Gülçin Aras
Ersan Üldes’in son kitabı ‘Modern Meram’, geçtiğimiz günlerde Kafka Kitap tarafından yayımlandı. “Büyük” romanlar göğün katlarından indirilsin ve yalnızca roman olarak görülsün isterim. Okumayanların bu romanları okumasını, okuyanlarınsa tekrar okumasını, bu sayede romansal mizahın paha bulmasını isterim” diyen Ersan Üldes , müelliflere atfedilmiş sıfatları bir kenara bırakıp, metni keşfetmenin tadını çıkarmamızı öğütlüyor.
Üldes ile son kitabı ‘Modern Meram’ ve edebiyat üzerine bir söyleşi gerçekleştirdik.
“Büyük Romanları Okumak” alt başlığıyla yayınlanan son kitabınız ‘Modern Meram’ın ortaya çıkışından bahsedebilir misiniz? Sizi bu çalışmaya iten neydi?
Modernist romanlara her vakit özel bir ilgi duyduğumu söyleyebilirim ancak beni bu çalışmaya iten, sırf modernizme mahsus bir sıkıntı değildi. Edebiyat okumalarının geneline yayılan bir maraza dikkat çekmek istedim. Muharririn ve muharrir imgesinin etrafına örülen imgenin, çoğunlukla metnin önüne geçmesi ve edebiyat dışı gerekçelendirmeler vasıtasıyla bizi birtakım ön kabullere zorlamasıydı. Elhasıl, metin üzerinden yapılan tenkidin azlığıydı beni bu çalışmaya iten. Esasen ilgi duyduğum modernizm üzerine bir çalışmayla bu marazın en azından teşhisine katkı sağlayabilirim diye düşündüm. Daha evvelki devirlerde modernist romanların kimileriyle ilgili kimi inceleme yazıları da kaleme almıştım. Bu yazıları hazırlarken doğal olarak kelam konusu romanları tekrar okudum. Natürel tıpkı esnada kimi kuramcıların bu romanlar hakkında yazdıklarını da okuma gereği duydum. Romanları ve kuramları karşılaştırdım. Bunu yaparken başarabildiğim ölçüde salt metinde kalmaya çabaladım. Ama kelam konusu modernizm olduğunda, metinde kalmak, Joyce, Kafka, Woolf ve Proust üzere kör edici imgeleri metnin gerisine atmak hiç de kolay olmadı. Yalnızca bizi değil, bütün dünyayı hasta eden bir yaklaşımla karşı karşıyayız zira. Yalnızca sıradan okuru değil, akademik dünyayı da tesiri altına alan bir hastalık bu. Bizden bir örnek: Ahmet Hamdi Tanpınar. Kendisi parlatıldıkça, metni unutuldu.
Her okurun “büyük roman” algısı, kesinlikle birbirinden farklı. Siz bu tabirle, bilhassa ne çeşit romanları tanımlıyorsunuz?
Romanlar için yapılan “büyük” nitelemesi, genelde üç halde karşımıza çıkar. Öncelikle ve çoğunlukla beğenilen, klasik olmuş, tarihe kalmış, kısaca “iyi” kitap olarak görülen eserler için kullanılır. Tuhaf bir kullanım lakin nadiren de olsa, hacimli kitaplar için de “büyük” dendiğini duyarız. Ben “büyük” derken daha çok bu iki nitelemenin dışında, sıfatın öteki bir kastına referans vererek yola çıktım. Bu elbette bana ilişkin bir tanımlama formu değil; bu, postmodernist teorinin postmodernizmi, modernizm zıtlığı üzerinden tanımlarken sık sık başvurduğu bir argüman. Postmodernist teoride, bilhassa Lyotard ile birlikte, vazgeçilmez bir destek olarak yerini alan ve modernist metinleri olumsuz bakışla yargılamaya yarayan şu meşhur “büyük anlatı”. Bu üç kullanım, elbette birbirinden çok farklı lakin farklı olan şu ki, modernist romanların neredeyse tamamı her üç manada da büyük (hem yeterli hem hacimsel olarak dev üzere hem de postmodern bakışla makro) kitaplar kategorisinde kıymetlendirilebilir eserler. O yüzden, ‘Kayıp Vaktin İzinde’, ‘Ulysses’, ‘Şato’, ‘Mrs. Dalloway’, ‘Ses ve Öfke’, ‘Niteliksiz Adam’, ‘Vergilius’un Ölümü’ üzere modernist romanları tanımlarken, topluca “büyük” sıfatını kullanmakta hiçbir sakınca görmedim.
‘BUGÜN ÇAĞDAŞ KAVRAMINI DÜŞÜNMEK, DİREKT POSTMODERNİ DÜŞÜNMEYİ DE GEREKTİRİR’
‘Modern Meram’da çağdaş olmanın olanaksızlığından ve “modern” teriminin kullanımından doğan kimi paradokslardan bahsediyorsunuz. Bu paradoksların kaynağı nedir sizce?
“Modern olmanın olanaksızlığı” tabirinin altında, aslında ünlü edebiyat kuramcısı Paul de Man imzası var. Onun yaklaşımından yola çıkarak “modern” teriminin yol açtığı kimi paradokslar üzerinde durmayı gerekli gördüm. Natürel bugün Paul de Man ile birebir çağda yaşamıyoruz. Bugün çağdaş kavramını düşünmek, direkt postmoderni düşünmeyi de gerektirir, bu deneyim yaşanmamış üzere davranamayız. Bu yüzden, artık işler biraz daha karışık güya. Bir müellife çağdaş romancı demek neredeyse hiçbir mana söz etmiyor artık. Çağdaş sözünün hiç de “modern” olmaması bir yana, bir sanat akımı olarak modernizmin tarafsız algılandığına da şahit oluyoruz sıklıkla. Fakat ben bütün bunların dışında, sorunun kaynağı olarak gördüğüm yere, modernite ve modernizm çelişkisine ağırlaşmayı tercih ettim. Bugün modernist olarak gördüğümüz romancıların tıpkı vakitte modernitenin savunusunu yaptıklarını düşünenlerin sayısı hiç de az değil çünkü. Büyük ihtimalle, bu baş karışıklığının esas sorumlusu, modernizm teriminin hem bir periyodu, yani “modernite projesi” diyebileceğimiz bir aklın hâkim olduğu sistemler bütününü, hem de birebir vakitte kelam konusu periyotta yeşeren sanatsal eforları tabir etmek gayesiyle kullanılıyor olması…
Modern Meram – Büyük Romanları Okumak, Ersan Üldes, 164 syf., Kafka Kitap, 2021.
Kitabınızda Woolf ve Kafka’ya dair yanlış okumalara özel bir tartı vermişsiniz. Bunu biraz açabilir misiniz?
Burada tekrar, metnin önüne geçirilen müellif imgesinden bahsedebiliriz. Lakin bilhassa belirtmeliyiz ki her iki müellifin da bunda bir kabahati yok. Bilhassa Woolf’un başına gelen tam bir talihsizlik. Doğal buna talih diyenler de çıkacaktır kesinlikle. Virginia Woolf, elbette dünyanın en tanınmış muharrirlerinden biri, hatta en sevilenlerinden biri ancak ne yazık ki bu sevginin gölgesinde, onun romancılığı paha kaymasına uğratıldı. Bir değersizlik ya da kıymet yitimi değil kelam ettiğim, tam bilakis çok lakin istikametsiz paha yüklenmesinden kaynaklanan bir kayma. Şu an Woolf hakkında ne konuşulsa, her durumda romancılığı en geride ve neredeyse mevzu dışı. Biyografisi ve ‘Kendine İlişkin Bir Oda’sı kurgusal metninin bütün değerini baskılıyor ne yazık ki. Kafka’da durum biraz daha farklı; onun metinleri Woolf’a kıyasla daha anlaşılır bulunduğundan en azından bahsin merkezinde durabiliyorlar. Ama onda da metinlerin sembolik, mitsel ve biyografik okumalarla kutsallaştırılması üzere bir meseleyle karşılaşıyor, romanlarındaki mizahı bu kısır bakışa kurban ediyoruz. ‘Modern Meram’da yapmaya çalıştığım, bu mizahın altını bilhassa çizmek ve bu yolla okura biyografisiz, simgesiz, mitsiz ve göndermesiz bir direkt okuma vaat etmekti. Alışılmış mizah deyince Joyce, Svevo ve Musil’i, hatta Proust’u da unutmamak lazım.
Gogol ve Kafka’nın karakterleri ortasında benzeşme olduğunu belirtiyorsunuz. Bu karakterleri orta noktada birleştiren ögeler neler?
Bu aslında modernizmin kökenlerini ve birinci izlerini araştırırken kelamı edilebilecek bir detay. Modernizmi hazırlayan ve on dokuzuncu yüzyıl romanında büyük kırılmayı yaratan müellifin Flaubert olduğunu sav etmekte bir sakınca yok. Onun romantizme duyduğu alerji ve bu yolda kurduğu soğuk ve teknik lisan modernist muharrirler için bir çıkış noktası oldu. Evvel Proust ile başlayan bu etkilenme, tepeyi Musil’de deneyimledi. Flaubert’in birinci örneklerini verdiği rasyonel, aralı, şairanelikten kaçınan ve başka disiplinlerin terminolojisini yer yer ödünç alan bu lisanın tahminen de en uygun vârisi Kafka’ydı. Kafka’nın en büyük keşfi, bu lisana uygun atmosferi, soğuk, tanımsız, meçhul, karakterine yabancı ortamı yaratmak oldu. Onun metnindeki meçhul ortam ve durumu besleyen fantastik öğenin gerçekle müsabakasından, gerçek içinde yer bulmasından, çok güçlü bir mizah doğdu. İşte bu mizahın kökenlerini sorgulamaya kalkarsak, karşımıza direkt Gogol çıkacaktır. ‘Ölü Canlar’da değil yalnızca, ‘Burun’ başta olmak üzere, Gogol’ün birçok hikayesinde fantastik bir olay, bütünüyle gerçekçi bir hayatın içinde gezinti yapar. Kaybettiği burnunu gerçek hayatın içinde arayan karakterle, işe geç kaldığı için endişelenen böcek ortasında, en azından yaratılan atmosfer olarak bir yakınlıktan rahatlıkla kelam edilebilir.
‘Modern Meram’da, çağdaş edebiyatın hiçbir kalıba sığmayan müelliflerinden Witold Gombrowicz’in ‘Ferdydurke’ isimli romanına bir kısım ayırdınız. Gombrowicz’in edebiyata ve edebiyat topluluğuna “hırçın” bakışını nasıl değerlendiriyorsunuz?
‘Ferdydurke’ özelinde “hırçın” sıfatının çok yerinde olduğu düşünülebilir. Zira hakikaten de Gombrowicz bu yapıtında, modernitenin temsil ettiği bütün bedellere öfke ve alayla ve daha evvel görülmemiş bir yoğunlukta saldırır. Ama ben tekrar de “hırçın” yerine “keskin” sıfatını tercih ederdim. Zira onun gönderdiği tenkit oklarını, hırçınlıkla açıklanamayacak kadar düşünülmüş, istikrarlı ve sanatsal buluyorum. 1937 tarihli bu birinci romanında Gombrowicz, modernite kıymetlerinin gülünçlüğünü teşhir etmekle yetinmeyip tıpkı vakitte modernist romana bir perde çekerek sanatsal manada bir bölümü sonlandırmaya da niyet etmiş görünür. Bunu yaparken de Kafka’yı model alır. Lakin bu modelleme, kolay bir parodi olarak okunamayacak kadar sağlam bir tasarıdan oluşur. Bize aslında yeni bir roman anlayışı, yeni bir kuramsal bakış önerir ve bu bakış, modernist romancıları da karşısına alacak tiptedir. Sonuç olarak, “yazarı bütüne zorlayanın aslında modül olduğu”, “kudreti kendinden menkul bir muharrir algısının sorgulanması gerektiği” ve “rastlantısallık, metinlerarasılık ve dış etmenlerin inkârının yararsızlığı” üzere postmodern savlar, bizleri, modernist romanın son temsilcilerinden sayabileceğimiz Gombrowicz’i çok daha geniş düşünmeye zorlar. Evet, onu bir kalıba sokmak sahiden de çok zordur.
”BÜYÜK’ ROMANLAR GÖĞÜN KATLARINDAN İNDİRİLSİN VE YALNIZCA ROMAN OLARAK GÖRÜLSÜN İSTERİM’
“Büyük” romanları okumakla ilgili son kelam olarak ne söylemek istersiniz?
“Büyük” romanlar göğün katlarından indirilsin ve yalnızca roman olarak görülsün isterim. Okumayanların bu romanları okumasını, okuyanlarınsa tekrar okumasını, bu sayede romansal mizahın paha bulmasını isterim. Müelliflerin isimlerini, fotoğraflarını parlatarak, hayatlarını destanlaştırarak yol açtığımız kısırlığın görülmesini ve Ahmet Hamdi Tanpınar örneğinde olduğu üzere, Joyce’u, Kafka’yı, Proust’u lisanından düşürmeyenlerin, onların metinlerine de bir göz atmasını isterim.
