“Disleksili olmanın ne demek olduğunu asla anlayamayacaksınız. Bu alanda ne kadar uzun müddettir çalışıyor olursanız olun, isterseniz çocuklarınız da disleksili olsun, tüm çocukluğunuz boyunca aşağılanmanın ve çabucak hemen her gün size hiçbir şeyde başarılı olamayacağınızın öğretilmesinin nasıl bir his olduğunu asla anlayamayacaksınız.”
Jackie Stewart
“Uçan İskoçyalı” lakaplı Formula 1 pilotu
Disleksinin yıllardır süregelen araştırmalara karşın her disiplin tarafından kabul edilen kesin ve tartışmasız bir tarifi yoktur. Psikolog Andrew Ellis disleksinin muhakkak bir okuma bozukluğu olmadığını söylemiştir. Beynin okumak için evrilmediğini gösteren araştırmalar düşünüldüğünde disleksiyi yalnızca “okuma bozukluğu” olarak tanımlamak epey eksik kalır kanımca da.
Nörobiyolojik araştırmalar dislektik çocuklarda okuma için gerekli bilişsel, algısal ya da motor süreçlerin beyinde farklı gerçekleştiğini gösterir.
Disleksili çocuklar; göz ve kulak üzere motor fonksiyon gerektiren bir vazifenin bileşenlerini eksiksiz, seri ve süratli bir biçimde birleştirmeleri gerektiğinde epey zorlanırlar. Disleksili bireylerin birçoğunun beyninde süratle sunulmuş iki görsel tek bir uyarılma üzere gözükür zira kişi bu görsel bilgiyi gereğince çabuk işleyemez. Tıpkı spektrum içinde yer alan bireyler farklı özelliklere sahip olabilirler. Kimi çocukları dikkat, bellek üzere yürütücü süreçlerden okuma sorunu yaşar. Kimi çocuklarda dikkat ve okuma ile birlikte giden sorunlar ya da zamanlama ile alakalı problemler vardır. Akademik manada yaşanan zahmetler ortak olsa da bunların çeşit ya da seviyesi her bireyde farklı olabilir. Akademik olarak zahmet yaşayan her çocuk disleksi tanısı almaz. Zekâ geriliği, göz ya da kulak ile ilgili rahatsızlıklar, nörolojik bozukluklar, öğrenme için uygun bir etrafın olmaması ya da dilsel faktörler kesinlikle değerlendirilmelidir.
Disleksi bireyler olağan yahut normalüstü zekâya sahiptir ve ekseriyetle çocukların okula başlamasıyla birlikte daha besbelli hale gelir.
Dislektik Bireylerde Gözlemlenebilir Davranışsal Özellikler
Ses Ünite Farkındalığı – Fonolojik eksiklikleri olan çocuklar harf ve ses bağını söz, hece, kafiye seviyesinde manaya, kullanma ve yorumlamada zorluk yaşarlar. Ses ünite farkındalığı ölçekleri bu çocukları anaokulunda ya da birinci sınıfta tespit etmeyi sağlar. Ses farkındalığı hünerleri sözcüklerin birebir ya da farklı olup olmadığının ayırt edilmesi, heceleri birleştirme ya da ayırma, kafiyeyi tanıma, sözcükten ses çıkarma, ses ekleme, birinci sesi, son sesi tanıma üzere özellikleri kapsar.
Adlandırma Suratı ( Otomatizasyon) – Beyin uzmanlaştığı bölgede otomatik bir sürat yakalar. Akıcılık sıkıntıları yaşayan çocuklar birden fazla vakit küçük yaştan itibaren isimlendirme suratı eksikleri stantlar. Mesela renkleri ya da kolay görselleri isimlendirmede yavaştırlar. Bu çocuklar erken devirde daima göz arkası edilir zira isimlendirmeleri yavaşta olsa kafidir. Otomatik süratli isimlendirme testlerinde daha uzun mühlete gereksinim duyan çocuklar sözcükleri okurken akıcı ve yanlışsız okumada zahmet yaşarlar.
Ortografik Farkındalik – Sözlerin ses dizimi ile ilgili farkındalıktır. Sözlerin yanlışsız ya da yanlış yazıldığını fark etme, gerçek ve süratli yazma
Morfolojik Farkındalık – Sözlerin içindeki yapı ünitelerini fark etme hüneridir. Örneğin; “çiçekler” sözündeki “-ler” çoğul ekinin bilinmesi. Ayrıyeten sözün manasını, gerçek yazılmasını ve yanlışsız söylemini sağlayan hünerdir.
İşleyen Bellek – Okuma ve yazma ile ilgili misyonlarda kelamla bilginin işler bellekte kodlanması, saklanması ve gerektiğinde kullanılması gerekir. İşler bellek ile ilgili yapılan testlerde dislektik çocuklar sözel bilgiye dayalı misyonlarda ve kısa müddetli bellekte zorlanırlar.
Kelime Dağarcığı – Dislektik çocuklarda karşılaşılan durumlardan biri söz dağarcığının yetersiz olmasıdır. Okuma-yazma marifetlerinin edinilmesinde söz dağarcığının fazla olması olumlu tesir yaratır.
Bu datalar dikkate alındığında okul öncesi devirde gözlenen kimi belirtiler disleksi işareti olabilir.
Konuşma gelişiminin gecikmesi
Bebeksi ya da yaşının gerisinde konuşma
Basit görsel ya da sembolleri, kavramları isimlendirmede zorluk ya da yavaşlık
Ses farkındalığı hünerlerinde zorlanma
Birbirini takip eden uzun yönergeleri takip etmekte zorlanma
Ebeveynlerin/Öğretmenlerin okuma zahmeti yaşayan çocukları erken ve ağır bir müdahale programına yönlendirmeleri epey değerlidir. Bu yönlendirme, zorlanmanın birinci işaretinden itibaren olmalı ve zorlanan çocuklar için kapsamlı bir dayanak eğitim programı uygulanmalıdır. Geç kalınan durumlarda çocukların anne ve babalarının baskıcı tavırları, öğretmenlerinin eleştirisi, arkadaşlarının alayına maruz kalması sonucunda içine kapanma, dert, özgüven eksikliği, davranış sorunları ile karşılaşılabilir. Tarih boyunca başarılı dislektik bireyler her vakit olmuştur; Tom Cruise, Thomas Edison, Leonardo Da Vinci, …
Dolayısıyla dislektik çocukların var olan potansiyeli en verimli biçimde kullanması şayet bir yeteneği varsa bu istikamette eğitilebilmesi için erken teşhis kıymetlidir.
