Kimileri telefonuna gelen bir bildirime bakarken bile mide bulantısı yaşarken, bazıları de trafikte geçirdiği müddette kitap ya da gazete okuyor, işlerini hallediyor, kendine ekstra vakit yaratıyor.
Birçok kişi yaşadığı rahatsızlık nedeniyle utanç duyarken araştırmalar, her üç şahıstan birinin hareket hastalığına karşı üst düzeyde hassasiyet taşıdığını gösteriyor.
Peki hareket hastalığı tam olarak neden kaynaklanıyor ve neden herkesi tıpkı biçimde etkilemiyor? Uzmanlar The Guardian’a anlattı…
HAREKET HASTALIĞI NEDİR?
Westminster Üniversitesi’nde uygulamalı psikoloji alanında dersler veren Dr. John Golding, hareket hastalığının araç tutması, uçak tutması, deniz tutması üzere durumları kapsayan genel bir başlık olduğunu belirtti.
Ancak mide bulantısı, kusma, geğirme, baş dönmesi, baş ağrısı ve bulanık görme üzere belirtiler veren hareket hastalığı yalnızca seyahat haline has bir durum da değil.
Golding, “Örneğin 1895 yılında Lumiere Kardeşler birinci hareketli sinemanın gösterimini yaptığında, seyirciler ortasındaki birtakım şahıslar baş dönmesi ve mide bulantısı hissetmişti. Buna görsel olarak tetiklenen hareket hastalığı (VIMS) ismi veriliyor” dedi.
Bilim hareket hastalığına sebep olan şeyin ne olduğunu tam olarak bilmiyor lakin en yaygın kabul gören açıklama, “duyusal çatışma teorisi”.
Şöyle ki insan bedeni, nerede olduğunu ve nasıl hareket ettiğini hissedebilmek için görsel uyaranları, bedenin uzaydaki yerini algılama maharetini ve iç kulakta bulunan ve dengeyi sağlayan yapıları kullanıyor.
Normal şartlarda bu üç düzenek senkronizasyon halinde çalışıyor. Lakin bu senkron bozulduğunda (örneğin bir araçta sabit duran bir sayfayı okurken iç kulak yapıları hareket ettiğinizi hissedince) yaşanan duyusal çatışma beyni allak bullak ediyor.
Londra’da bulunan Mayo Clinic Hastanesi’nden Dr. Safia Debar, “Mide bulantısı, baş dönmesi ve kusma üzere yaygın semptomları tetikleyen şey, yaşanan bu nörolojik gerilim” sözlerini kullandı.
Lumiere Kardeşler örneğine dönersek, kulaklarındaki yapılar ve uzaydaki yerlerini algılama hünerler, sinema salonundaki seyircilere sabit durduklarını söylerken gözleri hareket ettiklerini söylüyordu. Bu da çelişkiye yol açıyordu. Günümüzde birçok kişi, sanal gerçeklik gözlüklerini kullanırken benzeri halde VIMS belirtileri sergiliyor.
NE CİNS HAREKETLER RAHATSIZLIĞA YOL AÇIYOR?
Golding, hareket hastalığıyla ilgili en yaygın yanlış inançlardan birinin, reaksiyonun yoğunluğunu belirleyen şeyin hareketin gücü olması olduğunu söyledi.
Golding, “Aksine, beşerler ‘yüksek frekanslı hareket’ dediğimiz bir trambolinin üzerinde zıplama ya da cet binme anlarında hareket hastalığı yaşamıyor. Öte yandan bir geminin dalgalarla sallanması ya da otobüsün salınması üzere daha düşük frekanslı hareketlerin, hareket hastalığına yol açma mümkünlüğü daha yüksek.
NEDEN BİRTAKIM BİREYLER HAREKET HASTALIĞINI HİÇ YAŞAMIYOR?
O halde akla şu soru geliyor: Neden kimileri art koltukta cilt cilt romanlar okurken kimileri telefonuna ufak bir bakış attığında bile kötüleşiyor?
Toronto Metropolitan Üniversitesi Psikoloji Kısmı’ndan araştırmacı Dr. Behrang Keshavarz, “Kişinin hareket hastalığına yatkınlığını belirleyen birçok faktör var” dedi.
Bunların başında yaş geliyor. Hareket hastalığı bilhassa 8-12 yaşları ortasındaki çocuklarda tepe yapıyor. Keshavarz, “Genel olarak hareket hastalığı yetişkinleri çocuklardan daha az tesirler lakin bu herkes için geçerli bir durum değil” tabirlerini kullandı.
Araştırmalara nazaran, bayanların hareket hastalığına erkeklerden daha yatkın olduğunu da söz eden Keshavarz, “Ama bunun sebebi konusunda hiç kimse emin değil. Genler de rol oynuyor olabilir. Birtakım araştırmalar, hareket hastalığının yüzde 50-70 oranında kalıtsal olduğunu gösteriyor” diye konuştu.
Minnesota Üniversitesi’nde kineziyoloji dersleri veren Dr. Thomas A. Stoffregen ise kimi şahısların tuhaf yeni hareketlere başkalarından daha kolay adapte olduğunu belirterek, “Bazı bireyler ‘doğal koordinasyon’ sahibidir ve yeni motor maharetleri basitçe öğrenebilir. Benim üzere sakarların yeni hareketler öğrenmesi ise çok uzun vakit alır. Bu gruptakilerde hareket hastalığı riski daha yüksektir” sözlerini kullandı.
Ancak kesin olan bir şey var ki hareket hastalığı irade gücüyle, narin ya da korkulu olmakla açıklanabilecek bir durum değil. Debar, “Sadece kimi bireyler hareketlere karşı daha hassastır” derken Golding de “Acemi astronotların yaklaşık yarısı eğitimler sırasında uzay hastalığı yaşıyor. Bunlar çok zinde, motivasyonu çok yüksek ve iradesi çok güçlü insanlar” tabirlerini kullandı.
HAREKET HASTALIĞININ TESİRLERİNİ AZALTMAK MÜMKÜN MÜ?
Hareket hastalığıyla başa çıkmak için iki yaklaşım bulunuyor: Davranışsal ve farmakolojik.
Davranışsal prosedürlerin epeyce kolay olduğunu belirten Debar, “Mümkünse taşıtın ön koltuğunda oturmak, gözleri ufuktan ayırmamak, okumaktan ve ekranlara bakmaktan kaçınmak” dedi. Debar, zencefilin bulantıyı bir nebze olsun önlemeye yarayan doğal bir tahlil olduğunu da söyledi.
Keshavarz ise “Güzel bir müzik, pak hava, hoş kokular ve genel olarak beğenilen bir ambiyans, dikkatinizi dağıtabilir” dedi. Yolculara şoförün hareketlerini taklit etme tavsiyesinde de bulunan Keshavarz, “Sürücülerin hareket hastalığı yaşaması çok enderdir zira aracın hareketlerini öngörebilirler. Örneğin aracı döndürürken kendileri de yana eğilirler. Şoförün hareketlerini taklit etmek sizin için yararlı olabilir” tabirlerini kullandı.
Ne yazık ki hareket hastalığıyla uğraş etmenin en tesirli yolu tıpkı vakitte en rahatsızlık verici sistem yani alışmak. Bir öteki deyişle, tıpkı hareketi hareket hastalığı hissi kaybolana kadar tekrar tekrar yapmak.
Kraliyet Hava Kuvvetleri pilotlarının hareket hastalığına karşı hassasiyetlerinin azalması için bu sistemi kullandığını vurgulayan Golding, “Bu açık orta en tesirli usul. Yan tesiri de yok. Lakin çok vakit alıyor ve uyarana özel sonuçlar veriyor” dedi. Bir diğer deyişle otomobil tutmasına alışmak, deniz tutması sorunu için bir tahlil sağlamıyor.
Uzmanlar reçetesiz satılan bulantı ilaçlarının da tesirli olabileceğini lakin birden fazla vakit uyuşukluk yaptığını, deriye yapıştırılan bantların da 3 güne kadar yarar sağladığını lakin tesirini 6 ila 10 saat içinde gösterdiğini vurguladı.
Golding, bu cins ilaçlar kelam konusu olduğunda zamanlamanın değerine dikkat çekerek, “Hapların bile tesirini görebilmek için 30-60 dakika gerekir. İlaçları mideniz bulanmaya başlamadan evvel almalısınız zira hareket hastalığını hissetmeye başladığınız anda mideniz gastrik yavaşlamaya girer. Yani içeriğini bağırsaklara boşaltmaz. Bu da aldığınız ilacın midenizde kalması manasına gelir” dedi.
Golding son olarak “Ayaklarınızla oy verin. Midenizin bulandığı yerlere gitmekten kaçının” tabirlerini kullandı.
