Hande Balkız
“İstersen yazmayı dene. ‘Bu parçalanmış ömrün neresine gerçek gideceksin ancak? Hangi istikamete?’”(1) diye sorar Demir Özlü, ‘Önünde Boş Bir Uzam’da. ‘Sen’ lisanıyla kurgulanan anlatı kozmosu uzaklık algısı yaratır lakin fakat iç sesi de yüzeye yaklaştırır. Şuur düzlemine düşen bilinçaltı imgeleri lisan ve anlatım hudutlarını esnetir. ‘Sen’in âna dair izlenimleri; sokaklarda, kafelerde, istasyonlarda ve anlatıyı/kenti adeta bir örümcek ağı üzere kuşatan kanalların kenarlarında gezinirken kentin geçmiş vakitlerini yüklenir. Özlü’nün Berlin’deki adımları, ontolojik sorguları yerlere sinmiş seslerle, yerlerin kabuk kabuk açıldığı manzara ve imajlar sunar. Hangi tarafa gidecektir muharrir? İç ve dış coğrafyanın kesiştiği hangi vakti yürüyecektir? Hangi ‘ben’i öne çıkartacak hangi ‘ben’i puslu bırakacaktır? Soru işaretleri mi, noktalar mı, üç noktalar mı olacaktır kılavuzu? Tarafını belirleyen harita hangi vakitten seçilecektir? Hangi tecrübeler hangi dehşetleri, hangi korkuları örtecek; hangilerini parlatacaktır?
‘Önünde Boş Bir Uzam’, bir mektupla başlar. Muharririn, anlatıcının his durumlarının karışıp kaynaştığı lisanda edebî form bir ulağa, kente dair izleklerin lisana geldiği, ifşa edildiği bir biçime dönüşür.
“Berlin göllerle ve kanallarla çevrilidir. Bütün kanallar da en büyük göl olan Wansee’de birleşir. Brandenburg eyaleti burası. Berlin’in içinde beni en çok keyifli eden şey de caddelerin dizaynıdır. Harikulade rahatlık veren bir yer. Kent çok geniş bir toprağa yayılmış. Elbette bir kenti sevmek için onun tarihiyle, orada yaşamış insanların tarihiyle de ilgilenmek gerekli. Ben bunu bir ölçüde eski gelişlerimde yapmıştım. Büyük Friedrich’in kurduğu barok kent Potsdam buraya on dakika. Voltaire’in de yaşadığı Sanssouci şatosu da orada. Aralık’ta çöplüğüme döneceğim.” (s.7 )
Özlü’nün Berlin’deki gezintileri geçmişle temas halindedir. Kente dair müşahedeler düşünsel tabanda mayalanıp yazı dizaynlarına evrilirken müşahedelerin uzantıları taşıdıkları his kıymetleriyle geçmişteki kırılma ânlarına uzanır. Kayıp krizinin travmatik yerlerinden sinagog bunlardan biridir.
“Hackescher Markt’a gittin, ön kısmı ayakta kalmış, sonra da yenilenmiş olan büyük sinagogun önüne kadar yürüdün. Sinagog artık polis müdafaası altındaydı. Berlin’e daha evvelki gelişlerinde bu çok büyük ön kısmın gerisinde çok geniş bir toplantı salonu olduğunu Kristal Gece’den evvel alınmış fotoğraflarda görmüştün. Yıkılmış olan o kısım şimdi tekrar inşa edilmemişti. Fotoğraflarda, kutsal günlerde o geniş kısmında toplanmış Yahudiler tek tek görünüyorlardı. Savaş öncesi periyodun insanları. Kaçıp kurtulamayanları toplama kamplarına gönderilmeden evvel.” (s.13)
Kristallnacht (Kristal Gece), 10 Kasım 1938’de Naziler’in Yahudi mesken, sinagog ve iş yerlerine yaptıkları kanlı atağın ismi. O gün sokaklar cam kırıklarıyla dolu olduğu için Kristal Gece olarak anılmaktadır. Zaman- yer münasebetinin hudutlarını genişleten Kristal Gece, Özlü’de belleği harekete geçiren bir fonksiyon görür. Diğer vakitlerin his durumlarını taşıyan izler yerin lisanıyla görünür hale gelir.
“Buraya zımnî bir çekime kapılmış üzere geldin.” (s.9) der anlatıcı. Berlin’de biriken vakitlerin, imgelerin gölgesinde ilerler anlatı. Lokal bir tarihin, yerlerin ve aidiyet algıları dolayımıyla oluşan bir benliğin, -çemberin dışında, kendi gerçekliğinden çıkmış olan anlatıcı- şahit olduğu karanlığı içselleştirir. Birçok yaratıma kapılar açan bu yeni karanlık eski günlerin karanlığından farksızdır. Lakin karanlık yeni yazı dizaynları için gerekli dağınıklığı ve parçalanmayı sağlar. Adım adım inşa edilen anlatıda şahsî ve mekânsal bellek örüntüleri ağır ağır sarmallanır. Çünkü yazı dizaynları kolay kolay gelmez aklına. Gelse de birçoklarını derme çatma bulur Özlü. Özgün bir anlatıyı da başkaldırı olarak niteler.
“İyi yazılabilmiş her yazı bu haksızlıklar da içinde olmak üzere, bütün haksızlıklara başkaldırmadır. Kimsenin sesi çıkmıyor. Kalabalıklar bastırılmış düşlerinin soğuk imgeleri içinde sürüklenip gidiyorlar. Kendini güzelleştirmek için yazdığını düşünsen de, “ ıssız çöllerden” ya da Berlin’deki kanallardan kelam etsen de, bir “sis çanı” olacaksın sen. Korkma kendini koy ortaya.”(2) (s.12 )
BUNALTI
Demir Özlü’nün ilk öykü kitabı ‘Bunaltı’ 1958’de yayımlanır. 1950 neslinin etkilendiği varoluşçu ideolojiyi yansıtan kitap J.P. Sartre ile de açık bir etkileşim örneği gösterir. Leyla Erbil, Yusuf Atılgan, Ferit Edgü, Tezer Özlü, Bilge Karasu, Vüs’at O. Bener, Adnan Özyalçıner isimlerinin yer aldığı 1950 jenerasyonunda varoluşçuluk her yazarda özgün bir ton kazanır lakin yalnızlık, yabancılaşma, kaçış, ontolojik dertler, mevt, saçma üzere izleklerle ortak bir terminoloji üretir. “1950’lerin ortalarından itibaren, anlatıcının, sahip olduğu huzursuzluk ve düşünceyi uzun uzadıya anlattığı, muharririn yaratıcılığından ve müşahede gücünden beslenen “olaylara” pek az rastlanan hikayeler yazan Demir Özlü, Sartre ile Türkiye’de isminden sıkça kelam ettirmeye başlayan varoluşçuluk akımının temel sorunlarını, direkt hikaye şahıslarının sıkıntıları hâline getirme eforuna girişir.”(3) ‘Tiyatro’, ‘Garaj’, ‘Sokakta’, ‘Hüküm’, ‘Sokak’, ‘Bağsız’ ve ‘Bunaltı’ olmak üzere yedi hikayenin yer aldığı ‘Bunaltı’da mevt, hiçlik, telaş, yabancılaşma, varoluşun anlamı/anlamsızlığı hikaye şahıslarının iç dünyalarındaki temel çatışmalar olarak belirir.
J.P. Sartre’ın ‘Bulantı’ romanındaki felsefî telaffuz biçimi üzere Özlü’nün ‘Bunaltı’ hikayesi de emsal estetik telaşlar üzerinden ilerler. Günlük biçiminde düzenlenen hikayede yaşama dair sorgular yazı dolayımıyla aktarılır. Zihnin karmaşık, çok boyutlu uzamında ilerleyen hikaye, olay örgüsünün silikleştiği bir yapıdadır. Girift düşünsel ağlar topluma ahenk sağlayamayan, kendi içinde yaşayan hikaye şahsının bunaltı eksenindeki kaotik dünyasını yansıtır.
Yazmayı hem bir kaçış hem de yüzleşme alanına dönüştüren hikaye şahsı bireyin hayat içindeki savruluşunu, sürüklenişini, aidiyet oluşturamayışını, köksüzlüğünü sorgular. Bu bağlamda yazmak, yazılar tasarlamak, iç dünyaya çekilmek, ne vakit biteceği bilinmeyen bir hayata dayanma, tahammül etme manasına gelir.
“Olayları birer birer sıralamak meşakkat veriyor bana, hem olay da nedir ki? Kıymetli olan bizim iç yaşamamızdır, bu sürüp duran acıdır. Varlığımın, kopmuş aşırılığa sürüklenmiş varlığımın bu çoktan meyyit töreler ortasındaki serüveni bu, kendim için başka bir yaşama kurmaya çalışmıştım, hepsi o kadar.”(4) (s.84 )
“Ama beni odama kapanıp, kapıyı kilitlemeye sürükleyen tanrısal güç, bütün umudum ondaydı.” (s.87) Yalnızlığı manalı hale getiren yazma hareketine kutsal güç atfeden hikaye şahsı uzlaşamadığı toplumdan, bilinçsiz kabalıklardan, sorgulamayan ‘öteki’lerden uzak durur. Kolektif ömrü düzenleyen kurallar umrunda değildir. Heidegger’in “onlar alanı” diye tabir ettiği toplumsal hayattan kopup, iç dünyasında yeni bir ‘ben’ oluşturmaya çalışan muharrir anlatıcı varoluşçu ideolojilerin kalıp yargılarıyla düşünsel bağ kurar. (5)
“… bu cahillikten çokta bıkmıştım. Bu insanları zorla düşündürmeli. Lakin nerde? Gazinoların, en lüks yerlerin, bütün bu bilgisiz insanların toplandıkları yerlerin gerisinde bilgisizliğin, insanları tanımamanın, vahşice bir berbata kullanma niyetinin yattığını biliyordum. Onları tanımanın tiksintisi. Her şeyi yetersiz bulmanın huzursuzluğu. Bu toplumla nasıl yaşarım ben? Herkesin beğenilerinin ötesine geçmişim bir defa. Onlardan başka bir yaşama, burjuvaların yaşadıkları yerlere tiksintiyle bakıyorum.” (s.95 )
Kimsenin bir oburunu değiştirme gücü yoktur, kişi yalnızca kendi kanılarını, bakış açılarını değiştirebilir. Okuyarak, düşünerek, yazarak… Bu bağlamda temel değerli olan iç dünyadaki devinimdir. Kalem ile kağıt ortasında geçmişiyle, sevdikleriyle, kendisiyle savaşan hikaye şahsı küçük burjuva yaşantısının dışına çıkabildiğini düşünür. Ötekilere ilişkin seslerin silikleştiği çemberde “Kimim? Neyim? Nerden geliyorum? Nerden gelip bu masaya oturuyorum ?” (s.97) sorularıyla başlayan süreç varoluşun anlamsızlığına ulaşır. Farkındalık güçlendikçe kişi bunaltıya sürüklenmektedir. Çünkü objeler oldukları üzere kalırken insan her an vefata yaklaşmaktadır.
“Yaşamak anlamsızdır. Sevgiyle düzgünlükle, bir şey olacak diye bekleyerek, titizlenerek, berbatlıktan korkarak büyüttüğüm umutlarımın bir anda yıkıldığını, bu kaçıncı görüşüm. Biliyorum artık, anlamsızlığa başımızı vura vura yaşayacağımızı. Zira ne olduğumuzu bilmiyoruz? Niye yaratıldık? Durmadan, dinlenmeden bu anlamsızlığı yaşasın diye mi? Niye beni buna mahkûm ettiler.” (s.109)
Yazar anlatıcının yalnızlığı, vefatı, hayatı sorguladığı karmakarışık iç dünyasında yer yerinden oynarken dış dünyaya tek bir ses bile aktarılmaz. Kendi içine akan sessiz bir buhrandır yaşadığı.
“Zamanın zalimcesine geçtiğini ve benim hiçbir şeyim olmadığını anladım. Yokluğa hakikat gidiyorsunuz, üstelik hiçbir şeyiniz yok. Hiçbirşeysiz, büsbütün yok olacaksınız. İnsanoğlu için en büyük endişe yok olmak dehşetidir. Bütün çılgınlıklarımızda vefatın saklıdan saklıya hâkim olduğunu ve bizi elinde bir oyuncak üzere kullandığını görmüyor musunuz?” (s.112)
Toplumdan uzaklaştıkça barizleşen özgürlük ve otantik birey oluş olumlu bir fikir üzere görünse de Jale Özata Dirlikyapan bu olumluluğun silik kaldığını ve arabesk bir tını taşıdığını belirtir.(6 ) ‘Bunaltı’da yalnızlık, saçmalık, farkındalık, bunaltı, toplumla çatışma zihinde daima dalgalanır. Ontolojik krizin getirdiği yalnızlık ve yazıya sığınma hikaye şahsını varoluşçuluğun tanınan imgelerinden karamsar bireye dönüştürür.
SONUÇ
Demir Özlü; hikaye, roman, anı, deneme, seyahat yazısı üzere farklı estetik düzlemlerde eserler verir. Varoluşçuluk ekseninde ürettiği periyot, toplumcu bakış açısının öne çıktığı devir ve sürgün sonrası periyot olmak üzere üç kısma ayrılabilecek olan edebî anlayışının merkezinde ‘varoluş’ sorununun olduğu söylenebilir. ‘Bunaltı’ ve ‘Önünde Boş Bir Uzam’ ortalarında uzun yıllar bulunsa da temel korkularda kesişen iki metin. Bunaltı’da ben-öteki ortasındaki çatışma zihinsel uzamın karmaşasında Önünde Boş Bir Uzam’da ise kent imgeleri dolayımıyla verilir. ‘Bunaltı’da altı çizilen yalnızlık, yabancılaşma, boşluk, anlamsızlık üzere izlekler ‘boş bir uzam’ algısına taşınır.
Demir Özlü’nün yazınsal belleğinde devinen sözcüğün ‘arayış’ olduğu söylenebilir. Çünkü hem düşünsel yazılarında hem de kurmacalarında farklı kimliklerle karşımıza çıkan soruların mana arayışı ekseninde çoğaldığı görülür.
- Demir Özlü, Önünde Boş Bir Uzam, YKY, İstanbul, 2012, s.37 (Alıntılar bu baskıdandır.)
- Demir Özlü, ıssız çöllerin A. Camus’ye, sis çanının ise Melih Cevdet’e gönderme olduğunu dipnot düşer.
- Jale Özata Dirlikyapan, Yazınsal Kavrayışta Esaslı Bir Değişim: Türk Öykücülüğünde 1950 Jenerasyonu, Bilkent Üniversitesi İktisat ve Toplumsal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2007, s.123
- Demir Özlü, Bunaltı, Ahmet Halit Kitabevi, İstanbul, 1958 (Alıntılar bu baskıdandır. )
- Hande Balkız, “Varoluşun Zarfları: Bulantı’dan Bunaltı’ya”, Varlık, Nisan 2019, s. 38-46
- Özata Dirlikyapan, a.g.e., ,s.123
