Emel Akal’ın ‘Müslüman Komünistler: Petrograd-Kazan’ (1917-1918) isimli çalışması İrtibat Yayınları etiketiyle raflardaki yerini aldı. Boğaziçi, Muğla, Bilkent Üniversiteleri’nde Türkiye tarihi üzerine dersler vermiş olan Emel Akal’ın ‘Kızıl Feministler: Bir Kelamlı Tarih Çalışması’ (2011), ‘Milli Gayretin Başlangıcında Mustafa Kemal, İttihat Terakki ve Bolşevizm’ (2012) ve ‘Moskova, Londra, Ankara Üçgeninde İştirakiyuncular, Komünistler ve Paşa Hazretleri’ (2012) isimli kitapları geçtiğimiz yıllarda tekrar Bağlantı Yayınları tarafından yayımlanmıştı.
Akal, son çalışmasında, bugüne kadar çoğunlukla Moskova ve Petrograd merkezli olarak anlatılan/yazılan bir tarihi yeni bir bakış açısıyla inceliyor. Ekim Devrimi’nin öncesinde ve ihtilali izleyen süreçte Rusya’daki Müslüman toplulukların anlatılmamış kıssasını bize büyük titizlikle aktarıyor. Kendi tabiriyle “hem Moskova’dan Kazan, Orenburg ve Ufa’ya (…) hem de Kazan, Orenburg ve Ufa’dan Moskova’ya” bakıyor.
‘Müslüman Komünistler’ kitabının müellifi Emel Akal’la bir röportaj gerçekleştirdik…
Gözden kaçan bu tarihi yazmaya sizi yönelten ne oldu? Önsözde, bir kıssa anlatmak istediğinizi tabir ediyorsunuz, o periyoda dair anlatmak istediğiniz öykünün bir kesimi da bu tarihin gözden kaçmış olması mıdır?
Çok yanlışsız bir tespit. Şubat ve Ekim Devrimleri’ni anlatanların değinmediği, adeta teğet geçtiği, “detay”, “ayrıntı” muamelesi yaptığı bir tarih güya benim anlattığım. Kazan’da, Orenburg’da, Ufa’da canını dişine takmış sosyalizm için gayret eden insanların öyküsü. Onlar katılmazsa eksik kalacak lakin onlar herkesin unuttuğu yahut önemsemediği insanlar… Tatarca da kapitalizm, sosyalizm, burjuva, proleter üzere kavramlar olmadığı için ihtilali “gerçeğin, hoşluğun ve insanlık sevgisinin” peşinde Rusya proletaryası ile birlikte “kul ve köle olmaktan” kurtulmak olarak anlatan Mollanur Vahidof’un, “Zalim ejderhaları ebediyyen bitirip” “onların ağularından ezilen, mazlum sınıfları saklamak” için “göklere yanlışsız şiddetle yükselen ulu bir güç” talep eden ve çaba Tatar ve Başkurtların öyküsü.
Sosyalist ve komünistlerin milliyetçi, milliyetçi Müslümanların “hain, Rus ajanı” addettikleri beşerler bunlar. Türkiye’ye göç eden Rusya Müslümanlarının 1917-1918’de Sovyet Rusya’da yalnızca “milli devlet kurmak için” çabalayanları anlattıklarını göz önüne alırsak Mollanur Vahidof ve yoldaşlarını kesinlikle anlatmak gerekirdi.
Sonraki yıllarda da başta ABD olmak üzere öteki kapitalist-emperyalist devletlerde, akademik namuslarını satan kimi tarihçiler, bu tarihi istedikleri üzere değiştirebileceklerini sandılar. Sovyetler Birliği’ni, bu birinci sosyalist devleti çökertmek için o günleri tersyüz etmeye çabaladılar. Çarpıttılar, değiştirdiler, eksik yazdılar. Fakat gerçeğin ortaya çıkmak üzere bir huyu var.
‘MÜSLÜMAN KOMÜNİSTLER KIZIL ORDU’YA KATILDI VE BEYAZ ORDU’YA KARŞI SAVAŞTI’
Brest-Litovsk Antlaşması, Şark’ın Müslümanlarını nasıl etkiledi? Kitapta değindiğiniz bu sıkıntıyı okuyucularımız için biraz açar mısınız?
Lenin ve Bolşevikler, üç yıldır devam etmekte olan I. Dünya Savaşı’ndan çıkmak için Ekim Devrimi’nden sonra çabucak Almanya’ya ateşkes teklif etti, Brest-Litovsk Antlaşması lakin dört ay sonra, Mart 1918’de imzalandı. Sovyet hükümeti lakin bu dehşetli savaştan çıktıktan sonra sosyalizmin inşası için gücünü Sovyet Rusya içine yönlendirebildi. Lakin mutabakat koşulları çok ağırdı. Sovyet Rusya’nın Karadeniz ve Hazar Denizi ile ilişkisi kesilmiş, tahıl ve öteki besinlere erişimini kaybetmişti. İngiltere ve Fransa’nın takviyesi ile iç Rusya’da anti-Sovyet bir hükümet kurulmuş ve Beyaz Ordu yayılmaya başlamıştı.
Topraklarının kamulaştırılmasına karşı çıkan Rus köylülerin Beyaz güçleri desteklediği bu süreçte Sovyet Hükümeti İdil-Ural’da sosyalist Müslümanlarla ittifak kurdu. Yani Müslümanlar devrimci Sovyet hükümetini desteklerken, kısa bir mühlet evvel yüz binler olarak bu topraklara yerleştirilen ve artık bu toprakları kaybetmek istemeyen Rus-Ukraynalı-Alman köylüler Rus milliyetçisi Beyaz güçleri destekliyordu. Bu çok güç günlerde Sovyet hükümetinin nefes almasına Müslüman komünistlerin katkısı oldu. Kızıl Ordu’ya katıldılar ve Beyaz Ordu’ya karşı savaştılar.
Tatar ve Başkurtların en büyük talihsizliği iç savaşın bu topraklarda yayılmasıdır. Tam Tatar-Başkurt Sovyet Cumhuriyeti’nin kuruluş kararnamesi ilan edilmiş, Kurucu Meclis’in toplanacağı gün bile belirlenmişken mayıs ayı sonunda bu topraklar vahim bir iç savaşın arenası haline gelmiştir. Bu iç savaşta Müslüman komünistler büyük yara almış, önderini, örgütlerini, takımlarını kaybetmiştir. Kitap, bu kıssayı anlatıyor.
TKP’nin kuruluşunun 100. yıl dönümüne ve Mustafa Suphi yoldaşa ithaf ettiğiniz, şimdiye kadar kimselerin pek el değdirmediği bu problem üzerine kaleme aldığınız çalışmanız ile şahsî olarak nasıl bir bağ kuruyorsunuz?
Ben 25 yıldır, bilhassa 20. yüzyıl başından bu yana yaşanan olay ve olguları çalışıyorum. İttihat ve Terakki Fırkası, I. Dünya Savaşı, Ulusal Uğraş periyodu derken daima olarak Rusya ile karşı karşıya kalıyordum. Bütün yollar Rusya’ya çıkıyordu adeta: İttihatçı şefler Sovyet Rusya’ya gidiyordu, Kazım Karabekir Bolşevikler’den yardım istiyordu, Mustafa Suphi 1913’te Sinop kalebentliğinden Kırım’a kaçmıştı, Yusuf Akçura Kazanlı idi vb. Erzurum, Kars çalışırken Bakü, Bahçesaray, Kırım karışıyordu işe. Anadolu’da ne olduğunu anlamak için çalışırken kendimi Kafkasya yahut Dağıstan’a buluyordum. Bakü’ye bakarken Taşkent’e yanlışsız yol almak zorunda kalıyordum.
Çarlık Rusya’sında gerçekleşen 1905 ve 1917 Şubat ve Ekim İhtilalleri, kuzeyden gelen bu rüzgârların Osmanlı’daki siyasi hayatı direkt etkilemesi çok değişikti. Benim şahsî duruşum Rusya siyasi hayatında Bolşevikler’in belirleyici olmasıyla birlikte ehemmiyet kazandı. Zira TKP üyesi olmam, çok genç yaşlardan itibaren Marks ve Lenin’in yapıtlarına aşinalığım, Sovyet İhtilali, Komintern ve Sovyetler Birliği’ndeki gelişmelere ait bilgi birikimim “gerçekten ne oldu” sorusuna karşılık ararken işimi çok kolaylaştırdı. Bir komünist partisinin çalışma biçimini, ülkülerini, gayelerini, hatta psikolojisini biliyor olmamın Mollanur Vahidof yahut Mustafa Suphi’yi anlamamı kolaylaştırdığını düşünüyorum. Onların macerası, benim maceramdı güya.
Kitapta, 1902 yılında Tatar matbaa personellerinin örgütlenmesiyle başlayan Bolşevizm sürecini, Mollanur Vahidof’un Lenin’in imzasıyla sonsuz yetki almasını, Beyaz Rusların ayaklanmasını, düşen Kazan’ı, Vahidof’un vefatından sonra neredeyse tek yetkili haline gelen Sultan Galiyef’i temaslı bir biçimde ve bütünsel olarak resmediyorsunuz. Bu hareketli devrin ışığında, Mustafa Suphi’nin rolünü biraz açıklar mısınız? Bizim bu devirde gözden kaçırdığımız nedir?
Türkiye solunda Mustafa Suphi 1920 yılında toplanan TKP Kuruluş Kongresi ve Türkiye’ye dönüşü sonrasında 1921 Ocak ayında katledilmesi ile bilinir. Halbuki 1918 yılında Mustafa Suphi’nin Sovyet hükümetinin kurduğu kısaca Muskom olarak bilinen İç Rusya ve Sibirya Müslüman İşleri Komiserliği’nde Tatar ve Başkurt başkanlarla birlikte çok faal olduğunu görüyoruz. Mustafa Suphi, daha sonra Haziran 1918’de kurulan Rusya Müslüman Sosyalist Komünist Partisi üyesidir ve Suphi’nin Türkiyeli esirlerle kurduğu Türk Sol Sosyalistleri Teşkilatı da buna bağlı olarak kurulmuştur.
Kitap, 1918 sonuna kadar geldiği için kitapta kelamı edilmeyen ancak 1919 ve 1920 yıllarında da Rusya Müslümanlarının siyasi faaliyetlerinde etkin olarak yer almış bir siyasi aktördür. Bu geçmiş bilinince 1920 TKP Kuruluş Kongresi daha bir mana kazanmaktadır.
Önsözde ve Sonsöz’de bahsettiğiniz Kürt Problemi’nin tahliline dair SSCB bize nasıl bir ışık meblağ?
Sovyet Rusya pratiğinin düzgün incelenmesinin, Türkiye’de Kürt sıkıntısının tahliline katkı yapacağı kanısındayım. Zira Sovyet Rusya’da ‘Ulusların Kendi Yazgısını Tayin Hakkı’ doğrultusunda Müslüman bölümlere nasıl yaklaşıldığını, neler yapıldığını incelemek bir laboratuvar misyonu görecektir.
Ben bu çalışmada ulusal sorunun tahlili konusunda kuramsal tartışmalara girmedim, zira bu cins tartışmalarla ilgili her lisandan pek çok yazı, makale, kitap var. Ben Bolşevikler’in Ekim İhtilali öncesi ulusal sorunun tahlili hakkında neler “söylediğini” ve Ekim İhtilali sonrasında neler “yaptığını” anlamaya çalıştım. Sovyetlere sahip çıkan sol-eSeR’lerin de tavrına kısaca değindim. 1917’de ‘Ulusların Kendi Mukadderatını Tayin Hakkı’ konusunda dünyanın en kararlı siyasetçisi olan Lenin ve Bolşevikler, bu sıkıntıyı çözmek için iktidara geldiklerinde nelerle karşı karşıya kaldılar ve ne yaptılar? Pratik olarak, gün gün neler yaşandı? Natürel ben yalnızca 1917-1918 yıllarını inceledim. 70 küsür yıllık SSCB tarihinde ulusal mesenin aldığı virajlar öteki bir çalışmanın konusu.
Şu sorular kıymetlidir ve karşılık vermek hiç kolay değildir: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nde ulusal problem çözüldü mü? Ulusal problem ne vakit çözülür? “Homojen bir ulusa” dayanan ulus-devletin kurulaması ile ulusal sorun çözülür mü? Bu türlü bir hayal peşinde olmak Almanya’ya faşizmi getirdi. Mesela Polonya’nın Rusya’dan büsbütün ayrılması ile Polonyalılar için ulusal sorun çözülmüş addedilebilir lakin ya Polonya’da yaşayan öbür etnik azınlıklar, mesela Museviler için? Bir öbür soru: Kapitalist bir ülkede, sınıfsal baskı ve sömürünün devam ettiği şartlarda ulusal sıkıntının tahlilinden kelam edilebilir mi?
Ama son analizde bu problemin tahlilinde alınan yolun en ilerisidir SSCB’de yapılanlar. Hiçbir ulusun ismini taşımayan, on beş federatif cumhuriyet, onlarca muhtar devlet ve özerk bölgeden oluşan SSCB kurulmuştur. Sovyetler Birliği “bütün ulusların ve lisanların tam eşitliğini”, “zorunlu resmî lisanın olmamasını” hayata geçirmiştir.
Bu hususta altını çizmek istediğim bir konu daha var. Rusya’da federatif bir cumhuriyet için çaba eden Müslüman komünistlerden biri olan Mustafa Suphi, Sovyet Rusya pratiğinden öğrendiği üzere Türkiye’de Türk, Kürt, Rum, Ermeni ve öbür farklı ögelerin özerk olacağı bir federasyon önermiştir: “Türkiye’de yaşayan türlü ögeler ortasında lisan, din ve hayatça farklı bir mevcudiyet-i şahsiyye ve içtimaiyyeye malik [şahsi ve toplumsal mevcudiyeti] olan türlü öge proletaryatlarının istek ettikleri hukuk-u hürriyet ve muhtariyete nail olmaları lazım geldiği ve usul-ü yönetimde fedarasya aslının kabulü karar altına alınmıştır.” Bu karar bize ışık tutmaktadır.
