Disiplin, çocuğa uygun ve istenen davranışları öğretmek, alışkanlık kazandırmak, kurallara uymasını sağlamak üzere çocuğu eğitmek demektir.
Disiplin çoğunlukla ceza ile muadil tutulmakta ve bu nedenle bilhassa çağdaş yapıdaki ailelerde göz arkası edilmektedir. Oysa disiplin ceza değil, kurallar bütünüdür. Kuralların öğrenileceği birinci ve en inançlı yer ailedir. Çocuk kurala uymayı meskende öğrenmediyse bunu öğreneceği yer okul ortamı olur. Okul ortamı her vakit sevgi dolu olmayabilir. Bu da çocuğun özgüven gelişimini zedeleyip olumsuz davranışlar sergilemesine neden olabilir.
Disiplin şartsız sevgiyle birlikte olduğunda tesirini gösterir. Ne yaparsa yapsın her şartta anne babası tarafından sevildiğini ve kabul edildiğini bilen çocuk disiplin usullerine karşı reaksiyon göstermez. Şartsız sevgi göremeyen çocukta ise otoriteye karşı devamlı başkaldırma, söylenenlerin tam aksisini yapma davranışları görülür.
Kurallar sırf çocuğun uygun olmayan davranışlar sergilediği, kelam dinlemediği vakit uygulanmamalı, her şartta uygulanmalıdır. Kurallar kuralı koyan şahsa ilişkin değil davranışa ilişkin olmalıdır. Şayet anne yemek bittikten sonra çikolata yenebileceğine dair bir kural koyduysa bu kural yalnızca çocuk anne ile birlikteyken değil öbür beşerlerle (baba, dede, teyze gibi) birlikteyken de uygulanmalıdır.
Kurallar Nasıl Belirlenmeli ?
Kurallar belirlenirken çocuğun yaşı, maharetleri ve kişilik özellikleri göz önünde bulundurulmalıdır. Her çocuk tıpkı yaşta birebir marifetlere sahip olmayabilir. Öncelikle çocuğun içinde bulunduğu yaş periyoduna ilişkin marifetler incelenmeli ve çocuğun sahip olduğu marifetlerle karşılaştırılmalıdır. Yapmakta zorlandığı marifetler desteklenirken yapabildikleri kural haline getirilebilir. Örneğin giysilerini katlamakta zorlanan bir çocuğa bu davranışı kural haline getirip uymasını beklemek fayda sağlamayacağı üzere çocuğun kendine olan itimadını de zedeleyecektir. Bunun yerine dayanakla giysilerini katlama mahareti geliştirilirken, öte yandan yatağını toplayabiliyorsa bu davranış kural haline getirilip buna uyması beklenebilir.
Kuralların somut olması çocuğun kendisinden beklenen davranışı göstermesini kolaylaştırır. Örneğin çocuğun nizamlı olmasını beklemek yerine nizamlı olma kavramını somutlaştırıp davranışlara dökmek (yatağını toplamak, giysilerini askıya asmak gibi) daha faydalı olacaktır.
Kuralların alışkanlık haline gelmesi ve çocuğun yapması gerekenleri unutmaması için anne baba çocuktan bekledikleri davranışları bir liste yapıp odasının duvarına asabilir. Örneğin sabah kalkınca el yüz yıkamak, yatağını toplamak, dişlerini fırçalamak, oyuncaklarını toplamak, giysilerini asmak, yatmadan evvel çantasını toplamak üzere. Bu halde çocuk her gün yapacağı işleri listeden takip edebilir.
Kurallar Çocuğa Nasıl Anlatılmalı ?
Kuralları anne baba birlikte belirlemeli ve çocuğa da birlikte anlatmalıdırlar. Çocuk okuma yazma biliyorsa kurallar yazılı hale getirilebilir ve bütün aile daima birlikte kurallar hakkında konuşabilir. Daha küçük yaştaki çocuklara kuralların tamamını anlatıp sonra da bunlara uymasını beklemek haksızlık olur. Zira küçük çocuklar söylenenlerin birçoklarını unutabilirler.
Çocukta istenmeyen bir davranış gözlemlendikten çabucak sonra anne baba kızıp bağırmadan çocuğu karşılarına alıp davranışının uygun olmadığını, bunu bir daha yapmaması gerektiğini sakin lakin kararlı bir ses tonuyla çocuğa anlatmalıdır. Çocuk bu davranışı her tekrar ettiğinde tıpkı usul uygulanmalıdır. Anne babasının bu bahiste kararlı olduğunu gören çocuk bir iki denemeden sonra istenmeyen davranışa son verir. Örneğin çocukta vurma davranışı gözlemlendiğinde anne baba şöyle söyleyebilir:
“…., vurmak çok yanlış. Kimseye vurulmaz. Bunu bir daha yapmanı istemiyoruz.”
Kuralların olumlu bir tabir ile anlatılması da kurala uymayı kolaylaştıran etkenlerden biridir. Yapılacak davranışların buyruk cümlesi ile söylenmesi çocuğun aksi davranışlar sergilemesine neden olabilir. Çocuğa “ödevini yapmazsan bilgisayarla oynayamazsın” demekle “ödevini bitirdiğinde bilgisayarla oynayabilirsin” demek tıpkı manaya gelmekle birlikte birinci cümlede bir ceza tabiri sezilirken ikinci cümlede ödül hissedilmektedir. Olumlu tabir kurala uymayı kolaylaştırdığı üzere çocuk-anne-baba bağlantısını de takviyeler.
Anne babalar bazen bir davranışın neden yapılmaması gerektiğine dair açıklamalar yapmaya başlarlar. Neden yapılmaması gerektiği elbette açıklanmalıdır. Lakin yapılan açıklamaların yaş seviyesine uygun olması gerekir. Yaş büyüdükçe açıklamayı arttırmak, küçük yaşlarda ise davranışın yanlış olduğunu söylemek kafidir.
Kural Koymaya Ne Vakit Başlanmalıdır ?
Çocuğun emeklemeye başlamasıyla birlikte kural koyma muhtaçlığı ortaya çıkar. Emeklemeye başlayan çocuk etrafını keşfetme güdüsüyle dolapları karıştırır, çekmeceleri boşaltır, kendisini tehlikeye sokabilecek davranışlarda bulunur. Bu durumda anne babaların en sık başvurdukları metot “yapma” demek, hatta bağırıp kızmaktır. Bunun yerine küçük yaştaki çocuklar için “Hayır, yapılmaz” demek ve gerekli tedbirleri almak (dolap kapaklarına kilit asmak, çocuğun hayatını tehlikeye sokabilecek eşyaları ulaşamayacağı bir yere kaldırmak gibi), yaş büyüdükçe de kuralları çocuğa hatırlatmak gerekir.
Ödül mü Ceza mı? :
Davranış değişikliği sağlayan kıymetli faktörlerden biri cezadır. Fakat ceza çocuğun yaptığı yanlışlardan öğrenmesini, ders almasını teşvik etmek yerine çocuğun içinde öfke birikimine yol açar. Cezalandırılan çocuk “ben kötüyüm” diye düşünür. Meğer yanlışının doğal sonucunu yaşamasına müsaade verildiğinde kişiliğinin değil yaptığı davranışın uygun olmadığı iletisini alır.
Uygun davranışı öğrenmenin ve öğretmenin en tesirli yolu ise ödüllendirmedir. “Uygun davranış esasen yapılması gereken davranıştır” niyeti ile anne babalar olumlu davranışı karşısında çocuğa hiçbir şey söylemezler. Tıpkı her akşam yemek yapan anneye çoğunlukla yaptığı yemekle ilgili geri bildirim verilmemesi üzere. Fakat ödüllendirilen davranış tekrarlanır ve pekişir.
Meğer çocuk uygun olmayan davranışlar sergilediğinde anne babanın dikkati çabucak çocuk üzerine çevrilir. Çocuklar için kıymetli olan ailesinin dikkatini çekmektir. Bunun nasıl olduğu çok kıymetli değildir. Şayet çocuk uygun olmayan davranışları sonunda anne babasının kendisine dikkat ettiğini fark ederse bunu devam ettirmek için uygun olmayan formda davranmaya devam edecektir.
Ceza uygun olan davranışı göstermek yerine neyin yapılmaması gerektiğini belirtir. Anne babalar neyi yapmaması gerektiğini öğrenen çocuk neyi yapması gerektiğini anlar diye düşünebilirler. Halbuki farklı uygun davranışlar vardır ve çocuklar bu davranışları yönlendirmeyle, anne babanın rehberliğiyle öğrenir. Mükafatla birlikte istenen davranışlar daha kolay yerleşir. Yaş büyüdükçe cezanın yaptırım gücü azalır. Üstelik isyan etme, söylenenin tam zıddını yapma, daima olumsuz davranma biçiminde sorunlar yaşanabilir. Bu nedenle çocuğun istenen/uygun olan davranışlarının ödüllendirilmesi kıymetlidir.
Ödül yolu her yaş seviyesinde kullanılabilir. Küçük yaşlarda daha somut mükafatlar (şeker, gofret gibi) kullanılırken yaş büyüdükçe eğlenceli aktivitelerin (sinemaya, maça gitmek, birlikte oyun oynamak gibi) ödül olarak kullanılması tesirli olur.
Mükafatlar belirlenirken kullanılacak mükafatın çocuk için kıymetli ve kolay elde edilemeyecek olması kıymetlidir. Bu noktada mükafatlar çocukla birlikte belirlenebilir. Böylelikle çocuğu kurala uyma konusunda motive etmek daha kolay olur. Kullanılacak ödül bilhassa çocuğun anne babasıyla birlikte yapacağı bir aktivite olarak belirlendiğinde bundan hem çocuk, hem de anne baba keyif alır. Böylelikle “disiplin” kavramı otorite ve cezayı söz etmekten çıkıp aile bireylerinin birbirleriyle uyumlu ve keyifli bir hayat sürdürmelerini sağlamış olur.
Dikkat edilmesi gereken öteki bir nokta da mükafatın somut davranışlara yönelik olmasıdır. Çocuk kendisinden beklenen davranışın ne olduğunu ve sonucunda ne elde edeceğini net olarak bilmelidir ki o davranışı yapsın. Satış yaptıktan sonra ne kadar prim alacağını bilen bir satış görevlisinin işine daha sıkı sarılması üzere çocuklar da yaptıkları davranış sonunda kazanacaklarını bildiklerinde o kurala daha kolay ahenk gösterirler.
Anne Babaların Yapması ve Yapmaması Gerekenler
Disiplin kurarken anne babanın misyonu otorite olmak değil, çocuğa rehberlik etmektir.
Anne babalar çocuktan bekledikleri davranışları kendileri de uygulamalıdırlar.
Çocuktan dişlerini fırçalaması bekleniyorsa anne baba da dişlerini fırçalayarak çocuğa örnek olmalıdır.
Çocuktan hangi davranışların beklendiği açık ve net biçimde açıklanmalıdır.
Çocuktan beklenen davranışlar yaşına ve kişilik özelliklerine uygun olmalıdır.
Kuralları anne baba birlikte belirlemeli ve çocuğa da birlikte söylemelidir.
Çocuktan beklenen davranışlar anlatılırken olumlu tabir kullanılmalıdır.
Çok özel durumlar dışında (ölüm, ebeveynlerden birinin konuttan ayrılması, ağır hastalık gibi) kurallar sabit olmalı, çocuk anne babasının bu bahiste kararlı ve dengeli olduğunu anlamalıdır.
Kurala uymayı kolaylaştırmak ve kalıcı hale getirmek için ödüllendirme metodu kullanılmalıdır.
Kurala uyması için çocuğa kızıp bağırmak, rica etmek ve hatta yalvarmak uygun değildir. Bunun yerine anne baba çocuğa yalnızca kuralı hatırlatmalıdır. Kurala uyup uymamak çocuğun seçimi olmalıdır. Lakin kurala uyduğunda ödüllendirilmeli, uymadığında da sonucunu yaşamalıdır.
