaşındaki bir kız çocuk babasını kaybederse ilerleyen yaşantısında daima olarak özdeşleşebileceği güçlü bir baba modeline benzeyen erkekler arayan biri olabilir. Yada saldırgan ve gergin davranışlar sergileyen, rekabetten kaçınan biri olabilir
ÇOCUKLARDA SIK GÖRÜLEN YAS TEPKİLERİ
•Kaygı: Sevilen birinin kaybı ile çocuklarda temel inanç duygusu sarsılır, kendilerinin ve öteki sevdiklerinin başına bir şey gelebileceği kanısı ile kaygılanabilirler. Kaygı ve dert niyetleri; okula gitmek istememe, konutta tek başına olmak istememe, karanlıktan korkmak, isteğini diretmek vb. formda ortaya çıkabilir.
•Uykuya dalmada zahmet: Eğer mevtle ilgili güçlü anılar varsa, bunlar düşünmeye daha müsait akşam saatlerinde çocuğun aklına gelir. Bu durum çocuğun uykuya dalmasını geciktirebilir.
•Üzüntü ve Hasret: Yaşadığı travmatik olaydan sonra çocuk daha çok içine kapanabilir, etrafındakileri üzmemek için kederini dışarı göstermeyebilir.
•Öfke ve Dışa Vurma: Çocuklar ıstıraplarının sonucunda, tekme atarak ya da etraflarına ziyan vererek reaksiyon gösterebilirler. Sevdiği kişiyi aldığı için Tanrı’ya ya da mevte kızabilir, kendilerini terk ettiği için ölen şahsa kızabilirler
•Suçluluk, kendini kınama ve utanç: Suçluluk yansıları çoklukla vefat olayından evvel yaptıkları ve düşündükleri ile ilgilidir.ÇOCUKLARIN YAS KONUSUNDA EĞİTİMİGenelde aileler çocuklarının vefatla ilgili eğitimlerini derece derece yükseltmeye çalışırlar; inkar, cennet öyküleri ya da meyyitin geri gelişi ve çocukların ölmeyeceği hayatın erken devirlerinde çocukların hayatlarına yerleştirilir. Kübler Roos cennet, İlah ve meleklerle ilgili peri masallarının çocukların başına sokulmasını muhakkak reddeder. Lakin mevt konusunda endişelenen çocuklarla yaptığı çalışmalarda o da inkara dayalı çalışmalar yapmıştır. Çocuklara “insanın mevt anında “bir kelebek gibi” dönüşüm geçirerek ya da özgür hale gelerek” rahatlatıcı ve insanı çağırmakta olan bir geleceğe yanlışsız yola çıktığını söylemektedir. Sandor Ferenchzi; “gerçeğin gücünün azaltılmasının, gerçeğe aldırmamayla kabul etmek ortasında geçiş evresi olduğunu söylemiştir”. Jerome Bruner “her bahis, rastgele bir gelişim basamağındaki her çocuğa entelektüel dürüstlükle aktif bir halde öğretilebilir” görüşünü kabul etmekte ve çocuğun vefat kavramını gerçekçi bir biçimde derece derece anlayışına yardımcı olmaya çalışmıştır.
• Çocuğa mevt haberi sakin bir ortamda ve sevdiği yetişkinler tarafından verilmelidir.
Çocuğun sorduğu sorulara mümkün olduğunda yaşına uygun kısa ve açık karşılıklar verilmelidir. Ölmüş bir hayvan yada bitkiden yola çıkarak vefat olgusu anlatılabilir.
Uyku, seyahat ilah, cennet, melekler üzere kavramlar kullanılmamalıdır.
Çocuğun yas reaksiyonlarına hürmet duyulmalı, cenaze merasime vb ritüellerde çocuk da bulundurulmalı, örneğin tabuna dokunmasına yada ölüye bir armağan verilmesine müsaade verilmelidir.
Çocuğun hayatına dair tasaları giderilmeli, öbür insanların ölmeyeceği, ilerleyen süreçte yemek, harçlık, okul, konut yaşantısı üzere hususların motamot devam edeceği, nerde yaşamaya devam edeceği anlatılmalıdır.
Hislerinin farkına vardırılarak aynalama yapılmalıdır. Kendi başınızdan geçmiş vefat olaylarında neleri merak ettiğinizi; ailedeki bu kayıpla ilgili olarak yaşadığınız hisleri paylaşın. Lakin asla, “Metin olmalısın, ağlamamalısın, sen ağlarsan o da üzülür gibi” sözlerle, neler hissetmesi, neler hissetmemesi gerektiğini söylemeyin.
Çocukta görülebilecek mümkün regresif yada saldırgan davranışların süreksiz olduğu göz önünde bulundurularak, anlayışlı davranılmalıdır. Ortalama yas sürecinin 6 ay kadar süreceği unutulmamalıdır.
Ölen kişi ile ilgili olan eşyalar fotoğraflar vb ortada kalmaya devam etmelidir. Lakin gerekirse sayısı azaltılmalıdır.
Çocuğu yasını fotoğraf, oyun vb etkinliklerle tabir edilmesine imkan sağlanmalıdır.
Mümkün olduğunca hem çocuk hem de geri kalan bireyler olağan gündelik yaşama devam etmelidir. Okul toplumsal aktiviteler vb ne bir an evvel dönülmeli hayatın devam ettiği hissettirilmelidir.
Meskenden çok uzun müddetliğine uzaklaşılmamalı, konutta yaşamaya devam edilmelidir.
Bilhassa okul öncesi devirde ki çocuklarda ölen şahsa karşı yapılmış bir davranışın yada bu bireye dair düşünülmüş bir şeyin vefata yol açtığı kanısı oluşabileceğinden vefat durumunun kendisiyle ilgili bir şey olmadığı vurgulanmalı.
Kimsenin kendisini bırakmayacağına, onu sevip bakacağına inanabilmesi için, şefkat ve ilginizi sık sık, çok açık bir biçimde gösterin.
Sorularına cevap vermiş olsanız bile o size tekrar tekrar sorabilir. Sabırlı davranın ve sorularını tekrar tekrar yanıtlayın. Bazen çocuğun sorularının cevaplanması kadar sormaya yürek edemediği fakat sizin sezdiğiniz gereksinimleri da değerli olabilir. Bunların hepsi için çocuğu tatmin edecek halde açıklama yapmaya dikkat edin.
ÇOCUKLALA YAS SÜRECİNDE İLGİLENME
Anne ve babalar için danışmanlık: Ebeveynlerin olayla yüzleşme evresini geçirebilmeleri ve çocukların gösterebileceği yas yansıları hakkında bilgi edinmeleri, onların sıkıntılarına hazırlıklı olabilmeleri ve çocuklarla en düzgün biçimde nasıl irtibat kuracakları tarafında yardım almaları gerekir.
• Çocuklara vefat haberinin verilmesi: Çocuğa vefat haberinin anne-babasının ya da duygusal olarak yakın olan birinin vermesi gerekebilir. Çocuğa bu tıp bir haber uygun bir vakit da verilmelidir. Çocuğun düşünmesi için vakit verilmeli ve soru bonbardımanına tutulmamalıdır.
Çocukların merasime katılması: Aileler genelde bu üzere durumlarda çocukları kendi dünyalarından uzak tutma eğilimindedirler. Lakin çocuklarda yas hislerini, hayaller yerine somut temellere dayandırmak ve merasime katılmak isteyebilirler, onların vefatı inkar etmelerinin pekiştirilmemesi için, cenaze merasimlerine katılmalarına müsaade verilmelidir lakin muhakkak zorlanmamalıdırlar.
• Uygun bir biçimde hazırlama: Eğer çocuk ölüyü görmek isterse, çocuk içeri alınmadan evvel bir yetişkinin evvel içeri girerek ölen kişinin her zamankinden nasıl farklı göründüğünü çocuğa anlatmak gerekmektedir.
• Güvenilir bir yetişkin arkadaşlığı: Tören sırasında çocuğa güvendiği bir yetişkin arkadaşı eşlik etmelidir.
• Yasın somut sözü: Çocuklar yaslarını somut olarak söz etmeye gereksinim duyar. Bu tıp bir istekleri olduğu fark edildiğinde, tabutun üstüne bir şey (mektup, fotoğraf, çiçek vb.) bırakması konusunda teşvik onları rahatlatabilir.
Gerek yetişkinlerin gerekse de çocuğun bu süreci en az örselenmeyle ve sağlıklı bir halde geçirmesi için psikologlardan takviye alın.
