Elena Ferrante’nin yeni romanı ‘Yetişkinlerin Palavra Hayatı”, Everest Yayınları tarafından yayımlandı. Eren Yücesan Cendey’in çevirisiyle raflarda yerini alan kitap, bilhassa ‘Napoli Romanları’ serisiyle büyük şöhrete kavuşan muharririn yeni romanını bekleyen okur kitlesini sevindirdi. ‘Yetişkinlerin Palavra Hayatı’, yeniden Napoli sokaklarına götürüyor okurunu. Bir genç kızın hayatının en fırtınalı periyoduna; aşkı, cinselliği, kadınlığı keşfettiği, aile ve din üzere kurumlar hakkındaki yanılgılarıyla yüzleştiği, palavrası ve duayı bir tıp ‘araç’ olarak kullandığı ergenlik yıllarına konuk ediyor.
Ferrante, çağdaş edebiyatı besleyen değişik bir figür. Müstear isimle yazdığı ve kimliğini gizlediği için metinleri kadar kendisi de ilgi çekiyor. Yayımcısının aktardıkları ve müellifle yapılan kısa söyleşiler dışında -bunlara meraklı gazetecilerin gayretiyle yazılıp çizilenleri de ekleyebiliriz- onun hakkında epey kısıtlı bilgiye sahibiz. Napoli insanlarını anlatan muharririn Napoli’de yaşadığı düşünülüyor. Ekseriyetle bayanlara odaklandığını gördüğümüz Ferrante’nin cinsiyeti de bir merak ögesi. Ancak ‘kadın’ olduğu üzerine varsayımlar kuvvetli. Yazılı olarak verdiği röportajlarından birinde, onu ‘erkek’ olarak lanse eden gazetecilerin, bunu bayanları zayıf görme dürtüsüyle yaptıklarını söylemesi üzerine, müellifin ‘gizli’ kalma dileğini yok sayan birçok teşebbüs meydana gelmiş durumda. Artık onun bir bayan olduğu konusunda hemfikiriz. Öteki yandan, kadınlığı onun üzere en ince detayına kadar ele alabilmek, bir erkek için epeyce sıkıntı…
Şimdilerde kim olduğu konusunda farklı savlar ortaya atılan Ferrante’nin kurgu bireyleri, işlediği mevzular ve bilhassa üzerinde durduğu sorunlar, hiçbirimiz için ‘çok farklı’ veyahut ‘yepyeni’ değil aslında. Dünyanın birçok yerinde gözlemleyebileceğimiz sınıf farklılıkları, bu farkların yaşama yansıması, siyasi duruş, makul normlar etrafında şekillenen insan ruhları ve bu ruhların değişip dönüştüğü makul kırılma periyotları, yani seçimler ve bu seçimlerin insanın sapmasını sağladığı yan yollar… Öyleyse Ferrante’nin bu derece tanınan olmasına sebep olan nedir? Birçok eleştirmen, bu soruya, müellifin akıcı üslubunu öne çıkararak yanıt veriyor. Zannederim, birer ‘bestseller’ kıvamına gelen romanların dünyanın her yerinden okur edinmesinin sebebi, Ferrante’nin hiç de olağan dışı olmayan durumları titizlikle ve ince bir dikkatle aktarması. Yani, şahıslarının özelini, en karanlık yanlarını, sırlarını okura da açması. Bu noktada kelam konusu olan cüret mi, yoksa bu durum esasen edebi telaffuzun bir getirisi mi, tartışılır… Lakin, kısa vakitte İtalya sonlarını aşarak dünyaca sevilen bir seri haline gelen ‘Napoli Romanları’nın 49 lisana çevrilmesinin hafife alınmayacak bir iş olduğu da aşikâr.
Ferrante’nin satırlarında toplumca ‘kötü’ veya ‘yanlış’ olarak atfedilen bir durumla karşılaşan okur, “bunu ben de yaptım/yapıyorum” diyerek yalnız olmadığını hissediyor. Bu durum, ‘Yetişkinlerin Palavra Hayatı’ için de geçerli. Her ne kadar başkişi pozisyonunda bir kız çocuğu ve onun ergenlik keşifleri yer alsa da onun yaşlarındaki yan bireyler vasıtasıyla, erkek okurlar da kitapta kendi gençliklerini hatırlatacak bir şeyler bulabiliyor. Başka yandan, müellif, en tanınan metinlerinde Napoli insanlarının öykülerini anlatsa da gereç olarak insanlığın ortak his durumlarını seçtiği ve bunları açık seçik ortaya döktüğü için evrenseli yakalamış durumda. Sadece ‘Yetişkinlerin Palavra Hayatı’na odaklandığımızda, süratli tüketilebilen ve okuru yormayan bir metinle karşı karşıya olduğumuzu söyleyebiliriz, ki ‘Napoli Romanları’ altyapısında politik bir tutumu da barındırdığı için okuru daha üst seviye bir sorgulamaya teşvik ediyordu.
İLK KEŞİF: NAHOŞLUK VE KÖTÜLÜK
Napoli’de bir kız, Giovanna. Anne ve babasıyla, Napoli’nin ‘üst’lerinde, görünürde memnun bir yaşama sahip. Annesi öğretmen ve düzeltmen, babası akademisyen; ikisi de anlayışlı, ikisi de uygar. Onlarınkinin gürültü patırtıdan uzak, ‘klas’ bir aile yaşantısı olduğunu söylemek mümkün. Epeyce entelektüel bir etrafta yetişiyor Giovanna. Anne ve babasının dostlarıyla olan sohbetlerine tanıklık ediyor, bu dostların tıpkı kendisi üzere yetiştirilmiş kızlarıyla arkadaşlık ediyor, epey ‘yetişkin’ zevkleri ve hobileri deneyimliyor. Okumayı seviyor. Zira bir kitabın ismini anması bile, babasının onu bulup getirmesine yetiyor.
Romanda neredeyse başkişi kadar ön planda olan bir isim daha var ki, onun ortaya çıkması birçok şeyi değiştirmekte: Giovanna’nın halası Vittoria. Başlangıçta hayli ‘ideal’ görünen bu hane, Giovanna ve Vittoria’nın yaptığı görüşmelerin ardından, temelinden sarsılıyor. Giovanna’nın büyümesi de bir bakıma bu sarsıntıyla şekilleniyor. Romanda, yıllardır ismi anılmayan, anıldığında espri konusu olan veyahut berbatlığın bir temsilcisi üzere bahsedilen Vittoria’nın, tekrar ortaya çıkmasıyla meydana gelenlerin bir tesadüften fazla, direkt onun lâneti olduğunu düşünmemize sebep olan pasajlar yer almakta. Ancak, buradaki asıl sorun, bir çocuğun genç kızlığa geçiş evresinde dünyaya farklı bakmaya başlaması ve daha önce görmediklerini görmeye başlaması.
Anne ve babasına inancı tam olan Giovanna’nın halasını merak etmeye başlaması, bu huzurlu konutun rutinine muhalif bir hadisenin gerçekleşmesiyle başlıyor. Ferrante, şimdi romanın giriş cümlelerinde, aksi giden bir şeyler olduğunu hissettiriyor okuruna: “Evden ayrılmadan iki yıl evvel babam, anneme benim çok yakışıksız olduğumu söyledi. Bu cümle annemlerin evlenir evlenmez satın aldıkları, San Giacomo di Capri zirvesinde bulunan Rione Alto’daki konutta alçak sesle söylem edildi.” (s. 9)
Çok geçmeden bu ‘çirkinlik’ konusunun Vittoria halaya temas ettiğini gördüğümüz satırlar da dahil oluyor romana. Bu satırlar, Giovanna’nın içinde inanç ve huzur hissiyle inşa edilmiş bir yerleri kıracak, inandığı birçok şeyi yerinden oynatacaktır: “(…) Lakin babam onun kelamını kesti ve bana karşı asla kullanmadığı ses tonuyla -hatta konutumuzda muhakkak yasak olan Napoli lehçesine kayarak- eminim ağzından çıkmasını asla istemeyeceği o kelamı söyledi: ‘Bunun ergenlikle ilgisi yok: Motamot Vittoria oldu çıktı.’” (s. 12)
Giovanna, yaşadığı kırgınlıkla birlikte içinde büyüyen merak hissiyle halasının izini sürmeye başlar. Bunu yaparken Napoli’nin ‘alt’ bölgelerine -hatta en üstten en aşağıya- inmesi gerekir, daha evvel gözlemleme imkânı bulmadığı bir ömür üslubuna şahitlik eder. Halasının peşinde düşmesi, onu tanıma uğraşı, vakitle değişik bir gayrete dönüşür. Ona daima ‘insanların en kötüsü’ymüş üzere tanıtılan Vittoria’yı bulmak, büyümenin birinci adımı olduğu üzere dış dünyaya attığı birinci adımdır da. Onun vasıtasıyla hayatına yeni beşerler girer, Vittoria’nın evlatlıkları sayılan Tonino, Corrado ve Giuliana ona yeni kapılar açar. Bu beşerler ortasında Giuliana’nın nişanlısı Roberto, Giovanna’nın hayatında çok farklı bir pozisyona sahip olur. Büyük resme baktığımızda, aslında Giovanna’nın ilgisini çeken şeyin ‘yeni olan’ olduğunu söylemek mümkün. Bu da, ergenlik periyodunda hepimizin deneyimlediği, anlaşılabilir bir insanlık durumu. Tam da arayışa girdiği yaşlarda, monoton ömründe bir farklılığın peşine düşer Giovanna. Ancak bunu yaparken iyi-kötü, doğru-yanlış, güzel-çirkin üzere kutuplar ortasında gidip gelir, zihni bulanır, afallar.
İKİNCİ KEŞİF: PALAVRA VE DUA
Giovanna başlarda halasına benzemekten korksa da vakit içinde ona özendiğini hissettiğimiz ânlar da göze çarpmakta. Alakaları ilerledikçe kararı değişir, gelgitler yaşar lakin bir vakit halasını fizikî ve ruhsal olarak epey ayrıntılı inceler. Halasının teşvikiyle anne babasını farklı bir bakışla incelemeye başladıktan sonra, halasına da tıpkı gözle bakmaya başlar. Büyüyü bozan da budur. Vittoria, eşsiz ve ölümsüz aşkı Enzo’yu anlatırken nasıl sevgi doluysa kardeşinden veya güzeline gitmeyen rastgele birinden bahsederken bir o kadar gaddardır. Giovanna, onda madalyonun iki yüzünü de görür.
Romanın isminde de yer alan ‘yalan’, Giovanna’nın başvurduğu bir metot olur. Halasıyla görüşebilmek için ailesine palavra söyleyerek işe başlar, akabinde halasına palavralar söyler. Palavra, hayatına bir anda ve aralıksız bir biçimde girer. Bunu yaparken büyük bir rahatsızlık duymaz, bilakis palavra tahlilsiz görünen durumlardan sıyrılmasını sağlayan bir kurtarıcı haline gelir. Başlarda halasına karşı içgüdüsel olarak ailesini savunmak ister, sonra ailesine karşı halasını. Ancak, Vittoria’daki berbatlığı kendisi de görmeye başlayınca, büsbütün tarafsız bölgeye ilişkin olur. Artık, “sevgi dolu bir evlat da değildir, sadık bir casus da.” (s. 94)
Yalanlar birlikte ‘dua’dan da bahsetmek gerek. Kitabın başlarında Giovanna’nın din ile sıkı bir bağlantısının olmadığını öğreniyoruz. Bu da ebeveynlerinin aşıladığı bir durum elbette. Aile dostlarının kızlarıyla olan misal yanlarından bahsederken din konusuna da değiniyor, vaftiz edilmediklerini, dua bilmediklerini söylüyor Giovanna. Bahsi geçen Roberto karakterinin romana dahil olmasıyla İncil’e merak sarıyor, farklı nüshaları edinip okumaya başlıyor. Lakin bunun temelinde dine karşı ‘hakiki’ bir merak yok. Bilakis sadece Roberto’yla tartışabilmek, onun kaleminden konuşabilmek için yapıyor bunu. Yani, bu yeni merakı da bir nevi ‘yalan’ olarak kıymetlendirebiliriz.
“Yalan söylemek giderek daha fazla hoşuma gidiyordu, dua etmek ve palavra sıkmanın da tıpkı rahatlamayı verdiğini keşfetmiştim. Fakat annemin babamın palavralarının ortaya çıkmasını önlemek ve onların yeteneklerini almadığımın anlaşılmaması için rol yapmak beni yaralıyor, buhrana sokuyordu.” (s. 144)
ÜÇÜNCÜ KEŞİF: GERÇEĞİN SAHTELİĞİ
Giovanna’nın orta yerinde kaldığı ikiliklerin en mühimi, anne ve babası hakkında öğrendiği gerçekler olur. Üst ve aşağı Napoli’nin tezatlığı onu gereğince hırpalarken, babasının yıllardır aile dostları olan Costanza’yla olan ilgisinin gün yüzüne çıkması, aile kurumuna olan inancını yerle bir eder. Ansızın annesinin ağzından dökülen bir cümleyle gerçekleşir bu yıkım: “Babanın on beş yıldır bir öteki karısı var.” (s. 129)
Böyle ‘sevgi dolu’ bir ailede büyümüş biri için bu durumu kabullenmek, çok daha sıkıntı elbette. Üstelik Giovanna, bunu öğrenmeden önce Costanza’nın eşi Mariano’nun annesine ilgi duyuyor olma ihtimaliyle meşgul olmuştur. Ailesi ve halası ortasında savrulması yetmiyormuş üzere, vakitle babasının -Costanza’yla ve onun çocukları, Giovanna’nın da sıkı dostları İda ve Angela’yla birlikte yaşadığı- yeni konutuyla annesinin konutu ortasında da gidip gelmeye başlar. Costanza, Vittoria ve Giovanna’yla irtibatlı olarak romanda farklı bileklerde gördüğümüz gösterişli beyaz altın bilezikse, görünmez bağları simgelen bir metafor olarak kendine yer bulmuş. Bu bilezik, neredeyse roman şahıslarından biri olarak kabul edilebilecek nitelikte bir kıymete sahip.
Ferrante, ‘Yetişkinlerin Palavra Hayatı’nda, ergenlikten yetişkinliğe geçiş devrinde gerçeklerle yüzleşen, palavrası keşfeden, yıkma ve yine inşa etme üzerine baş yoran bir genç kızın kıssasını sunuyor okuruna. Hepimizin bir halde aşina olduğu bir kıssa bu. İçinde hayata dair her şey var. Bu biçim metinler beyaz perdeye aktarmak için de epey elverişli, kelam buraya gelmişken Netflix’in ‘Yetişkinlerin Palavra Hayatı’nı uyarlamaya hazırlandığı haberini de verelim. Bu projenin hayata geçmesiyle Ferrante’nin ismini bugünlerde sıklıkla duyacağımız kesin. Son olarak, Eren Yücesan Cendey’in akıcı çevirisinin, bizler için kitabın öne çıkan istikametlerinden olduğunu da ekleyelim.
