‘Gotinên Pêşiyan’ (atasözleri) kitabı Sîtav Yayınevi tarafından yayımlandı. 4 ciltlik bu kapsamlı eser 235 kısımdan oluşuyor. Araştırmacı muharrir Mehmet Öncü’nün hazırladığı ‘Gotinên Pêşiyan’ 50 bin atasözüne yer veriyor.
Kitapta yer alan atasözleri içeriklerine nazaran bayan, yiğitlik, uygunluk ve kötülük üzere kısımlar biçiminde hazırlandı. Öte yandan kitapta 2 binden fazla atasözüne kaynaklık etmiş kıssalar yer alıyor. Ayrıyeten kitapta 4 binden fazla bilinmeyen ya da sözlüklerde yer almayan söz bulunuyor. Bu sözlerin açıklamaları ise dipnotlarla okura sunuluyor.
Kürtçe atasözleri sözlüğü çalışmalarının bugüne kadar yapılmış en geniş kapsamlısı olarak karşımıza çıktı ‘Gotinên Pêşîyan’. Derleme için çalışmaya ne vakit başladınız, neler yaptınız?
Beni Kürt kültüründe derleme yapmaya yönelten şey, babaannemin çocukken dizinin tabanında oturup dinlediğim o hoş masallardı. Bizi gerçek dünyadan alıp, hayal âlemine götüren, bugün okurken başımızı döndüren Yunan mitolojisinin de esin kaynağını oluşturan o hoş masallar… O masallarda geçen yel atları, su atları, efsunlu yüzükler, birbirine değince elektriklenerek kurtarıcıyı çağıran at yelesi kılları, görünmezlik takkesi, uçan çömlekler, devler, periler ve kendini küllerinden yaratan anka kuşu. Bütün bunların unutularak yok olacağı korkusu beni bu alanda çalışmalar yapmaya iten en değerli etkendi.
Benim derlemelere ait serüvenim 70’lı yılların sonlarına dayanır ki, ben daha Adıyaman Lisesi’nde son sınıf öğrencisiyken (1979) kendimi folklorik derlemelerin gerekliliğine inandırmıştım. 1979 yılında bir üst aramasında üzerimde bulunan, saman kâğıdına Türkçe alfabe ile yazılmış 21 adet Kürtçe atasözü bulundu. O zamanki ismiyle Eskisaray Karakolu’nda yedi gün gözaltında kaldım. Yedi günden sonra tabirim alındı ve hür bırakıldım.
Yaşadığım bu travma bende, bu kültürün derlenmese yok olacağı korkusunu körükledi. Ben de gayri ihtiyari bu yola yöneldim. Karşılaştığım her yaşlı beşerle birebir görüşmeler yaptım. Onlardan aldığım her şeyi küçük küçük kâğıtlara kaydettim. Seksenli yıllarda Celadet Ali Bedirhan’ın yarattığı Kürtçenin Latince alfabesini öğrendim. Bu da benim işimi kolaylaştırdı, çünkü benim daha evvel kullandığım Türkçe alfabe, Kürtçenin fonetiği ile uyumlu değildi.
1980’li yılların ortalarında derlediğim şeylerin çok fazla olduğunu gördüm, bunların tasnifini yaptım. Tasnif çalışmasından sonra, birçok masallar, fıkralar, anektotlar, tabirler, atasözleri, bilmeceler, tekellemeler çıktı ortaya. 2006 yılının başlarından itibaren yavaş yavaş yayınlamaya başladım.
Çalışmayı hazırlarken ne çeşit zorluklarla karşılaştınız? ‘Kürtlerin mi yoksa öbür bir milletin mi?’ diye kuşkuya düştüğünüz atasözler oldu mu?
Kişi uzun mühlet bir iş ile uğraştığı vakit artık yaptığı işte uzmanlaşıyor ve ne yapacağını bildiği için de fazla bir zorluk çekmiyor. Alışılmış bu teknik taraftan bu türlü fakat bir de işin diğer bir yanı var ki, yazılı kayıt altına alınmamış kültür öğelerinin kayıt altına alınmasında geciktiğiniz vakit o kültürel ögeler yaşlı kaynaklarla bir arada mezara gidiyor ve bir daha o öğeyi yaşama aktarma imkanı bulamıyorsunuz. Bir diğer deyişle kültür aktarılmadan kesintiye uğramış oluyor.
Öğelerin aidiyeti konusunda hiç teredüt geçirmedim. Çünkü Kürtlerin ne kurumları ne de lisanlarını ve kültürlerini muhafazaya alacak bir kuruluşları mevcut değildir. Bunun için de diğerlerine ilişkin öğeleri sahiplenme bahtları yoktur. Ancak Kürtlere ilişkin birçok şey talan edilmiştir. Bunun en hoş örneği Ziya Gökalp’in bir makalede Türkçeleştirdiği 500 adet atasözü ve tabirdir. ‘Diyariya şivana benîştê kizwana’ (Çam sakızı çoban armağanı)” tabiri bunlardan biridir.
Ulusal atasözleri yanısıra sonları aşıp evrenselleşen atasözleri de var… Kürt atasözleri için bu manada durum nedir?
Bu mevzuda çok sayıda örnek verilebilir. Bunların içinde ünlü olan birkaç atasözü aşağıdaki üzeredir:
Şêr şêr e, çi jin e, çi mêr e. (Aslan aslandır, erkeği dişisi yoktur)
Ê ku neke naxwe. (Çalişmayan yîyemez)
Zilma zaliman heta û heta najo. (Zalimin zulmü ebediyen sürmez)
Dinya bi mirin e. (Dünya Ölümlüdür)
Ku sola mirov teng bû, bila dinya biqasî ku dibêjin fireh be. (Ayakabın dar olunca dünya istediğin kadar geniş olsun)
‘DENGBÊJLER YERYÜZÜNÜN EN BÜYÜK KELAM USTALARIDIR’
Kürtler kelamlı hafızası kuvvetli olarak biliniyor. Atasözleri ise binlerce yılda oluşan ve lisandan lisana aktarılan yaşanmış hayat deneyimlerinden oluşuyor. Kelamlı hafızanın güçlü olması ile atasözleri ortasında nasıl bir ilgi var?
İbni Haldun’un ‘Coğrafya kaderdir’ diye bir kelamı vardır. İnsan yazgısının çizgilerini çizen beşeri coğrafya tıpkı vakitte içinde yaşayanları da kendi imkanları ve onlara sunduklarıyla hal verir. Şayet Kürt toplulukları üzerinde yaşadıkları coğrafyanın birer eseri iseler, hiç kuşku yoktur ki Kürtlerin üzerinde yaşadığı coğrafya onlara sonsuz imkanlar ve nimetler sunan bereketli bir coğrafyadır. Hasebiyle Kürtler de bu güçlü ve cömert coğrafyada çok renkli ve aktuel bir kültürün sahibidirler. Mesela Kürtlerde ‘dengbêjlik’ müesesesi vardır. Dengbêjler, hiç kuşku yok ki yeryüzünün en büyük kelam ustalarıdır. Tarih boyunca bu kelam ustaları, toplumun ana kodlarını içinde barındıran sözleri kuşaktan nesile aktararak devamlılığını sağlamışlardır. Kelamın yazgısına hükmeden dengbêjlerin, zenginleştirerek alt jenerasyonlara aktardıkları damıtılmış birer kelam öbeği olan atasözlerinin bir kısmı genç beşerler için nasihat olurken, bir kısmı yasadır, bır kısmı hayatın içindeki objeleri tanıtırken, bir diğer kısmı hayvanları, bir kısmı da ağaçları tanıtır. Kısaca bu özlü kelamlar yaşama istikamet vererek şekillendirler.
‘KÜRTLER YAZIYLA TANIŞAN BİRİNCİ KAVİMLERDEN BİRİDİR’
Kürtlerin yazılı tarihi çok geç başladığı tez ediliyor. Atasözleri, Kürtlerin bir millet olması manasında bize neler söylüyor?
Hayır. Bu hususta yanlış transferler var. Yeryüzünde yazıyla birinci tanışan kavimlerden biri Kürtlerdir. Çünkü Sümerlerin bile Zagroslardan, Güney Mezopotamya’ya inerek uygarlık kuran bir Kürt klanı olduğuna dair çok güçlü meczuplar var. Huriler, Gutiler ve daha sonra Mitaniler çivi yazısını kullanmışlardır. Bu bahiste Zagroslardan Toroslara kadar, Kürtler tarafından yazıldığı bilinen çok sayıda yazıt ve kalıt vardır. Bugün İran hudutları içinde kalmış Bestun Yazıtı buna yalnızca bir örnektir.
Kürtler, Araplar, Türkler ve Farslar iç içe yaşamış ve vakit zaman birbirleriyle savaşmış milletler… Bu çemberde yaşananlar Kürt atasözlerine nasıl yansıdı?
Kürtlerin sırf üstte saydığınız üç millet hakkında değil, Romalılar, Museviler, Êzîdiler, Hıristiyanlar ve daha öteki topluluk ve inançlar hakkında da özlü sözleri vardır. Bu kelamların bir kısmı kelam konusu halklar ve inançları kendi zaviyesinden tanımlar ve kıymetlendirir.
Eserde yer alan atasözlerinin tamamı aşk, dostluk, arkadaşlık, bayan, erkek, iktisat ve daha 235 husus başlığı altında tasnif edilmiş, her kelam yüklü olarak kaynak şahısların verdikleri bilgi doğrultusunda açıklanmıştır. Birebir atasözünün varsa değişik varyantları altına sıralanarak varsa atasözüne ilişkin kıssalar de altına yazılmıştır.
