FOBİLER
Çoğumuz çeşitli şeylerden korkmaktayız. Bu dehşetler hayatımızın her devrinde farklılık göstermektedir. Örneğin çocukken karanlıktan korkmak üzere. Gelişim periyotlarında bireyin etrafı tanımaya başlaması ile birlikte yaşa nazaran kimi kaygılar oluşması olağan ve doğal bir süreç olarak kabul edilir. Ancak beklenen durum, yaşın ilerlemesi ile endişelerin azalmasıdır. Bu durumda fobik bir süreçten bahsetmek yerine olağan kabul edilen dehşetlerden bahsetmiş oluruz.
Fakat bu durum yetişkinlerde geçerli değildir. Endişe alışılmış ki yetişkinler için de olağandır, ama bu endişeler ömür kalitenizi bozmaya başladığında fobik bir durumdan şüphelenmelisiniz.
Fobi Nedir?
Fobi, bir çeşit dert bozukluğudur. Kişinin gerçekte kaygı yaratmayacak bir nesneye, aktiviteye, canlıya karşı çok dehşet duyma ve kaçınma davranışı sergilemesine fobi denir. Bu bireyler fobi objesi ile karşı karşıya kaldıklarında ise büyük bir ıstırap, korku yaşarlar ki bu durum kendini tam bir panik hali ve dehşet hissi formunda gösterebilmektedir. Şahıslar bu dehşetlerinin mantıksız ya da çok olduğunu bilse de, endişelerine mahzur olamazlar.
Fobilerin olağan dehşetten farkı; günlük fonksiyonlarda bozulmaya yol açması, hayat kalitesini düşürmesidir. Fobinin yarattığı tasa ve fobiden kaçınmak için sarf edilen gayret, fobi sahibi kişinin yeteneklerini ve davranışlarını kısıtlamaktadır.
Fobi Türleri
Özgül Fobiler:
Belli nitelikteki canlı-cansız obje, yer yahut aktiviteye yönelik olarak çok endişeli olma durumudur. Özgül fobiler ekseriyetle çocukluk çağlarında başlar, lakin yirmili yaşlarda da ortaya sıklıkla çıkmaktadır.
Sık görülen özgül fobiler;
Hayvan Fobileri: En yaygın görülen fobi cinsidir. Yılan, kuş, köpek, örümcek, fare korkusu üzere.
Durumsal Fobiler: Uçağa binmek, otomobil kullanmak, toplu taşıma araçlarına binmek, tünel ya da köprüden geçmek, kapalı alanda kalmak üzere.
Doğa Fobileri: Doğa olayları kaynaklı fobilerdir. Fırtına, yükseklik korkusu ya da sudan korkmak üzere dehşetlere neden olmaktadır.
Sağlık İle İlgili Fobiler: Kan görmek, yaralanmak, medikal prosedürler ve iğne korkusu üzere.
Diğer Fobiler: Palyaço korkusu, yüksek ses korkusu üzere belli objelere nazaran değişen fobilerdir.
Karmaşık Fobiler:
Kişinin endişe ve korkusu tek bir objeye yönelik değildir. Birbirinden farklı yerlerde ortaya çıkmaktadır. Toplumsal fobi ve agorafobi buna örnektir.
Sosyal Fobi ( Toplumsal Telaş Bozukluğu):
Kinin toplumsal ortamlarda ileri seviyede telaşlı olması durumudur. Ekseriyetle kişinin kendini yabancı hissedebileceği kalabalık ortamlarda, dikkatlerin kendisine yöneleceği durumlarda ortaya çıkan çok korkulu olma halidir.
Aşırı kaygılanmanın altındaki temel fikir, beşerler tarafından olumsuz değerlendirilme, yanılgı yapma, alay edilme biçimindeki varsayımlardır. Kişi bu ağır endişe ve tasa ile kendini iş, toplumsal ve özel hayattan soyutlamaya başlar. Derdin azalacağı yerleri tercih eder, mazeretler üretir, insanların daha az olduğu yerleri seçerek kaçınma davranışları stantlar. Kaçınma davranışı sergiledikçe kaygı ve korku giderek pekişir.
Sosyal fobi çoklukla ergenlik devri ile genç yetişkinlik periyodunda ortaya çıkmaktadır.
Agorafobi:
Kişinin basitçe kaçıp kurtulamayacağını düşündüğü yerlerde bulunmaktan kaçınması ve bu yerlerde ileri seviyede endişe ve tasa yaşamasıdır.
Otobüs, minibüs üzere kapalı yerler, alışveriş merkezleri, sinema üzere alanlarda kaçınırlar. Agorafobide panik nöbetleri ortaya çıkabilir. Kişi nöbet geçireceğini düşünür ve o anda yardımsız kalacağını, denetimi kaybedeceğini düşünerek tasa yaratan yerlerden kendini uzaklaştırır.
Fobilerin Görülme Sıklığı
Toplumun yaklaşık %8 ile %18’inde rastgele bir tıp fobi mevcuttur. Fobiler bayanlarda daha sık görülmektedir. Çocuklukta görülen fobiler ilerleyen yaşlarda kaybolabilirken, yetişkinlikte ortaya çıkan fobiler ise ekseriyetle birden başlar ve uzun periyodik olmaktadır.
Fobiler Neden Olur?
Fobilerin gerçek nedenleri net olarak bilinememektedir. Fobi nedenleri çeşitlerine nazaran değişmektedir, birebir fobi çeşidinde de şahıstan şahsa değişiklik gösterir. Fobilerde neden biyolojik, genetik ve çevreseldir.
Çocukluk devrinde başlayan kolay fobiler, rahatsız edici ve beklenmedik bir tecrübe kaynaklı olabilir. Fobiler, öğrenilen davranışlar olabilir. Tıpkı meskende öteki bir kişinin fobisini deneyimleyen çocuk, fobi geliştirebilir. Genç yetişkinlikte görülen karmaşık fobiler ise, kalıtımsal özellikler ve hayat olayları ile gelişmektedir.
Fobi Döngüsü
Kişi, rastgele bir nedenle bir obje, durum ya da canlıdan kaygı duyar. Akabinde korku yaratan obje ile karşılaştığı durumlarda korku ve korkusunu azaltmak için kaçınma davranışı stantlar.(Örneğin; köpek gördüğünde karşı kaldırıma geçmek) Bu davranışlar tekrarlandıkça şartlanma oluşur, dert yaratan nesne/durum ile her karşılaşıldığında yeni kaçınma davranışları üretilir. Kaçınma davranışı, kaygı ve tasanın giderek kökleşmesine ve kişinin günlük fonksiyonlarını yerine getirememesine neden olur. Böylece başta olağan olan kaygı, fobiye dönüşür.
Fobilerde Görülen Belirtiler
- Korku nesnesi/durumu ile karşılaşıldığında denetim edilemeyen dert,
- Korku nesnesi/durumuna dair çok ve mantıksız dehşet,
- Korku objesinden kaçınma,
- Korku objesi nedenli panik nöbetleri ( terleme, titreme, boğulma hissi, mide bulantısı, baş ağrısı, nefes darlığı üzere fizikî belirtiler)
Fobilerin Tedavisi
Fobiler tedavi edilmediği takdirde çok uzun vakit devam edebilir ve kökleşebilir. Fobi tedavisinde emel kişinin kaçınma davranışını önlemek ve ortaya çıkan telaş ve kaygıyı azaltmaktır.
İlaç Tedavisi: Antidepresan tedavisi uygulanmaktadır. Ancak tek başına ilaç tedavisi tahlil değildir. Ek olarak kesinlikle psikoterapi dayanağı gereklidir.
Psikoterapi: Fobilerde en sık kullanılan terapi sistemi yüzleştirme tedavisidir. Bu teknikte kişinin endişe yaratan durum yahut objenin üzerine giderek ortaya çıkan dert ile başa çıkması öğretilir. Telaş ile başa çıkma tedavisinde gevşeme teknikleri ve bilişsel davranışçı tedavilerden yararlanılır.
Öneriler
Kişi dehşetlerinin üzerine gitmeye karar verdiğinde, kaygısının şiddetini incelemelidir. Dehşetinin şiddetli olduğunu ve günlük hayat fonksiyonlarını bozduğunu düşünüyorsa kesinlikle uzman yardımı almalıdır.
- Nesne/durum hakkında düşünürken rahatsız oluyor mu?
- Korkulan nesne/durum aklına hangi sıklıkta geliyor?
- Korkulan nesneyi/durumu düşündüğünde onunla ilgili bir olay aklına geliyor mu?
- Korkulan nesne/durum hakkında düşünmek, konuşmak onu ne kadar rahatsız ediyor?
- Korkulan nesne/durum düşünüldüğünde ya da maruz kalındığında terleme, sıcak basması, kalp artışının hızlanması üzere fizikî belirtiler oluşuyor mu?
Kişi gerilimle başa çıkarken doğal muhtaçlıkları karşılanmalıdır: (Uyku nizamı, istikrarlı beslenme, yanlışsız nefes alma, bol su içme, yürüyüş vb.) Bu gereksinimler, fobilerde tesirli olan biyokimyasal bozukluğun düzelmesine yardımcı olur.
Maruz bırakma, üzerine gitme alıştırmalarında dikkatli olunmalıdır. Ağır dert ve fizikî belirtiler ile baş etmek güç olabilir. Uzman dayanağı ile kademeli olarak alıştırmalar gerçekleşmektedir.
