Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunun erken periyotta fark edilmesi ve gerekli dayanağın sağlanması, çocuğun hayat kalitesini büyük ölçüde artırır. Sorunun, geç tanılanması ve gerekli müdahalelerin yapılmaması çocuklukta olduğu üzere ergenlikte ve yetişkinlikte de önemli sıkıntılara yol açabilir.
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu nedir?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu, bireyin yaşına ve gelişim seviyesine uygun olmayan çok hareketlilik, istekleri erteleyememe (dürtüsellik) ve dikkat meseleleri ile kendini gösteren bir psikiyatrik bozukluktur.
Vakit zaman her çocuk çok hareketli olabilmekte, dürtüsel davranabilmekte ya da dikkat sıkıntıları yaşayabilmektedir.
Tanı nasıl konur?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu tanısı konulabilmesi için belirtilerin 7 yaştan evvel ortaya çıkmış olması, birden fazla ortamda görülüyor olması, süreklilik arz etmesi ve çocuğun hayatını olumsuz etkileyecek boyutta olması gerekir. Örneğin, evvelce bu türlü bir sorunu olmadığı halde, 10 yaşında birden çok hareketli olmaya başlayan bir çocuk, konutta son derece dürtüsel davranırken okulda bu türlü bir sorun yaşamayan bir çocuk ya da vakit zaman dikkat meseleleri yaşayan bir çocuk için dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu tanısı düşünülmez; öteki problemler araştırılır.
Belirtileri nelerdir?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunun 3 temel belirtisi vardır: Dikkat eksikliği, çok hareketlilik (hiperaktivite) ve dürtüsellik. Bu sorunun daha âlâ anlaşılabilmesi için, bu 3 bileşeni ayrıntılı olarak ele almak uygun olacaktır. Dikkat eksikliği, kişinin dikkat mühletinin ve yoğunluğunun, yaşına nazaran olması gerekenden az olmasıdır. Bireyin, dikkatini belli bir noktaya odaklayamaması, dikkatinin içsel ve dışsal uyaranlar sebebiyle kolaylıkla dağılması, kolay unutması, eşya kaybetmesi, dağınık olması üzere belirtilerle kendini gösterir.
Çocuğun, kimsenin fark etmediği detayları fark etmesi, ön planda olmayan şeylere dikkatini yöneltmesi üzere durumlar, dikkat eksikliğinin olmadığına ispat değildir. Zira dikkat eksikliğinde sorun hiçbir şeye dikkat edememek değil; muhakkak bir noktaya odaklanamamaktır. Kişi birebir anda çok fazla uyarana dikkat eder; böylece asıl odaklanması gereken uyarana gerektiği üzere odaklanamaz. Dikkati birdenbire öteki uyaranlara kayar ve çoğunlukla yaptığı işi yarım bırakma eğiliminde olur. Dikkat müddeti ve yoğunluğu, dikkatini vermesi beklenen uyaranın çeşidine, bulunduğu ortama ya da ilgi ve gereksinimlerine nazaran değişebilir. Örneğin, bir çocuk ödev yaparken dikkati 10 dakikada dağılabilir; lakin oyun oynarken çok daha uzun müddet dikkatini verebilir. Ya da gürültülü bir ortamda odaklanamayan bir çocuk, sessiz bir ortamda daha kolay konsantre olabilir. Ayrıyeten dikkat mühleti ve yoğunluğunun, çocuğun yaşına nazaran değişiklik göstereceğini de unutmamak gerekir. 5-6 yaş çocuğu için olağan kabul edilen dikkat müddeti yoğunluğu, 12 yaşındaki bir çocuk için dikkat eksikliğine işaret edebilir.
Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından tanımlanan dikkat eksikliği ölçütleri şunlardır:
1. Makul bir işe ya da oyuna dikkatini vermekte zorlanır.
2. Dikkati kolaylıkla dağılır.
3. Dikkatsizce yanlışlar yapar.
4. Başladığı işi bitiremez.
5. Kendisiyle konuşulurken dinlemiyormuş üzere görünür.
6. Misyon ve aktiflikleri düzenlemekte zorlanır.
7. Ağır zihinsel efor gerektiren işleri yapmaktan kaçınır (ev ödevi, okul aktiviteleri gibi).
8. Etkinlikler için gereken eşyaları kaybeder.
9. Günlük etkinliklerde unutkandır.
Bunlardan en az 6 adedinin, en az 6 aydır, birden fazla ortamda görülüyor olması durumunda dikkat eksikliği olabileceği düşünülür. Çok hareketlilik, bireyin, yaşına ve gelişim seviyesine uygun olmayacak biçimde hareketli olmasıdır. Kişinin uzun müddet hareketsiz kalamaması, oturduğu yerde daima kıpırdanması, sıklıkla yerinden kalkıp gezinmek istemesi, çok konuşması üzere belirtilerle kendini gösterir.
Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından belirlenen hiperaktivite ölçütleri şunlardır:
1. Eli ayağı kıpır kıpırdır.
2. Oturduğu yerde duramaz.
3. Gereksiz yere sağa sola koşturur, eşyalara tırmanır.
4. Sakince oynamakta zorlanır.
5. Daima hareket eder ya da güya motor takılmış üzeredir.
6. Çok konuşur.
Dürtüsellik, kişinin kendini denetim etmede sorun yaşamasıdır. Bireyin sabırsız olması, isteklerini erteleyememesi, sık sık kelam kesmesi, düşündüğünü çabucak yapması, aklına geleni o anda söylemesi, sırasını beklemekte zahmet çekmesi üzere belirtilerle kendini gösterir.
Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından belirlenen dürtüsellik ölçütleri şunlardır:
1. Sorulan soru tamamlanmadan karşılık verir.
2. Sırasını beklemekte zahmet çeker.
3. Diğerlerinin kelamını keser ya da oyunlarında ortaya girer.
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunun nedenleri nelerdir?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu ile irtibatlı olduğu bilinen birtakım faktörler olmakla birlikte, şimdi net olarak bilinen bir nedeni yoktur. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu tanısı almış olan çocukların %30-40’ının akrabalarında da birebir sorun görülmektedir. Bu da kalıtsal faktörlerin değerini göstermektedir. Lakin kalıtsal etkenler dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğun ortaya çıkışını tek başına açıklayamaz.
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunun ortaya çıkışını kolaylaştırdığı düşünülmektedir:
Gebelik sırasındaki faktörler
Annenin makûs beslenmesi
Kimyasal zehirler (örneğin kurşun, civa)
Alkol berbata kullanımı
İlaç berbata kullanımı
Doğum sırasındaki ve sonraki faktörler:
Zor doğum, doğum sırasında ya da sonrasında beynin oksijensiz kalması
Enfeksiyonlar
Demir eksikliği anemisi
Kimyasal zehirler
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunun tedavisi nasıl olur?
Tedavi sürecinde en değerli nokta uzman, aile ve eğitimcilerin işbirliği içinde olmasıdır. Aksi takdirde süreç sekteye uğrayacak, sağlıklı sonuç alınamayacaktır. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunda ekseriyetle terapi ve medikal tedavi (ilaç tedavisi) bir ortada yürütülmektedir. Kliniğimizde Dikkat eksikliği ve Hiperaktivite tedavisi işitsel algı seansları ve bireye mahsus dikkat programlarıyla desteklenmektedir. Terapi sürecinde, çocukla dikkat geliştirme ve dürtüselliğini denetim etme maharetlerinin geliştirilmesine çalışılırken, aile de çocuklarına nasıl yaklaşmaları gerektiği konusunda eğitilmektedir. Çocuğun öğretmenleri ile de bilgi alışverişinde bulunularak, onun için yararlı adımların atılması ve çocuğun eğitim süreci içerisinde de desteklenmesi sağlanmaktadır.
Ülkemizde birçok aile çocuklarının “ilaç bağımlısı olacağı”, “öylece oturup hareketsiz kalacağı” üzere kaygılarla ilaç tedavisinden uzak durmakta ve istemeyerek de olsa çocuklarının tedavi sürecini baltalamaktadırlar. Meğer hakikat dozda başlanan gerçek ilaç, çocukta bu tip tesirler yapmamaktadır. Bu noktada, ailelerin uzmanlara güvenmeleri ve uzmanlarla işbirliği yapmaları değerlidir.
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuklar için anne babalara 17 ipucu
1. Çocuğunuzu başka çocuklarla kıyaslamayın, çocuğunuzun birtakım zorlukları olduğunun şuurunda olun.
2. Kural ve programlarınızı oluştururken çocuğunuzun yaşını ve kişilik özelliklerini dikkate alın.
3. Çocuğunuza vakit zaman ceza verseniz bile, çocuğunuz onu her vakit sevdiğinizi ve seveceğinizi bilmelidir. Bu, onun kişilik gelişimi ve duygusal gelişimi açısından son derece kıymetlidir.
4. Çocuğunuz için sizinle geçirdiği hoş vakitler değer biçilmezdir. Onunla dersler ve zarurî aktiviteler dışında da vakit geçirin.
5. Çocuğunuza karşı olan olumlu halinizi sadece zahmetleri ile ilgilenirken değil, her vakit muhafazaya çalışın. Size gereksinim duyduğunda ulaşılabilir olmanız, çocuğun itimat hissinin yerleşmesi açısından ehemmiyet taşımaktadır.
6. Çocuğunuzla irtibat halindeyken göz teması kurun ve çocuğunuzun da bu teması kurmasını ve sürdürmesini sağlayın. Böylelikle, çocuğunuz hem dinlendiğini ve bedel gördüğünü anlayacak, hem de dikkatini tam olarak size yöneltmiş olacaktır.
7. Çocuğunuzun gereksinimlerini karşılarken ve onunla vakit geçirirken, kendisinin de bir birey olduğunu ona hissettirin.
8. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu, çocuğu ve aileyi zorlayan bir durumdur. Ailenin sabırlı olması, tedavi sürecinde ümitsizliğe kapılmaması ve bu süreci her vakit desteklemesi gerekmektedir.
9. Yalnızca olumsuz davranışlara odaklanmak yerine, olumlu davranışları pekiştirmek daha fonksiyoneldir. Çocuğunuzun olumlu davranışlarını ve elde ettiği muvaffakiyetleri (ne kadar küçük adımlar olursa olsun) pekiştirin.
10. Anne babalar çocuklarıyla ekseriyetle fikir ve görüşlerini paylaşırlar; fakat hislerin da çocukla paylaşılması değerlidir. Çocuğunuz böylelikle hem kendi hislerini tanımayı ve söz etmeyi öğrenecek, hem de empati mahareti geliştirecektir.
11. Çocuğunuza ait beklentinizin fazla yüksek olması, çocuğunuzun omzundaki yükü ağırlaştıracak ve başarılı olma mümkünlüğünü düşürecektir. Beklentinin çok fazla olması, korkuyu artırmakta ve başarıyı olumsuz istikamette etkilemektedir.
12. Çocuğunuza güvenmeniz, onun da kendisine güvenmesinin birinci kaidesidir. Çocuğunuza itimadın ve bunu aşikâr edin.
13. Her çocuğun farklı özellikleri, ilgi alanları ve maharetleri vardır. Çocuğunuzun olumlu yanlarını fark etmeniz ve desteklemeniz değerlidir.
14. Çocuğunuza, onun olumsuz yanlarıyla ilgili isimler (tembel, şımarık vb) takmayın. Çocuğunuzu bu halde etiketlemeniz onu olumsuz etkileyecektir.
15. Anne baba olarak en son maksadınız çocuğunuzun problemlerinin tahlile kavuşturulmasıdır. Problemlerle uğraşırken çocuğunuzla savaş halinde olmak, gereksiz yere inatlaşmak ve tartışmak, meselelerin daha da büyümesine yol açacaktır.
16. Çocuğunuz için en bedelli armağan sizin sevginizdir. Çocuğunuza olan sevginizi belirli etmekten yahut lisana getirmekten kaçınmayın.
17. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunda, sorun ne kadar erken fark edilip dayanak alınmaya başlanırsa, o kadar çok muvaffakiyet sağlanacağı unutulmamalıdır. Bu noktada ailelerin ve eğitimcilerin çocukları âlâ gözlemleyip gerçek yönlendirmeleri kıymet taşımaktadır.
