Kadınlara dair mevzuları tartıştığımız köşemizde bu hafta, başta bayanları olmak üzere bebek bekleyen tüm ebeveynleri ilgilendiren bir husustan, gebelik periyodunda psikiyatrik tedavi ve ilaç kullanımının nasıl uygulanacağından bahsedeceğim.
Gebelik ve doğum, bir bayanın hayatındaki en özel anlardan biri olmakla bir arada öteki yandan gelişimsel bir kriz sürecidir. Gebelik boyunca, fizyolojik değişikliklere ek olarak ruhsal ve toplumsal değişikliklerde görülür. Dinamik bir süreç olan gebelik sırasında, hormonal değişiklikler alışılmadık duygudurum dalgalanmaları ve fizikî rahatsızlıklara neden olabilir. Bir bayanın gebeliğe verdiği reaksiyon erken çocukluk tecrübeleri, başetme sistemleri, kişilik özellikleri, hayatın içindeki pozisyonu, psikososyal dayanak ve fizikî sıkıntıların varlığıyla yakından alakalıdır. Bu değişkenlere bakıldığında birtakım bayanlar için gebelik ve doğum geriliminin psikiyatrik hastalıklara hassaslığı arttırması şaşırtan değildir.
Peki hem tabipleri hem de bebek bekleyen şahısları, tedavi gerektiren durumlara karşı endişelendiren şey nedir? Hamile bir bayanı tedavi etmeyi, hamile olmayan bir bayanı tedavi etmekten farklı kılan şey nedir? Bir tabip olarak temel gayemiz, hastamız için inançlı ve tesirli bir tedavi sağlamaktır. Lakin bebek bekleyen bir anne kelam konusu olduğunda, sıhhati göz önüne alınacak iki birey ortaya çıkmaktadır. Anneyi etkileyen çabucak her sorunun, fetüsü de etkileme ihtimali kelam mevzusudur. Birebir halde anneye uygulanacak çabucak her tıp tedavinin, fetüs üzerinde de direkt tesiri olacaktır. Yani gebelik sırasındaki psikiyatrik bir durumda fetüs olumsuz olarak etkilenebilir ama uygulanacak bir tedavinin de fetüs üzerinde olumsuz tesiri olabilir. Olaya bu halde bakıldığında durum tahlilsiz, hamile kalan ve ruhsal meseleleri olan bayan ise çaresiz üzere görünmektedir. Bilhassa kulaktan dolma bilgilerle iş daha da karmaşık bir hal almaktadır. İsterseniz gelin daima birlikte duruma daha farklı ve yanlışsız açıdan bakmaya çalışalım.
Kaygı belirtileri, depresyon ve duygusal dalgalanmaların gebelik sırasında yaygın olduğu bilinmektedir, bunların yanı sıra üreme yaşındaki bayan hastalarda husus bağımlılığı, yeme bozuklukları, duygudurum bozuklukları ve psikotik bozukluklar görülebilmektedir. Gebelikte psikiyatrik tedavi gereksinimini üç başlık altında inceleyebiliriz.
Psikiyatrik hastalığı gebelik sırasında başlayan hastalar; psikiyatri tabiplerinin genelinin bu mevzudaki ortak fikri, gebelik sırasındaki psikiyatrik belirtilerin mümkün olduğunca ilaç-dışı müdahalelerle tedavi edilmesidir. Lakin herkes için tek bir reçete kelam konusu değildir. Bunun yerine her hastanın ferdi muhtaçlıkları ve içinde bulunduğu özgün durum göz önüne alınarak yapılacak dikkatli ve önlemli bir kıymetlendirme gereklidir. Gerekli tedavinin ne olacağı (ilaç kullanımı, EKT, TMU, psikoterapi uygulamaları) hakkında bir yol çizilmeli, şahısla bu yolun artıları ve eksileri detaylı olarak tartışılmalıdır.
Psikiyatrik ilaç kullanan ve hamile kalmak isteyen kronik psikiyatri hastaları; birinci olarak hastanın hamile kalmadan evvel ortaya çıkacak durumlarla ilgili bilgilendirilmesi ve sağlıklı olduğu periyotta bir hareket planı yapılması gerekir. Psikiyatri doktoru gebeliğin, tedavi tercihleri üzerindeki tesirini hastayla tartışmalı, anne ve fetüsle ilgili risk-fayda bilgilerini de iletmelidir. Aslında psikiyatrik ilaçlardan hiçbiri gebelikte kullanım için şartsız olarak onaylanmamıştır. Ama yapılan araştırmalar, birçok hastada ilaç bölümünü takiben yüksek yineleme oranları bildirdiğinden ötürü, gebelik sırasında kronik psikiyatrik hastalığı olanlarda psikiyatrik ilaç tedavisinin kesilmesi önemli bir karardır.
Herhangi bir ruhsal sorun nedeniyle psikiyatrik ilaç kullanırken farkında olmadan hamile kalan hastalar; hastanın tanısı ve kullandığı ilacın fetüs üzerindeki muhtemel tesirleri gözden geçirilmeli, gerekli incelemelerin yapılabilmesi için bir bayan hastalıkları ve doğum uzmanına yönlendirilmesi gereklidir. Mevcut tedaviye devam edip edemeyeceği, ilaç yerine seçilebilecek öbür tedavi seçeneklerinin neler olabileceği gözden geçirilerek bir düzenleme yapılmalıdır.
Gebelik sürecinde oluşabilecek riskleri kıymetlendirmek ve ilaç kullanımı kararı verebilmek için aşağıdaki hususlar sorgulanmalıdır.
Özgün psikiyatrik belirtiler yahut hastalığın gebelikteki seyri,
Geçmiş psikiyatrik hastalık hikayesi,
Daha evvelki ilaçsız periyotlarda hastalığın seyri,
İlaç-dışı tedavilere daha evvel verilen cevap,
Sosyal dayanak sistemleri ve ailesiyle bağ seviyesi,
Gebeliğe devam etmekle ilgili kendi fikri,
Kürtaj ve düşük hikayesi,
Belirti yahut hastalığın şiddeti,
Gebeliğin evresi,
Hastanın tercihleri.
Gebelik sürecinde ilaç dışı tedavi seçenekleri gözden geçirilmeli, psikiyatrik ilaç kullanılmasının zarurî olduğuna karar verilen hastaların kendilerine ve eşlerine ilaçların yan tesirleri, ilaç kullanılmamasının riskleri, ilaçların yan tesirleri ve bırakılması halinde ortaya çıkabilecek çekilme belirtileri ile ilaçların fetüste oluşturabilecekleri yapısal ve davranışsal tesirleri anlatılmalıdır. İlaç tedavisi yerine geçebilecek tüm öbür tedavi seçenekleri hakkında da bilgi verilmelidir. Psikiyatrik ilaç kullanımına karar verilirse, mümkün epeyce tek ilaç ve bu ilacın en düşük aktif dozunda kullanılması, kadın-doğum hastalıkları uzmanlarıyla işbirliği içerisinde daha sık denetimlere çağrılması, gerekirse ilaç kan seviyeleri, EKG, ultrason, fetal EKG üzere laboratuvar prosedürlerinden daha sık yararlanılması gerekmektedir.
