Edward Said’in ‘Kültür ve Emperyalizm’i bize neler anlatıyor?

Vecdi Demir

Karşılaştırmalı edebiyat profesörü olan ve doktorasını, kendisi üzere sürgün ve ‘öteki’ bir lisanda, İngilizcede yazma tecrübeleriyle öne çıkmış çağdaş romancı Joseph Conrad üstüne yazan Edward Said’in çabucak hemen bütün kitaplarında edebi metin incelemeleri ve bu incelemelerde göz arkası edilmeyecek cinsten edebi tenkit modelleri göz alıcı bir biçimde yer alır. Gerek ‘Şarkiyatçılık’ta gerekse yeni basımını elimizde tuttuğumuz ‘Kültür ve Emperyalizm’de tahakküm biçimlerini, emperyalizmin işleyiş biçimini, Batı kanonunda tutunmuş edebi metinler üzerinden, Said kendine has bir metodolojiyle tartışmaya açar.

Mesela ‘Kültür ve Emperyalizm’de Jane Austen’ın birinci baskısı 1814’te yapılmış ‘Mansfield Park’ romanını tartıştığı ‘Jane Austen ve İmparatorluk’ kısmı, önerdiği kontrapuantal okuma modeliyle sıradışı bir örnektir. George M. Wilson’ın Philosophy and Literature’a yazdığı ‘Edward Said on Contrapuntal Reading’ isimli makalesinde açıkladığı üzere kontrapuantal okumayı, metnin gerisine gizlenmiş, bir halde ima edilmiş ya da gözden kaçmış örüntüleri keşfetme yoluyla, alternatif bir açıklama getirme metodu olarak tanımlamak mümkün. Açıktır ki kontrapuantal okuma, metnin abartıcılığını yahut yanlış yönlendirmelerini sökerek, son kertede metnin hiç de günahsız olmadığını ortaya koyar. Metnin ardına gizlenmiş makul manaların yüzü kontrapuantal okumayla aralandığında, gerçekte yüzeyde farkına varamayacağımız pek çok işaretin perdeye yansıyacağı görülecektir.(1)

Aslında kontrapuantal okumanın, Slavoj Zizek’ın ‘yamuk bakma’ metaforuyla anlattığı hakikatin alternatif bir perspektif aracılığıyla ele geçirilmesine karşılık geldiğini de rahatlıkla söyleyebiliriz. Hasebiyle, Edward Said’e nazaran muharrir metni ne derece kapalı hale getirmiş yahut birtakım ayrıntıları çarpıtmak istemiş olursa olsun, kontrapuantal okumada metnin bizatihi kendisi, taşıdığı potansiyel hasebiyle bize sırlarını açar. Wilson da aktarıyor ya, Said gerçekte kontrapuantal okumanın teorik açıklamasına girişmemiştir hiçbir yerde lakin ‘Kültür ve Emperyalizm’de Jane Austen’ın ‘Mansfield Park’ romanına uyguladığı biçimiyle bu modelin pratiğini göstermiştir. Pekala Austen’ın ‘Mansfield Park’ında kontrapuantal okumanın yüzeye çıkaracağı/çıkardığı sırlar nedir?

Bazen tenkit çalışmalarının tıkandığı, bir örnek değerlendirmelerin piyasayı boğduğu vakitlerde Said’inki üzere okumalar yeni bir ruh üfler. Said’in, Jane Austen, İngiliz romanı, Viktorya ahlakı vs. klişeler etrafında dönen tenkit duvarını, durun bakalım, gözden kaçırdığımız bir şey var diyerek yerle bir ettiği bir metindir bu okuma.

‘Mansfield Park’, standart eleştirel okumalarda İngiliz ahlaki bedellerinin 19. yüzyılda Britanya içinde Berthram ailesi üzerinden nasıl örgütlendiğiyle ilişkilendirilmiştir daima. Bu ahlaki sistem, ismine Mansfield Park denen özel bir mülkün içinde, mülkün sahibi Sir Thomas Bertram’ın ailesi yoluyla kurguya dahil edilmiştir. Thomas Bertram’ın malikanesinin sarfiyatları Karayip Denizi’nde yer alan Antigua Adası’ndaki plantasyonun gelirlerinden karşılanmaktadır. Bu malikane, romandaki olay örgüsünün gerçekleştiği ana yerdir. Antigua’daki Sir Thomas’ın şeker plantasyonu, köle emeğiyle artı kıymet üreten ve metropolün şeker gereksinimini karşılayan bir yer olmakla birlikte Austen’ın romanında yalnızca birkaç göndermeyle anılır. İngiltere’nin Karayip Adaları’ndaki emperyal siyaseti Said’e nazaran Austen tarafından bilinmekle birlikte, romanın içindeki bu ‘görmezden gelme’, Antigua’yı ve kölelik olgusunu, güya hiçbir ehemmiyeti yokmuş üzere sessizliğe havale etme, üzerinde düşünülmesi gereken bir problemdir. Buna nazaran Antigua’daki plantasyon, köle emeği üstüne kurulmuş bir ekonomik sistemi daima beslemekte ve ürettiği refahtan yalnızca İngiliz asilzadeler yararlanmaktadır. Jane Austen, bütün bunları bilmesine karşın Antigua’dan sağlanan muazzam refahın eseri Mansfield’ın yalnızca ‘iç’ini bize anlatmakta ama bu güçlü malikanenin hangi sömürü formu sayesinde ayakta kaldığına şaşırtan bir biçimde kayıtsız kalmaktadır. Yani burada metropol İngiltere’sinde, örneğin Karayipler’deki İngiliz sömürgeleri hakkında Austen’ın rastgele bir referansı yoktur. Said bu makalede Jane Austen’ın Karayipler’den İngiltere’ye akan muazzam servetin kölelik kaynaklı oluşuna neden kayıtsız kaldığını sorgulamaktadır. Çünkü tarihçi Martin Meredith’in yazdığı üzere, özellikle 1791 ile 1800 tarihleri ortasında Britanya gemileri Atlantik’e 1340 sefer düzenlemiş ve yaklaşık 400 bin köle taşımışlardır. 1801 ile 1807’de taşınan köle sayısı 266 bin iken nihayet 1820’de 850 bin üzere fecî bir sayıya yükselecektir. Meredith açıkça söylüyor: “Köle ticareti [bu dönemde] Britanya’nın en kârlı işi olarak ön plandadır.”(2)

‘Mansfield Park’ta Jane Austen’ın çizdiği Sir Thomas portresi aracılığıyla Edward Said, hem denizaşırı plantasyonlardaki İngiliz emperyal siyaseti hem de ülke içinde, nisbi manada birebir portrenin Mansfield Park’ı nasıl yönettiği hakkında çarpıcı bir yorumda bulunur: “Mansfield Park’ı elde tutmanın ve direktörün kaçınılmaz demesek de yakın ilişki içinde bir emperyal mülkü elde tutup yönetmek olduğunu açık bir biçimde görmektir. Birindeki evcil huzuru ve cazibeli ahengi sağlama bağlayan şey, başkasının üretkenliği ve kurallı disiplinidir.”(3) Romanın odağındaki Mansfield Park’ın sahibi Sir Thomas örneğin Antigua’da hiçbir vakit resmedilmemekte, yalnızca İngiltere’ye daha doğrusu malikaneye geldiğinde kurguya dahil olmaktadır.

Austen her ne kadar ‘Mansfield Park’ta, ‘dış dünyaya hudutlu sayıdaki gönderme’ yapsa da mülkün görkeminde (Austen kelam konusu ‘görkem’i, romanın başkişisi Fanny’nin gözünden aktarır) ve lüksün art planında Antigua’daki plantasyonun varlığı yatmaktadır. Said şöyle devam ediyor: “Austen’a nazaran bizim, İngilizlere ilişkin olan yer (örneğin, Mansfield Park) ne derece yalıtılmış ve tek başına olursa olsun, denizaşırı takviye gerektirdiği sonucu çıkarmamız gerekiyor. Sir Thomas’ın Karayipler’deki mülkünün- 1830’lara kadar kaldırılmamış olan- köle emeğiyle yürütülen bir şeker plantasyonu olması gerekir. Bunlar meyyit tarihî olgular olmayıp Austen’ın kesinlikle bildiği üzere açık tarihi gerçekliklerdir”

Edward Said, Jane Austen’ın neden hudutlu göndermelerle Antigua’yı geçiştirdiği yahut neden yalnızca Mansfield Park’ı kurgunun odağına aldığına değinmiyor. Ama kontrapuantal okumadan çıkacak kritik avantajı Austen’ın sağladığını ehemmiyetle vurguluyor: “Austen, tüm bunları metnin açıklamasına katma işini okuyucusuna bırakmaktadır.”

Said’in ‘Kültür ve Emperyalizm’ kitabı çıkınca Michael Gorra New York Times Book Review’da ‘Mansfield Parktaki Faturaları Kim Ödedi’ başlıklı çarpıcı bir makale yayımladı. Gorra’ya nazaran Said’in kitabının ‘Mansfield Park’ı ele aldığı kısmı ‘Kültür ve Emperyalizm’in en düzgün kısımları ortasında idi. Romanın 1998 yılında Norton’dan çıkan baskısında ise Katie Trumpener’ın yazdığı önsözde bir sefer daha Austen’ın kölelik sıkıntısına neden kayıtsız kaldığı tartışıldı. Trumpener’e nazaran roman halihazırda kolonyalizm bağlamında tekrar okunur hale gelmiştir;- hem de Fransız İhtilali, köleliğinin kaldırılması ve Karayipler’deki kalkışma ile ilişkilendirilerek.

Öte yandan Miramax tarafından 1999 yılında çekilen ve Patricia Rozema’nın yazıp yönettiği “Mansfield Park” sineması bu kolonyalizm temasına daha fazla eğildi. Sinemanın açılış sahnesinde bir köle gemisinin Antigua limanına demir attığını görürüz. June Storrock ise romanın 2001’deki Broadview baskına yazdığı girişte Sir Thomas Bertram’ın kişiliğine odaklanarak, onun Antigua’daki kölelerine nasıl davranıyorsa malikanedeki bayanlara da tıpkı formda davrandığını ileri sürer.

Emperyalizmin stratejileri, kolonyalist-postkolonyalist edebiyat eleştirisi ve kapitalist temsillerin edebiyat metinlerinde nasıl keşfedileceği konusuna ilgi duyanların Necmiye Alpay’ın kusursuz çevirisiyle yayımlanan ‘Kültür ve Emperyalizm’den oldukça yararlanacakları kuşku götürmez.