Nereden başlamalı, nasıl ilerlemeli… Karar vermesi çok sıkıntı, çok güç hem de… Füruzan hakkında, hayatımın, insanlığımın, yazarlığımın en değerli kesimlerinden biri hakkında konuşacağımı, Parasız Yatılı üzerine konuşacağımı düşününce nefesim kesiliyor. O denli mecazen falan da değil, hakikaten kesiliyor. Füruzan’ın boyumdan büyük mesleği var. Ne kadar çabalarsam çabalayayım, Füruzan’ın bu “ilk” yapıtına olsun, yaklaşamam asla. Okur olarak da, muharrir olarak da. Lakin nefesimin kesilmesi yalnızca bu nedenlerden değil.
Parasız Yatılı deyince… İskele Parkları’ndaki meyyit baba, onun vefatının ıstırabını üzülüp üzülüp bitirmiş anne ve büyümesi durmuş çocuk gelip oturuyor göğsüme. Evvel onlar. En çok onlar oturuyor göğsüme ve kesiyor nefesimi. Onları Haraç’ın Servet’i takip ediyor. Derken Yaz Geldi’deki çocuklar geliyor. Akabinde Hala Adile. Vedat… Miraç… İsyan mı, öfke mi olduğunu anlayamadığım kocaman bir his kabarıyor göğsümde, kaburgalarımı kırıp çıkmak istiyor dışarı, olmuyor. Büyük bir acı tam şuramda. Gözlerim doluyor Parasız Yatılı’nın insanlarını düşününce. Aslında… ülkemi düşününce gözlerim doluyor. Şuram acıyor. Yalnızlıkların, yoksullukların, yoksunlukların, haksızlıkların aynılığını düşününce.
Bir yandan da enteresan, beklenmedik bir umut. Füruzan heybetli, gösterişli bir ağaçsa bu hikaye ormanında, ben de onun kollarından birinden filizlenmeye çalışan bir tohumum. Bir akrabalığı taşıyacağım ben de buradan öteye. Bu ormanda ya da dünyada tek başıma değilim. Asla. Bir okur olarak. Bir insan olarak. Bir muharrir olarak. Tek başıma değilim asla.
Füruzan benim müellif olmama sebep olan müellif. Bu açıdan bakınca da tuhaf bir sahiplenme duygusu kabarıyor kalbimde. Alışılmış ki ben konuşacağım Füruzan üzerine diyorum. Ne de olsa taa on yedi yaşında çarptı beni Füruzan. Pusulam oldu benim. Parasız Yatılı da Kuzey Yıldızı’m üzere bir şeydi, ben yıldızların ne işlere yaradıklarını kavrayacak çağda olmasam bile Kuzey Yıldızım oldu işte.
Şöyle anlatayım Füruzan’la öykümü size…
Bursa’da yaşayan, dünyadan habersiz, fidan üzere bir kızım. On beş yaşındayım. Konutumuzun çatı katında minnacık bir odam var. Başta Jules Verne olmak üzere, bir dolu Altın Kitaplar ve Kelebek kitaplar cildi, şu küçük Milliyet Çocuk kitaplarıyla dolu. Bir de yalnızca benim görebildiğim bir aile, bir gnome ailesi.
Odanın eğik, beyaz badanalı tavanına lacivert ve siyah pastel kalemlerle “ben muharrir olacağım” yazmışım. Niyetimi, hayalimi yazarak mühürlemişim güya. İnsanın niyetlerini mühürleyen daha önemli şeyler olduğunun farkında değilmişim olağan.
Odamın göğe açılan bir penceresi var. O pencereyi açıp yaz kış demeden, hava ıslak değilse, kiremitlerin üzerine çıkıp oturuyorum. Kargaları seyrediyorum. 4. Murat Camii’nin minareye çıkan imamını seyrediyorum. Bursa ovasını. Harikulade kıssalar yazmam gerektiğini düşünüyorum, muharrir olacağımı… Ve müellif olmak demek, insanlara heyecan verecek kıssalar uydurmak, onları sayfalar uzunluğu sürüklemek demek.
Hayaller sorgulanır mı, sorgulanmaz aslında değil mi, hele de geçmişin hayallerini sorgulamak saçma bir yanıyla. Ancak işte insan sorguluyor demeyeyim de, hayret mi ediyor geçmişe bakınca? Evet, hayret ediyor insan, en çok kendi toyluğuna, cahilliğine. Şirin bir cahillik fakat bu, masumiyetten kaynaklanıyor ve yeterli niyetli zira. Kıssanın ne demek olduğunu tam manasıyla bilmesem de o vakitler, öykülerin insanlarda uyandırabileceği iştahın gölgesinin görür üzere olmuşum herhalde ki peşine düşmüşüm öykülerin. O yüzden… muharrir olmayı hoş, heyecan verici öyküler uydurmak ve anlatmak sanan on beş yaşıma kıyamıyorum bugün bile.
Kıyamıyorum zira müellif olmanın nasıl bir şey olduğuna dair hiçbir fikrim yoktu ama fevkalade bir hevesim, iştahım vardı.
Yazar olmanın ne manaya geldiğini, insan elbette ki yazarak, üreterek, yazdıklarını yayınlatarak, okuyucuyla karşılaşarak deneyimliyor. Fakat müellif olmanın ne manaya geldiğini en çok usta yazarlarla karşılaşmalarınızda deneyim ediyorsunuz. Siz de müellif olsanız bile. En çok okurluk sanatında ustalaşarak öğreniyorsunuz yani.
Usta yazarlarla müsabakalar dedim… Müsabakalar önemli…. Rastlantısal olsalar bile. Füruzan’la müsabakam üzere mesela.
Füruzan denince on yedi yaşıma dönüyorum. Bursa’da, dünyadan habersiz, fidan üzere bir kızım. Demiştim, değil mi! On yedi yaşındayım ve aşığım. Kitaplara. Bir de şiiri ve blues’u seven, esmer bir oğlana. O oğlanla İstanbul’a geliyoruz. Birinci gelişim İstanbul’a. Tarihi yarımada, Cağaloğlu vesaire derken, Beyoğlu’na çıkıyoruz el ele. İstikamet Cumhuriyet Kitap Kulübü.
Bir odada Selim İleri, Peride Celal ve Füruzan. Üçünün de ismini birinci kez duyuyorum. Bursa’da bu isimleri duyacağım bir ortamım yok zira. Lakin o odada geçirdiğim on dakikada sıradan yazarlarla karşı karşıya olmadığımı anlıyorum. Çocuk aklımla, daima bir şeyleri anladığımı sanıyorum lakin eksik anlıyorum aslında.
En yapılmayacak şeyi yapıyorum, çok da utanarak itiraf ediyorum şu an bunu: mor kapaklı, çizgili bir defterim var, yanımdan uyurken bile ayırmadığım, ona imza atmalarını rica ediyorum. Büyük ayıp aslında ancak imza günü ziyareti bana yapılmış bir sürpriz, hazırlıklı olmama hiçbir türlü imkan yok diyerek aklamaya çalışayım kendimi. Bu üç ismin de bana ne kadar nazik davrandığını düşününce daha da utanıyorum.
Çok az bir harçlığım vardı sanırım, o da sigarayla çaya gitmiştir muhtemelen. Hafızam da pek yardımcı olmuyor, bundan tam otuz yıl öncesi ne de olsa, hiçbir şey alamadan dönmüşüm Bursa’ya. Öyle hatırlıyorum çünkü kitabı Ezgi Kitabevi’ne sipariş ettim daha sonra. O devir, yani 1991 yılında, Bursa’da iki kitabevi vardı. Heykel’deki Ezgi Kitabevi konuttan ve okuldan sonra en çok vakit geçirdiğim yerdi. Füruzan’ın Parasız Yatılı’sı gelene kadar geçen bir ayda benim için uzaklaştırma buyruğu çıkarmamış olmalarına bugün bile şaşırıyorum. Günde iki kez soruyordum kitabı.
Şimdi düşünüyorum da, aslında benim yazarlığım Füruzan’ı gördüğüm gün şekillenmeye başlamış, tek bir satırını okumadan onun. Bir müellifle müsabaka anı, ne kadar değerli bir şey bir okur için, hele de bu okur durmadan yazıyor, günün birinde kendi kitabını eline almayı hayal ediyorsa. Füruzan’ın o dimdik, aslında dimdik sözü ne kadar da eksik kalıyor, bir ağaç üzere diyeyim, sapasağlam duruşu, saçlarının sarısı, o tek bir telinin bile fırlamadığı muntazam topuzu, odada bir güneş üzere, hayır içimizi ısıtan değil, etrafında dönmemiz gereken bir güneş üzere durması odada…. O denli bir izlenim uyandırmıştı bende. Eminim o kimsenin onun etrafında dönmesini ya da uydusu olmasını istemez lakin.
Nihayet geliyor kitabım. Elimdeki bu Can Yayınları baskısı. 3 Haziran 1991. Bu tarihi atmışım içine. Kitabın geldiği gün mü, okunup bitirildiği gün mü sanki? Ben 17, Parasız Yatılı 20 yaşında tanıştığımızda. Alışılmış Parasız Yatılı benden genç olsaydı da benden tecrübeli olurdu kesinlikle. Okuyanlar bana katılacaktır.
Öykücülüğümüzdeki değerli yeri bir yana, okurluğumda şöyle bir dönemeci temsil ediyor. Can Yayınları ve Füruzan’la yetişkinliğe adım atıyorum. Çocuk değilim artık, büyüklere, insanlara(!) yazılmış kitapları okuyorum. O önemli bakışlı, hoş ağızlı, hoş gözlü bayanın kıssalarını okuyorum. Bayan tam bir büyücü. Büyüsünün sırrına tam eremiyorum ama tanıyorum büyüyü.
Çatıya çıktığımı, Parasız Yatılı kucağımda Bursa ovasına ve bütün o kent görünümüne baktığımı, Bursa’dan, Bursa’nın az gelişmişliğinden, imkansızlığından kurtulacağım günü görmeye çalıştığımı hatırlıyorum. Bursa’dan özür dilerim artık o gün için, ergenliğime vermiştir umarım. Gözümü kapattıkça Füruzan’ın yüzü beliriyor zihnimde. Birinci rol modelim oluyor. Hoş seçim aslında lakin şiddetli da bir seçim olağan.
Parasız Yatılı’yı ortadan geçen otuz yıl içinde kaç sefer okudum, altı-yedi defa herhalde. En az. Derinliğini her okuyuşta bir modül daha idrak ettim, o zenginliğin bir kesimi olduğumu, ona bir adım daha yaklaştığımı bilerek büyük haz aldım. Her yaşımda beni farklı bir haz bekledi Parasız Yatılı’da, hâlâ da bekler biliyorum. Her okumada farklı bir dersin, yazıya dair, beklediği üzere.
İskele Parkları’nda hikayesini ise, abartmıyorum, herhalde onlarca sefer okudum. Hatta bu hikayeyi onlarca bayanla okuma talihine eriştim. Sanırım şu hayatta kendimde kıvanacağım şeylerden biri de, onlarca bayanı Füruzan’la buluşturmaktır. Füruzan üzerinden, Füruzan sayesinde kaç bayanla akrabalık kurduğumu hatırlamıyorum bile ve bu çok hoş bir his. Bu dünyada tek başıma olmadığımı hissettirdi bana. Onca acı karşısında, kalbi kaskatı kesilmemiş, isyan etmekten korkmayan ne çok bayan olduğunu gösterdi. Neyse, bu deneyime vaktim kalırsa dönmek isterim tekrar.
Geçen sene, Parasız Yatılı’yı birinci okuyuşumda altını “titrek titrek” çizdiğim satırlara bir bakayım dedim de. İşin ilginci, sonradan bu kitapta pek de istenmeyen ya da en azından kitabın açılışında istenmeyen üç hikayeden ikisinin altını ısrarla çizdiğimi fark ettim. Sabah Eskimişliği ve Özgürlük Atları isimli hikayelerden birçok satırın altını yani.
Özgürlük Atları’nın çok berrak olmadığının, öyküyü tam anlayamadığımın farkındaydım aslında okurken lakin öyküdeki imgeler, kıssanın şiiri, müziği, olasılıkları sanırım cezbetmiş, çok etkilemişti beni. Özgürlük Atları’ndan altını çizdiğim bir kısmı okumak istiyorum, 17 yaşında genç bir kızken altını çizdiğim bir kısmı: “Mutluluğunuzu tanımlamak için kocaman bir kalabalığı gereksiniyorsunuz. Bana, gençliğinizde sizin de yaşadığınızı söylediler. Sonradan edindiğiniz meyyit kabuklarınız yokmuş. Güzelim bir kadınmışsınız üstelik. (Sizi de kırdılar mı?)…. Ulu gururlu kurallarınıza sarılmadan evvel, kendi dışınızdakileri de seviyordunuz sanırım. Çok yorgunum. Buna yorgunluk demeyelim. Hüzündür olsa olsa palyaço giysileriyle gelen hüzün.”
Mutluluğu da mutsuzluğu da, sevmeyi de, yorgunluğu da, hüznü de bilmediğim ve bu hızıma vurulsa herhalde sevinmeyeceğim bir yaş aslında. O açıdan bu satırların altını çizmem enteresan.
Ergenliğimin tüm kendini beğenmişliği, deneyimsizliği içinde tıpkı hikayeden altını çizdiğim iki satır daha: “Sizi bir gün ağlarken görmüştüm. Ne kadar sevilesi gelmiştiniz bana.” Ya da “ Ben çocukken (ne vakit çocuk olmuştum?) görünmeyen adam olup pasta yemek isterdim. Ne kıtmış tutkularım. Gidiyor musunuz? Gülegüle. Kapıyı düzgünce kapayın. Sizden üşüdüm.”
Yıllar sonra, on yedi yaşındaki Aslı’nın altını çizdiği satırlara bakarken, Sabah Eskimişliğin isimli hikayede, “Bize uslu olmayı öğrettiler başta” cümlesinin altını çizmediğimi görünce üzülmem, bozulmam kendi çocukluğuma. Ona ne demeli! Bu cümleyi nasıl kutsamaz, alkışlamaz Aslı! Bu cümlenin yanına nasıl kendi ergen manifestosunu yazmaz. Yazıklar olsun.
Okumaya, paşa karısı teyzesinin meskenine, kente gelen üniversite öğrencisi kızın hikayesi Taşralı’daki, “Benim üzere yalnız biri için pazarları sevmenin zahmeti anlatılmaz,” cümlesinin altını da kendim üniversite öğrencisiyken çizmişim. Yanına da “al benden de o kadar” diye not düşmüşüm. Konutu, Bursa’yı çok özlemişim, çok özlerdim, ondan sanırım.
Bir de şu satırların altını çizmişim Taşralı’da: “Oysa keseceğim.” (Saçlarını kastediyor.) “Hem de en kısa. Ders kitaplarımı değil, en sevdiğim muharrirleri alıp elime, bir dolu yeri gezeceğim.” Ben de saçlarımı bir numaraya vurdurmuşum, kent meşakkatinden mı, üniversitenin düşüncesinden mı, aşık olduğum çocuk (bu sefer bir başkası) Amerika yolcusu diye mi? Berbere girmeden mi okumuşum Taşralı’yı tekrar, yoksa okuduktan sonra mı girmişim berbere! Kim bilir.
Teyze yeğen/kız ortasındaki, aslında teyzeyle kızın annesi ortasındaki tansiyon, uzaklık, tahminen kıskançlık, sonraları dikkatimi çekmiş, çekti daha doğrusu. Okumanın nasıl bir aksiyon olduğunu, nasıl bir emek gerektirdiğini öğrendikten sonra.
Otuzlu yaşlarıma gelelim. Kırklarıma.. Mesela, Irmak hikayesi. Yağışlardan kabaran ırmaktaki büyükbaş hayvan ölülerine gelelim. Suyun dönüşlerindeki köşelere takılmış, şişmiş hayvan vücutlarına. Ağanın, gönlü kaymadığı, görgüsü de uymadığı için İstanbul’a dönen karısı yerine geçen on üçündeki kızın vücuduna. Yokluğa, kimsesizliğe kurban edilmiş çocukluğuna o kızın. Haraç’taki Servet’e gelelim sonra. Ömrü, ruhu, vücudu kemirilmiş, çürütülmüş Servet’e. Boyun büktürülmüş Servet’e. O devasa ahlaki çöküntüye.
Kitaba ismini veren Parasız Yatılı hikayesi sonra… Hiç çocuk olmamış bir çocuğun ve onun emekçi annesinin yoksulluktan kurtulma umudu. Füruzan’ın yoksulluğu lisana getirişindeki incelik. O umudun parasız yatılı imtihanına, yani aslında fakiri art sıralara iten devlet kapısına bağlı olması. Meğer devlet şöyle müthiş bir şey, değil mi?: “Kömürler kızarıp ateş olmaya dönünce her şeyi unutup – art sırada oturmayı – Kızılay Kolu’ndan yemek yemeyi – ulusal bayramlarda şiir okumamayı…” Annenin “hastanedeki işimiz”e giderken el kadar kızın haftanın beş günü tek başına kalması. Her satırı bıçak üzere kesiyor insanın ciğerini.
Bu yoksulluğun kelamda nedeni sonra: “Niçin babasını daima yaşayacak sanmışlardı? O da ölecek üzere görünmüyordu. O denli dürüst, o denli kesin bir adamdı ki; mevtin sinsiliği ona hiç gölge düşürmemişti.”
Bir başka baba, Yaz Geldi’deki. Fakat baba bahsine fazla girmeden… Bu kadar çok çocuk görmek hikayelerde. Buna hayret ettiğimi hatırlıyorum. Annesinin, “Sen de beni sevmiyorsun, ben bahtsız bir bayanım,” dediği çocuk. Büyümesi durmuş çocuk. Hiç çocuk olmamış çocuk. Çocukken gelin olmuş çocuk. Boyun eğdirilmiş çocuk. Fakir olduğunu bilmeyen çocuk. Yürümelerindeki uyumsuzluğun yoksulluklarını çoğalttığı çocuklar. Yaz Geldi’deki çocuklar sonra, tekrar. “Babam kömür deposunda hamal. Biz anamla yenilerde geldiydik buraya. Anam dün gece öteki adama kaçtı. Kaçarken de geyikli kadife duvar yazgısını aldı. Bakır tencereyle tahta kaşıkları da aldı. Babama gece yeterlice dövdü beni, duvarlara çarptı, kaldık elin yabanlarında diye…” anlatan çocuk. Babası, “Çek git başımdan, seni (annesini kastediyor) nerden topladı kimbilir,” diyen çocuk. Yaz Geldi’den bu da. Çok acı bir hikaye. Öylece. Her satırı.
Bir bütünün, hüznün, yalnızlığın, varoluş düşüncesinin, göçün, yabancılaşmanın, yoksunluğun, yoksulluğun kesimleri bu hikayeler. Her biri birlikte ve farklı başka değinilmeyi, haklarında uzun uzun, ustalıklı konuşulmayı hak ediyor.
Ben, az evvel de dediğim üzere, en çok İskele Parkları’nda hakkında sohbet ettim. Hikayenin atmosferi, bayanın o cisimleşmiş acısı, kutsal annelik safsatasının yerlebir edilmesi, yerine insanlığın, merhametin konması, benim gözümde doğal, ne anımsanan ne özlenen o tutmalar sarılmalar, hiçbir şeye üzülmemeler, hüznünü bahşişle savanlar, ailenin yokluğu… Bu hikayedeki bayanın o köşeye kıstırılmışlığını çok düzgün anladım. O yüzden sanırım ısrarla bu hikayeyi okudum bayanlarla buluşmalarımızda. Mesela bayanın, kocasının mevtini haber alışını aktarışından alıntılayayım: “Yanında çalışan arkadaşı gelip, ‘Başın sağolsun abla,’ demişti. ‘Kolunu kaptırdı enişte makineye. Aman ha!… demeden etraftan, giriverdi makinenin içine. Bir beşerde ne çok kan olurmuş.” Bu son cümleyi, “Bir beşerde ne çok kan olurmuş,” biraz durup düşündüğünüzde ne dehşetli bir mevt olduğunu idrak ediyorsunuz.
Devam ediyorum tıpkı yerden: “Üzme kendini üzme. Her şey o denli çabuk oldu bitti ki, acı duymadı. Al, bu da üstünden çıkanlar.’ Askerlikte çektirttiği Yozgatlı onbaşıyla olan resmi, plastikten para cüzdanı, bir kağıt beş lira, bozuk yetmiş beş kuruş, bir de yapış yapış mendil.”
Bir öbür alıntı yeniden İskele Parkları’ndan: “Bu olmasa, (çocuğunu kastediyor) diye düşündü, ağaca çıksam pabucum yerde kalmazdı. Bir boğazın kaygısı ne olur ki? Artık otuz yaşındayım. Yaşlandım sayılır. Hem yedi yaşında çocuklu bir bayanla kim evlenmek ister tekrar? Zayıfım da. Tahta üzere göğüslerim var. Tahminen biraz yiyip içsem, adaam sende, nerde koca. Esasen evlenmek istemiyorum aslında. Lakin para yok, pul yok. Birtakım şeytan diyor, at kendini denize, bitsin şu iş. Bak adama sen, öl git. Yapılacak iş mi bu? Hiç bizi düşünmedi. Bilmiyor mu? Kimimiz kimsemiz yok.”
Bazı şeytan diyor, at kendini denize, bitsin şu iş… Edebiyatın ne işe yaradığını soranlara verilecek en hoş karşılık da böylelikle ortaya çıkıyor sanırım: Bizi suyun üzerinde tutuyor, sözün gerçek manasıyla nefes aldırıyor, şeytanın sesini susturuyor. Ortak beğeniler, ortak sıkıntılar, ortak uslüp arayışları… Bunları bulduğumuz Füruzan üzere müellifler tutkal oluyor ve edebiyat bizi birbirimize akraba kılıyor. İçine doğduğumuz ailemizin dışında kendi seçtiğimiz insanlardan bir aile kurmamıza yardımcı oluyor.
Parasız Yatılı’nın kapağını araladığımda diyordum… yüreğim sızlar. O kız çocuklara, o oğlanlara, o beslemelere, yurdundan/toprağından ayrılmak zorunda kalanlara, sabahın kör karanlığında annesiz babasız ekmek ortası helvasını yiyip okul yoluna düşen çocuklara, terk edilmiş bir köşkü bekleyen yaşlı kızlara yanarım.
Hayat kaba. Beşerler da nahoş ve merhametsiz. Ancak tekrar de umut var zira Füruzan üzere büyücüler hayatın hikayelerini bize taşıyorlar. Bütün gerçekliğiyle, o çıplak süsüyle, tokat üzere haliyle. Öylece. Dayanıklılığımızı sınıyor güya bir yanıyla, farkına varmadan. Beni aşan bir şey var Parasız Yatılı’da, süper bir hayat bilgisi var. O yüzden, düzgünü mi susayım artık.
Evet.
On beş yaşımda ya da on yedi, yalnızca hayal kuran bir kızdım. Bana o gün, elimde Parasız Yatılı ile, kırmızı kiremitlerin üzerinden Bursa’yı seyrederken, büyüyünce muharrir olacaksın, Füruzan hakkında konuşacaksın deseler, herhalde şaşkınlıktan çatıdan aşağıya düşerdim. Münasebetiyle bu konuşma esnasında bir kusurum olduysa on yedi yaşındaki Aslı’nın hatrına affedersiniz umarım. Şimdiden teşekkür ederim.
*Bu yazı birinci olarak Kıraathane İstanbul’da gerçekleşen Füruzan panelinde konuşma olarak sunulmuştur.
