AKP’li Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan Küme Toplantısı’nda TÜSİAD’ı kastederek komprador burjuvazi kavramını kullandı. Erdoğan, bu kavramı lisana getirirken, iktidarının 2002’den bu yana hayata geçirdiği milletlerarası sermayeye yönelik yapısal ıslahatlarını, özelleştirme siyasetlerini ya da grev yasaklarını pek gündeme getirmedi.
Kavramın yaygınlık ve kabul görme seviyesi Erdoğan’ı bu kavramı kullanmaya sevk etmişe benziyor. Lakin AKP iktidarının komprador burjuvazi eleştirisi üzerinden ‘ulusal burjuvaziyi’ desteklemesi durumu kelam konusu değil üzere duruyor. En azından resmi kurum ve kuruluşların uluslarası sermayeye dönük raporları bu durumu gözler önüne seriyor.
KAVRAMIN KÖKENİ
“Komprador” sözü, Portekizce comprador sözünden türer ve “satın alan” yahut “aracı tüccar” manasına gelir. Bu terim, bilhassa 19. yüzyılda Çin üzere yarı-sömürge ülkelerde, Batılı sermayedarlar ismine ticaret yapan lokal aracı tüccarları tanımlamak için kullanılır
“Burjuvazi” sözü ise, Fransızca bourgeoisie sözünden gelir ve kapitalist üretim bağlantıları içinde mülkiyet sahibi olan, sermaye birikimi yapan sınıfı söz eder. Kökeni Eski Fransızcadaki bourg (“şehir” yahut “kasaba”) sözüne dayanır.
YENİ GELMEDİ GERİ GELDİ
Bu kavram, Türkiye’nin siyasi literatürünü yeni girmedi bilhassa sol hareketlerin güçlü olduğu 80 öncesi periyotta sıkça işitilen bir kavramdı. Neoliberal siyasetlerin sürat kazandığı 90’lı yıllardan itibarense globalleşme kavramıyla birlikte kavram setlerindeki yerini aldı. Komprador burjuvazi kavramı, Marksist kuramda ekseriyetle olumsuz bir mana taşıyor. Marksist olmayan fakat Marksizmle ve sol hareketlerle dirsek teması olan ulusalcı ve Kemalist çevreler de kavrama benzeri biçimde yaklaşıyor. “Komprador burjuvazi” kavramı, bilhassa Marksist niyette merkezi bir yer tutuyor. Kavram, ekseriyetle dışa bağımlı, sömürge ya da yarı sömürge ülkelerde; emperyalizm kaynaklı yabancı sermaye ve güç odaklarıyla iş birliği yapan lokal sermaye sahiplerini tanımlamak için kullanılıyor.
Marksist olmayan yaklaşımlardaysa daha farklı bedellendiriliyor. Günümüz globalleşen iktisadında, bu sınıfın oynadığı rol hâlâ tartışmalı bir bahistir. Kimi yorumcular, bu yapıyı ulusal iktisatların kalkınmasının önünde bir mani olarak görürken, bazıları ise global piyasalara entegrasyonun kaçınılmaz bir sonucu olarak kıymetlendiriyor. Cumhuriyet kelam konusu kavramın art planını araştırdı…
MARKSİZM NASIL BAKIYOR?
Marksist literatürde “komprador burjuvazi”, ulusal burjuvazinin bağımsız bir üretim ve sermaye birikimi sürecine girmeyerek, emperyalist güçlere ekonomik aracılık yapan bir sınıf olarak tanımlanır. Bilimsel sosyalizmin kurucularından Karl Marx’ın teorilerine dayanarak geliştirilen bu kavram, bilhassa Lenin ve Mao Zedong üzere devrimci başkanlar tarafından ayrıntılandırılır.
Komprador burjuvazinin en temel özelliği, yerli ekonomiyi kalkındırmak yerine dış sermaye için bir uzantı üzere hareket etmesidir. Bu nedenle, bu sınıfın ekonomik çıkarları büyük ölçüde milletlerarası monopollerin ve global kapitalizmin çıkarlarıyla örtüşmektedir. Marksist kuramcılar, komprador burjuvaziyi ekseriyetle “ulusal burjuvazi” ile karşılaştırır ve bu sınıfın, ülke iktisadının sömürgeleşmesine yol açtığını savunuyor.
Marksizm dışında da yaygın
Marksist yazın dışında da kullanılıyor, lakin bu kullanımlar ekseriyetle Marksist teoriyle bağlı durumda. Kavram, bilhassa emperyalizm, globalleşme ve bağımlılık teorileri üzere alanlarda, yabancı sermayenin mahallî ekonomiler üzerindeki tesirini tahlil etmek için kullanılır. İşte Marksist yazın dışında komprador burjuvazi kavramının kullanıldığı birtakım niyet ekolleri;
Bağımlılık Teorisi: Bu teori, gelişmekte olan ülkelerin (çevre ülkeler) gelişmiş ülkeler (merkez ülkeler) tarafından sömürüldüğünü ve bu sömürünün komprador burjuvazi aracılığıyla gerçekleştiğini savunuyor.
Post-Kolonyal Teori: Post-kolonyal teori, sömürgecilik sonrası periyotta eski sömürgelerdeki ekonomik, politik ve kültürel yapıları tahlil ediyor. Bu bağlamda, komprador burjuvazi kavramı, sömürge sonrası ülkelerde yabancı sermayenin lokal seçkinler aracılığıyla varlığını sürdürmesini açıklamak için kullanılıyor.
TÜRKİYE’DE KOMPRADOR BURJUVAZİ TARTIŞMALARI
Türkiye’de de komprador burjuvazi tartışmaları, bilhassa sol, sosyalist ve Kemalist etraflarda kıymetli bir yer tutuyor. Osmanlı Devleti’nden Cumhuriyet’e geçiş sürecinde ve bilhassa 1980 sonrası neoliberal siyasetler çerçevesinde, kimi sermaye kümelerinin global sermayeyle bütünleşmesi, bu kavramın Türkiye bağlamında sıkça tartışılmasına yol açtı.
Özellikle ithalatı teşvik eden siyasetler, yerli üretimi ikinci plana iterek büyük sermaye kümelerinin dışa bağımlı bir iktisat modelini benimsemesine neden olmuştur. Bu durum, sol, sosyalist ve Kemalist çevreler tarafından komprador burjuvazinin güçlenmesi olarak yorumlanırken, bu ‘dönüşümü’ destekleyen liberal kümeler ise bunu ekonomik büyüme için gerekli bir süreç olarak kıymetlendirdi..
