Dr. Serhat Orakçı, Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğunun (ECOWAS) kuruluşunu, unsurlarını ve Nijer’e yönelik müdahale hazırlığının ne manaya geldiğini AA Tahlil için 3 soruda kaleme aldı.
ECOWAS nedir?
Etki alanı Batı Afrika, Gine Körfezi ve Sahel bölgesini kapsayan ECOWAS isminden da anlaşılacağı üzere bölgesel ve ekonomik işbirliği temelli bir örgütsel yapılanmadır. 15 Batı Afrika ülkesinin 28 Mayıs 1975’te Lagos Mutabakatı’nı imzalamasıyla kurulan örgüt, gümrük tarifelerinin düşürülmesiyle küçük ulusal pazarların yerine daha büyük ölçekte bölgesel bir pazar yaratarak yatırım çekme, ortak proje yürütme ve mal ve insan mobilizasyonu sağlayarak ekonomileri liberalleştirme maksadı üzerine inşa edildi. Cape Verde, 1976 yılında örgüte katılırken şimdi sömürgecilik evresinin yeni bitmiş olması nedeniyle Benin Dahomey, Burkina Faso da Üst Volta isimleriyle örgüte katıldı. Periyot prestijiyle örgüt kurulurken Avrupa Birliği’nin (AB) temelini oluşturan Avrupa Ekonomik Topluluğu’ndan (AET) esinlenildi. Örgütün bütçesi, üye katkıları ve dış fonlardan oluşuyor.
Üye ülkeler ortasında ekonomik ve diplomatik işbirliği temeline dayanan ECOWAS bünyesinde ticaret, ulaşım, irtibat ve kültürel işler üzere alanlarda çeşitli teknik kurullar bulunurken üye ülke başkanları her yıl sistemli olarak bir ülkenin devir başkanlığı altında olağan bir formda toplanıyor. Harikulâde hallerde ise üye ülke başkanları acil olarak fevkalâde toplanıyor.
Ayrıca örgüt bünyesinde üye ülke merkez bankalarının ortak hareket etmesini ve sermaye-para hareketlerinin nezaretini sağlayan bir komite bulunurken bakanlar seviyesinde bir kurul, parlamento ve yürütme sekretaryası yer alıyor.
ECOWAS’ın dikkati alımlı taraflarından biri Fransa sömürgeciliğine maruz kalmış üye ülkelerin yanında İngiliz ve Portekiz sömürgeciliğine maruz kalmış ülkelerin de bir ortada bulunmasıdır. Örgüt içinde ortaya çıkan bu lisan farklılığı nedeniyle Anglosakson, Fransız ve Portekiz nüfuz çekişmesi kelam konusu olabiliyor. Ayrıyeten örgüte üye ülkeler ortasında nüfus, iktisat ve askeri bakımdan Nijerya üzere büyük ülkelerin yanında Gambiya üzere görece daha küçük nüfuzlu üyeler de bulunuyor. Bu durum nedeniyle de ülkeler ortasında çeşitli kümeleşme, tartışma ve tansiyonlar kelam konusu oluyor.
ECOWAS’ın müdahalesi ne manaya geliyor?
ECOWAS üyeleri 5,1 milyon kilometrekarelik bir alana yayılırken bu bölgede 400 milyona yakın nüfus yer alıyor. 15 üyeli ECOWAS bölgesinin ekonomik büyüklüğü ise 1 trilyon dolara yakındır. Temelinde, bu bilgiler üye ülkeler ortasında işbirliğinin geniş bir potansiyele sahip olduğunu gösteriyor.
Örgüt birinci başta ekonomik işbirliği temelli bölgesel bir örgüt olarak ortaya çıksa da tesir alanı vakitle genişledi. Üye ülkeler ortasında kalkınma ve iktisat dışında da yeni işbirlikleri kelam konusu oldu. Üye devletler, 1981 yılından itibaren saldırmazlık ve ortak savunma protokolü uygulamaya başladı. Böylelikle üyeler ortasındaki işbirliği, iktisat ve diplomasinin yanında askeri alana da kaydı.
ECOWAS, soğuk savaşın sona ermesinin akabinde 24 Temmuz 1993’te Cotonou’da örgüt kuruluş mutabakatını yenileyerek bölgesel barış, istikrar ve güvenlik üzere mevzulara açıkça değindi.
Moritanya’nın 2000’de üyelikten kendi isteğiyle çıkmasının akabinde üye sayısı 15’e gerilese de 2017’de Moritanya üyeliğe tekrar dönmek için müracaatta bulunurken Fas da üyelik için resmi olarak başvurdu. Örgüt halihazırda Afrika kıtası bağlamında değerli bir pozisyona ve tesire sahip. Lakin 2020 yılından itibaren Sahel bölgesinde meydana gelen askeri darbeler nedeniyle Mali, Burkina Faso, Gine ve Nijer’in üyelikleri askıya alınarak bu ülkelere yaptırım uygulanmaya başlandı. Bu askeri darbeler nedeniyle ECOWAS’ın Sahel neslindeki tesir alanı daralmaya başladı.
Örgütün siyasi ve askeri bahislere müdahil olduğu durumlar bulunuyor. Örgüt vakit zaman inisiyatif alarak yaptırım uyguluyor ya da askeri müdahalede bulunuyor. ECOWAS’ın birinci askeri operasyonu 1990’da Liberya iç savaşı sırasında tartışmalı bir formda gerçekleşti. Nijerya’nın teşebbüsü ve öteki Anglofon üyelerin dayanağıyla gerçekleşen bu operasyon Frankofon üyeler tarafından benimsenmedi.
Liberya’nın akabinde Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu İzleme Kümesi (ECOMOG) 1997’de Sierra Leone’ye, 1999’da da Gine-Bissau’ya konuşlandırıldı. 2003’te Liberya’da iç savaş tekrar kendini gösterdiğinde Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) baskısı sonucu ECOWAS müdahil olarak ülkeye ECOWAS Liberya Misyonu’nu (ECOMIL) konuşlandırdı. ECOWAS’ın yakın tarihli askeri operasyonlarından biri 2017’de Gambiya’da seçim sonuçlarını tanımayan Yahya Jammeh’in iktidardan el çektirilmesinde gerçekleşti.
Olası senaryolar nelerdir?
Sahel bölgesinde cereyan eden askeri darbeler silsilesi önüne geçilememesi halinde ECOWAS’ın varlığını da tehdit ediyor. Askeri darbelere karşı ilkesel bir hal takınan örgüt, en son Nijer’de meydana gelen askeri darbede daha sert bir tavır takınarak askeri müdahale opsiyonunu da gündemine aldı ve diplomatik gayretlerin yanında askeri bir hazırlığın içerisine girdi.
Liberya ve Sierra Leone’ye konuşlandırılan uzun müddetli barış-koruma misyonlarından farklı olarak Nijer’e yönelik müdahale hazırlığı 2017’de Gambiya’da sergilenen kısa müddetli askeri operasyona benziyor. Hatırlanacağı üzere, Gambiya’da geride kaldığı seçim sonucunu tanımayarak iktidarı bırakmak istemeyen Yahya Jammeh 2017’de Senegalli ve Nijeryalı askerlerin oluşturduğu küme tarafından kısa bir operasyonla iktidardan düşürülmüştü. Bu operasyonda oluşturulan hava ve kara kuvvetleri Gambiya sonundan giriş yaparak başşehir Banjul’a ulaşmış ve Yahya Jammeh’i vazifesi bırakmaya zorlamıştı. Nijer için hazırlanan askeri planın da ECOWAS yetkililerinin açıklamalarına bakılırsa misal formda cuntayı devirmeye ve devrilen lider Muhammed Bazum’a vazifesini iade etmeye odaklandığı anlaşılıyor. Çünkü ECOWAS’ın barışçıl tahlil önerisi Bazum’un derhal misyonuna iade edilmesi koşuluna odaklanmış durumda. ECOWAS üyeleri liderler seviyesinde birkaç kere Nijer gündemiyle toplanırken üye ülke genelkurmay liderleri da Gana’nın başşehrinde bir ortaya gelerek muhtemel operasyonu kıymetlendirdi.
Harekat için tüm hazırlıklarını tamamladığını ve operasyon gününü belirlediğini duyuran ECOWAS, diplomatik yolları terk etmiş değil. Akil beşerler, dini başkanlar ve arabulucular üzerinden cuntayla görüşme sağlayan ECOWAS, diplomasi trafiği yürüterek Nijer’deki sorunun tahlilini barışçıl bir halde sonlandırma isteğini ortaya koydu. Lakin cuntanın sivil yönetim için 3 yıllık geçiş planı önerisi ise ECOWAS tarafından benimsenmedi. Cuntanın işbirliğine yanaşmayan hali ise ECOWAS’ın askeri müdahale ihtimalini güçlendiriyor. Fakat böylesi bir operasyon elbette risklerden büsbütün uzak değildir. Öncelikle Niamey sokaklarında cuntaya dayanak şovları yapan kalabalık kitleler sivillere yönelik önemli risklerin bulunduğunu gösteriyor. Dışarıdan bir müdahalenin Nijer halkının darbe idaresine dayanağını artırmasından da çekiniliyor. Ayrıyeten muhtemel bir müdahalede Gine, Burkina Faso ve Mali askeri idarelerinin Nijer cuntasına takviye kelamı vermesi ECOWAS bölgesinde bir kutuplaşma doğuruyor. ECOWAS Başkanı Bola Ahmed Tinubu’nun, Nijer’deki askeri idare için 9 aylık geçiş hükümeti süreci önermesi ve Nijer’de 1999’da gerçekleşen darbe sonrası devri hatırlatarak bunun sivil idareye dönüş için bir orta periyot olarak algılanması gerektiğini vurgulaması bu kutuplaşmayı yumuşatmaya yönelik bir adım olabilir.
Bölge ülkeleri ortasındaki kutuplaşmanın paralelinde memleketler arası aktörler ortasında jeopolitik temelli bir kutuplaşma besbellilik kazanıyor. Bu ise durumu daha hassas hale getiriyor. Sahel bölgesinde ortaya çıkan belirsizlikleri avantaja dönüştürmeye çalışan Rusya ve Wagner’in cunta yanlısı bildirilerine karşılık Fransa, Almanya ve ABD’nin cunta aykırısı telaffuzları daha büyük çaplı risklere işaret ediyor. Nijer’de Amerika, Fransa, İtalya, Almanya üzere ülkelerin yabancı askeri üslerinin bulunması ve ayrıyeten ülkenin El Kural, DEAŞ ve Boko Haram üzere terör örgütleriyle kuşatılmış olması askeri operasyona yönelik riskleri daha da artırıyor.
Son analizde, Batılı aktörlerin öncelikle kendi çıkarlarını korumak ismine hareket etmeye başladığı söylenebilir. Fransa’ya yönelik artan reaksiyonlar nedeniyle ABD kendi pozisyonunu Fransa’dan bağımsızlaştırarak Nijer’deki askeri üslerinin varlığını korumak için hareket ediyor. Rusya ise bölgede yer alan bilinmezliği kendi avantajına dönüştürmek için Batı tersliğini askeri üsler ve müdahale telaffuzları üzerinden körüklemeye devam ediyor.
[Dr. Serhat Orakçı, İnsani ve Toplumsal Araştırmalar Merkezi’nde (İNSAMER) araştırmacıdır.]
Makalelerdeki fikirler, müellifine aittir ve Anadolu Ajansının editöryal siyasetini yansıtmayabilir.
