Sprey (1979), çatışma kuramını evlilik birliğine uyarlayan kişi, her çiftin bir sistem oluşturduğunu, eşlerin kendilerine ilişkin emellerinin bulunması nedeniyle evlilik sisteminde çatışmanın kaçınılmaz olduğunu vurgulamıştır. Eşler ortasındaki çatışma, eşlerin sorun çözme konusunda yaşadığı zorluklar, birbirlerinin farklılıklarını kabul etmedeki zahmettir. Evlilik çatışması, yetersiz bir halde yönetilmiş ya da yönetilen çatışmadır.
Partnerler açısından tatmin edici olmayan tahlillere ulaşıldığında çatışma meydana gelir. Yani çatışma, çiftlerin birbirine bağlılıklarından kaynaklanan sorunları çözecek stratejilerin başarısızlığından kaynaklanır. Çatışma, “yakın ilginin işlevini görebileceğimiz bir pencere” dir (Dhir ve Markman, 1984).
Birtakım kuramcılar ve araştırmacılar – Kline, Pleasant, Whitton ve Markman, 2006; White ve Klein, 2002; Farrington ve Chertok, 1993- çatışmanın çiftler için olağan bir olay olduğuna inanmaktadır. Çatışma, genelde bütün münasebetlerde meydana gelen kaçınılmaz bir olgu olarak kabul edilmektedir (Troupe, 2008). Tezer (1986) çatışmayı, bir tarafın kendi isteklerini başkasının engellediğini yahut engellemek üzere olduğunu algılamasıyla başlayan bir süreç olarak aktarmıştır. Hatipoğlu (1993) çalışmasında evlilik çatışmasını, eşlerden biri oburunun ilgilerine müdahale etmeye kalktığında ortaya çıkan şahıslar ortası bir süreç olarak tanımlamıştır. Tümer (1998) ise çalışmasında iki farklı evlilik çatışması kavramına yer vermiştir. Birinci tarifte, evlilik çatışması, eşlerden birinin başkasının hareketlerine müdahale etmesiyle ortaya çıkan bireyler ortası bir süreç olarak aktarılmıştır. İkinci tarifte ise, birbirine zıt ya da bağdaşmayan ihtiyaç, gaye ve beklentilerden kaynaklanan uyuşmazlık ya da uyuşmazlıklar olarak verilmiştir.
Bradbury, Fincham ve Beach’e (2002) nazaran çatışma, bir kişinin davranışlarının öbür kişinin davranışlarını engelleyici olduğunda gözlenen bir süreçtir. Bilhassa düşünceli olaylar ve geçiş periyotları örneğin doğum, iş kaybı vb durumlar bireylerin çatışma mümkünlüğünü arttırmaktadır. Fincham (2003), evlilikte çatışmanın ortaya çıkışını eşler ortasındaki irtibat açısından ele almıştır, çatışmanın ortaya çıkışına yer hazırlayan kimi his ve niyetler vardır. Bireyin, partnerinin davranışını çatışmaya ortam hazırlayacak formda anlamlandırması buna örnek verilebilir.
Uğurlu’nun (2003) çalışmasında ise evlilik çatışmasının, çoklukla bir eşin başkasına keyifsiz bir formda davranması ile başlayacağı, bu durumda eşlerin ya tartışmaya girebileceği ya da tartışmadan kaçınabileceği aktarılmıştır. Özen’in (2006) çalışmasında, çatışmanın, çiftler için mevcut tahliller tatmin edici olmadığında oluşabileceği aktarılmaktadır.
Çatışma teorisinin nispeten uzun bir geçmişi vardır. Aile sosyolojisi çerçevesinde, Collins (1971), LaRossa (1977) ve Sprey (1979) davranışın açıklanmasında çatışma teorisini kullanmışlardır. Eshleman (1981), bu teorik perspektiften elde edilen en temel varsayımın çatışmanın tüm insani etkileşimlerde doğal ve kaçınılmaz olduğu gerçeğine dikkat çekmiştir. Çatışmayı makûs yahut toplumsal sistemlerin ve insani ilgilerin bozucusu olarak görmektense, “çatışma aile sistemleri ve evlilik etkileşimleri dahil olmak üzere tüm sistemlerin ve etkileşimlerin varsayılan ve beklenen bir modülü olarak görülür” . Bu nedenle, şayet karı-koca yahut ebeveyn-çocuk gayeleri sık sık çatışma halindeyse, sıkıntı kaçınma değil de bunlarla nasıl baş edileceği, nasıl çözüleceğidir. Bu türlü yaparken, “çatışma, bozucu yahut negatif olmasındansa bağlantıları, güçlendirip çatışmanın öncesindeki hallerinden daha manalı ve ödüllendirici bir hale getirebilir”. Sprey (1979)’e nazaran, aile ve evlilik süreci, “düzenin ve bireyler ortasındaki ahengin yalnızca uzlaşmayla sürdürülebileceği bir durum olan daimi bir ‘verme ve alma’ halini yansıtır” (Rank ve LeCroy, 1983).
Evlilik çatışması, sıklık, şiddet, içerik ve çatışmanın tahlili açısından farklılık gösterir. Kimi eşler günde bir iki defa çatışma yaşar iken birtakım eşler yılda bir iki kere çatışma yaşamaktadır. Çatışmada sözel ifade yerine fizikî şiddet kullanan çiftler vardır. Eşler ortasında çatışmaya yol açan hususlar örneğin bayanın çalışma durumundan çocuk sahibi olmaya kadar değişiklik gösterebilmektedir. Kimi çatışmalar çözümlenebilmekte kimi çatışmalar ise tahlilsiz kalmaktadır. Evlilikler istekli yahut mecburî bir alaka haline gelebilir, zarurî evlilik münasebetlerinde eşler birbirleriyle geçiniyormuş üzere görünseler bile, nitekim istedikleri için değil birlikte olmak zorunda oldukları için beraberliklerini devam ettirirler. Çiftler evliliklerini mecburî olarak algıladıklarında eşler ortasında çatışmalar çıkmaya başlar (Haley,1988).
Richter, eşlerin bilinçdışında oluşturdukları beş tıp yansıtmanın çatışmalara yol açtığını söz etmiştir;
1-Başkasının yerine koyma: Eşin öbür eşi, ruhsal çatışma yaşadığı bir oburunun yerine koymasıdır. Bu türlü bir yansıtma durumunda eşlerden biri, çoklukla geçmişte çözümlenmeden kalmış ruhsal meselelerini, çocukluk devrindeki çatışmalarını, artık o role uygun gördüğü eşi üzerinden tekrar yaşayarak yeni çatışmalara yol açmaktadır. Geçmişte annesiyle olan çatışmalarını artık karısıyla yaşayan bir koca ya da babasıyla olan çatışmalı duygusal ilgilerini kocasıyla sürdüren bir bayan buna örnek verilebilir.
2-Ayna rolü: Eşlerin, ailenin bir ya da birkaç üyesinin motamot kendilerinin bir aynası olmasını istemeleri durumu olarak tanımlanabilir. Burada, ailedeki hükümran birey ya da bireyler, başkalarını buna zorlamakta, karşıtlıklara müsaade vermemektedir.
3-İdeal ben rolü: Kişinin, kendisini olmak isteyip de olamadığı birinin yerinde görme isteğidir. Kendisi için idealleşmiş ancak bir türlü gerçekleştirilememiş bir duruma, ailenin bir öteki üyesinin ulaşması üzerinden doyuma ulaşmasıdır. Kendi istediği yüksek eğitimi yapmamış yahut istediği mesleği seçememiş bir ebeveynin, kendi mefkureleri için çocuğuna baskı yapması örneği üzere.
4-Negatif ben rolü: Birey, beğenmediği ve kabullenmediği bir yanını, kendi üstünden alması için eşine muhtaçlık duymakta ve bunu iki türlü hayata geçirmeye çalışmaktadır:
a- Günah keçisi rolü: Evli birey, kendisinde var olan ama kabullenmediği bütün makus özelliklerini eşinin üzerine atarak onun suçlanmasını talep etmektedir.
b- Zayıf istikametin üstlenilmesi rolü: Evli birey, kendisinde var olan zayıf istikametlerini eşinin üzerinden gösterip kendini güçlü hissedebileceği bir durumda olma isteğindedir.
5-Yoldaş rolü: Evli birey, kendi niyet, aktiflik yahut savaşımlarında eşiyle tıpkı paralelde olmayı yani eşin yoldaşlığını istemekte ve onu zorlamaktadır. Kendisine eşlik edebilecek bir eş seçip ona bu rolü yüklemektedir (Richter, 2000).
Evlilikte çatışma konusuna odaklaşan araştırmalarda üç temel görüşten bahsedilmektedir. Bu temel görüşlerden birincisi, birbirine birçok istikametten bağımlı olan ve birbirlerini çeşitli biçimlerde etkileyen; birbirinden farklı gereksinimleri, ilgileri ve gayeleri olan ya da emelleri birebir bile olsa bu maksatlara farklı stratejilerden ulaşmaya çalışan bireyler ortasında ve hudutlu kaynaklardan ötürü çatışma yaşanılması kaçınılmazdır. İkinci temel görüş, çatışmanın başlangıçtan “kötü” yahut “iyi” olarak ele alınamayacağıdır; çatışma yıkıcı olabileceği üzere yapan tesir de gösterebilir. Çatışma; olumsuz hisler, kaçınma, katı olma ve saldırganlığa neden olabileceği üzere değişme, bireylerin birbirlerine yakınlaşması, ahenk sağlaması ve bütünlüğe de neden olabilir. Son temel görüş, çatışmanın bir bilişsel süreç olduğudur. Bu bilişsel süreç; içinde tavırlar, kıymetlendirme, tolerans, bağlantıdaki çatışmanın kabul edilmesi, eşler ortası fikirlerin, görüşlerin yahut emellerin farklı olması, bu farklılığın anlaşılması, yaşanan çatışmayı çözme, çatışma ile başa çıkma yahut çatışma idaresi ve bunlar sonucunda alakada duygusal yakınlığın azalıp çoğalma durumları üzere birçok olguyu içerir (Ridley ve ark., 2001, Akt. Uğurlu, 2003).
Eşler ortasında yaşanan çatışmalara yol açan birçok husustan kelam edilebilir. Blood ve Wolfe, kentte yaşayan 1 ile 40 yıllık evli 731 bayan eşten topladığı bilgilere dayanarak, eşler ortasındaki muhakkak başlı çatışma alanlarının en çoktan en aza hakikat;
1) Para,
2) Çocuklar,
3) Boş vakit aktiflikleri,
4) Kişilik,
5) Kayınpeder, kayınvalide,
6) Roller,
7) Dinsel-politik görüş,
8) Seks olarak saptandığını belirtmektedir (Akt. Tezer, 1986: 18).
Blood ve Wolfe, evlilik mühleti arttıkça çatışma hususlarının değiştiğini, yaşlı eşlerin daha az çatışma belirtmelerinin büyük ölçüde ortalarındaki irtibatın azalmasına bağlı olabileceğini söz etmektedir.
Greene, 750 eşten elde ettiği bilgilere dayanarak, eşler ortasında en çok çatışmaya neden olan bahislerin bayan ve erkek eşlerde birebir sırada olmak üzere, en çoktan en aza gerçek şöyle sıralandığını belirtmektedir:
1) Bağlantı yokluğu,
2) Daima tartışma,
3) Giderilmemiş duygusal ihtiyaçlar,
4) Cinsel doyumsuzluk,
5) Mali uyuşmazlıklar,
6) Kayınvalide-kayınpeder,
7) Sadakatsizlik,
8) Çocuklara ait çatışmalar,
9) Otoriter eş,
10) Kuşkucu eş,
11) Alkolizm,
12) Fizikî taarruz (Akt. Tezer, 1986: 19).
Scanzoni ve Scanzoni, 1981; Straus ve başkaları, 1980 araştırmasında bariz olarak görünen çatışma bahisleri para ve çocuklardır. Çoklukla bunlar listenin en üstündedir, para bilhassa en yaygın çatışma alanıdır. Bununla birlikte, konut işleri yönetiminin para ya da çocuk sıkıntılarına göre daha besbelli bir uyuşmazlık konusu olduğu tespit edilmiştir. Pek çok çift açısından uyuşmazlık yaratan dördüncü husus ise cinsel münasebettir (Kammeyer, 1987).
Evlilik çatışmalarının varlığı olumsuz evlilikleri düşündürmesinin yanı sıra, hiç çatışmanın olmaması da her vakit düzgün bir evlilik vardır manasına gelmez. Boylamsal yapılan çalışmalar çatışmadan uzak duran çiftlerin, evliliklerinde çatışma yaşayan çiftlere göre daha az keyifli olduklarını ortaya çıkarmıştır (Mackey ve O’Brien, 1998).
Araştırmalar, evlilikle ilgili mutsuzluk ve dağılmaya yol açan pek çok değişkene kıymetli ölçüde dikkat çekmiştir. Kayda paha ölçüde pek çok araştırma örneğin Mathews, Wickrama ve Conger, 1996; Gottman 1994 evlilikle ilgili mutsuzluğun en güçlü belirtilerinden birinin düşmanca çatışma olduğunu göstermektedir. Aslında, kimi araştırmalar Mathews ve öbürleri, 1996; Gottman, 1994; Gottman ve Levenson, 1992 düşmanca çatışmanın varlığının evlilikle ilgili dağılmayı % 80 doğrulukla evvelden haber verebileceğini ortaya çıkarmıştır. Gottman (1994) düşmanca çatışmayı, negatif bir çiftin etkileşim modeli olarak tanımlamıştır ki bu etkileşim ateşli ve sık tartışmaları ve hakaretleri, olumsuz manada isim takmaları, dinleme isteksizliğini, duygusal ilgideki eksikliği ve olumlu davranışlara göre daha fazla olumsuz davranışları kapsamaktadır (Topham, Larson ve Holman, 2005).
Çatışma esnasında oluşan davranış sırası, yıpranmamış evliliklere göre yıpranmış evliliklerde daha kolay varsayım edilebilirdir ve genelde artan olumsuz davranışlar zinciri hakimdir ve çiftlerin durması zordur. Olumsuz davranışlar sergileme çıkmazına giren çiftler için en büyük çabalardan birisi böylesi dalgalanmalardan kurtulmanın adapte edici yolunu bulmaktır. Bunlar, bağlantısı düzeltmeyi tasarlamış olan karşı reaksiyonlardır mesela, “Beni dinlemiyorsun”; ancak olumsuz tesirle örneğin öfke iletilir. Partnerler, olumsuz tesire karşı cevap verme eğiliminde olup, bunun sonucunda da döngüyü devam ettirirler. Bu, onların etkileşimlerini yapılandırılmış ve iddia edilebilir yapmaktadır. Bunun tersine yıpranmamış-sorunsuz çiftler onarma teşebbüslerine daha eğilimlidir ve buna bağlı olarak olumsuz davranış sergilemelerini daha erken terk ederler. Örnek olarak, eşlerden biri “Bir dakika, bana bitirmem için müsaade vermiyorsun” yahut “Özür dilerim, …. lütfen kelamını bitir” halinde karşılık verebilir. Bu yüzden, onların etkileşimleri daha özensiz ve daha az varsayım edilebilir üzere görünür (Fincham, 2003).
Evlilikle ilgili yıpranmış çiftlerce sergilenen ikinci kıymetli davranış örneği ise isteme-geri çekilmedir ki (demand-withdraw) burada bir eş başkasını birtakım talepler, şikayetler ve tenkitlerle baskı altına alır buna rağmen öteki eş reaksiyonla ve pasif hareketsizlikle geri çekilir. Bilhassa, erkek eşin çekildiği ve bayan eşin düşmanca biçimde karşılık verdiği davranış sırası, mutlu çiftlere göre problemli evliliğe sahip olan çiftlerde daha yaygındır. Son araştırmalar geri çekilen eşlerin hangi partnerin değişiklik istediğine nazaran (örnek olarak, bir erkek değişiklik istediği vakit, geri çekilmek isteyen kadındır) farklılaştığını göstermiştir (Fincham, 2003).
Cartensen ve Gottman (1994), çatışmaya bayanların ve erkeklerin ruhsal reaksiyonlarında biyolojik olarak cinsiyet temelli farklılıklar olduğunu argüman etmektedirler ki bu da bayan tarafından çatışma konusu ortaya çıkarıldığında erkeğin geriye çekilmesinin daha mümkün olduğu bulgusunu açıklayabilmektedir (Faulkner, Davey ve Davey, 2005).
Evlilik çatışması eşlerin ruh sıhhati, fizikî sıhhati ayrıyeten aile sıhhati açısından değerlidir.
Ruh Sıhhati: Coyne, Downey, O’Leary ve Smith’in 1991 yılındaki çalışmalarında evlilik çatışmasının kişisel iyi-oluş üzerinde derin tesirleri olduğu tartışılmıştır. Evlilik çatışmasının yeme bozuklukları ile irtibatı Van den Broucke ve başkaları 1997 çalışmasında, depresyon ile kontağı ise Beach ve başkaları 1998 çalışmasında belgelenmiştir. Emsal biçimde evlilik çatışmasının, O’Farrell ve öbürleri 1991 çalışmasında erkek alkolizmi, Murpy ve O’Farrell 1994 çalışmasında içki içme alışkanlığı, episodik yani nöbet formunda oluşan içme alışkanlığı, çok alkol alma ve mesken dışı içme, O’Leary ve öbürleri 1994 çalışmasında eşlerin fizikî ve ruhsal makus muamelesi ile alakalı olduğu kaydedilmiştir.
Beach ve O’Leary 1993 yılı çalışmasında, depresif eşlerin sorun çözme ile ilgili tartışmalarda daha olumsuz sözel ve sözel olmayan davranışlar sergilediklerini ve depresif olmayan eşe nazaran evlilikleri ile ilgili daha olumsuz algılara sahip olduklarını söz etmiştir (Fincham, 2003). 17
Fizikî Sıhhat: Evli bireyler evli olmayan bireylere nazaran ortalama olarak daha sağlıklıdır. Evlilik çatışması, sıhhat durumu uygun olmama ve muhakkak hastalıklar ile örneğin kanser, kardiyak rahatsızlıklar ve kronik ağrılar ilişkilendirilmiştir (Fincham & Beach, 1999); zira çatışma sırasındaki düşmanca davranışlar immünolojik, endokrin ve kardiyo-vasküler fonksiyonlardaki değişikliklerle alakalıdır. Bayanlar doyum aldıkları bir evlilik yaşıyorlarsa zihinsel ve fizikî sıhhat yararları elde ederler, halbuki erkekler kalitesine bakmaksızın evlilikten yararlanır (Faulkner, Davey ve Davey, 2005).
Aile Sıhhati: Evlilik çatışması, çocukların bakım ve yetiştirme misyonlarında meseleler, aileye problematik bağlanma, aile ile çocuk ya da kardeşler ortasındaki çatışmayı arttırma ile ilişkilendirilmiştir (Fincham ve Beach, 1999). Sık, çözülememiş ve çocukla ilgili evlilik çatışmaları, çocuklar üzerinde negatif bir tesire sahiptir (Fincham, 2003).
Çatışmanın sonucu olumlu ya da olumsuz olabilir. Şayet evlilik sürüyorsa ve çatışma şiddetli olarak devam ediyorsa, eşler kendilerini bedelsiz hissedebilirler ve evliliğin bitmesine karşı istekli olabilirler. Çatışma yaşayan ve çatışmasını çözebilen bireyler, evliliklerinde başkalarına nazaran daha uyumludur.
Beckman (1979), çatışmanın çözümlenmesi için üç temel ihtiyacın karşılanması gerektiğine dikkat çekmiştir:
1. Açık bağlantı,
2. Çatışmanın derecesi ve doğasıyla ilgili hakikat algılama,
3. Çatışmayı çözecek yapan gayretler, ki bunlar da her partnerin oburunun bakış açısını ve alternatif tahlilleri düşünmeye istekli olmasını ve gerekliyse uzlaşmaya istekli olmasını en az seviyede kapsamaktadır (Rank ve LeCroy, 1983).
Yakın bağlantılarda çatışma karşısında gösterilen yaklaşımlar, evlilik bağlantısının daha ağır ve tesirli olmasını sağladığı ya da evliliğin bütünlüğünü tehlikeye soktuğu için araştırmacılar uzun vakittir evlilik münasebetlerinde çiftlerin çatışma hakkındaki fikirleri ve çatışma karşısındaki davranışlarıyla ilgilenmektedir.
Evlilikte çatışmanın nasıl ele alındığı evliliği sürdürme açısından kıymetlidir. Şayet çatışma yapan bir halde ele alınırsa, evlilik doyumu ve münasebetin istikrarı artacak; lakin çatışma olumsuz bir halde ele alınırsa, çift nispeten istenilen seviyede olmayan, yetersiz bir bağlantıya katlanmak zorunda olacaktır.
