Siyasetçi, hukukçu, muharrir ve gazeteci Ahmet Ağaoğlu’nun Tuncay Birkan tarafından yayıma hazırlanan ‘Ben Neyim?’ ve ‘Gönülsüz Olmaz’ isimli yapıtları tek kitap halinde Can Yayınları’nca ‘İzler’ üst başlığıyla yayımlandı. Cumhuriyetin yazılı mirasını okura sunmayı hedefleyen dizinin bu kitabında Aylin Özman’ın “Ahmet Ağaoğlu Fikrinde Bir Benlik Sorunu Olarak Batılılaşma” makalesi de yer almakta. Bu sayede okur, yapıtların politik-düşünsel izleğini kavrayarak geç Osmanlı erken Cumhuriyet aydının yeni bir zihniyet karşısındaki tahlil tekliflerini Ağaoğlu’nun benlik krizi özelinde okuyabilir.
Tuncay Birkan, sunuş kısmı niteliğinde olan “İzler Üzerine” yazısında Cumhuriyet’in yazılı mirasının gereğince tanınmadığından bahsetmekte. “Ortada devasa bir arşiv var gerçekten lakin çok temel eksiklerle malul bir arşiv bu” diyerek durumu özetlemiş. Gerçekten ‘İzler’ dizisinin maksadı da pek bilinmeyen, hatta birkaç nüshası kalan yapıtları günümüz okuruyla buluşturmak olarak açıklanmakta. İlaveten, bu metinlerin yerleşik kanaatleri sorgulamak için elverişli olacağı umulmakta. Aslında, dizide tanınmış müelliflerin bilinmeyen metinlerinin ve çok az kişinin hatırladığı düşün insanlarının metinlerinin analitik bilgilendirici sunuş veyahut önsözlerle yayımlanacağını eklemekte Birkan. Bu doğrultuda, Aylin Özman’ın “Ahmet Ağaoğlu Fikrinde Bir Benlik Sorunu Olarak Batılılaşma” makalesi, kitabı anlamak için okunması gereken bir çalışma olarak kitapta yer almakta.
1869 yılında Karabağ’da doğan Ahmet Ağaoğlu, Paris Hukuk Fakültesi ve Sorbonne Üniversitesi Tarih ve Filoloji kısımlarını bitirdikten sonra birinci makalesini yirmi bir yaşında Fransızca yazdı. Paris’te gazetecilik yaptıktan sonra Türk Yurdu Cemiyeti’nin kurucuları ortasında yer aldı, Rus lisanı ve Türk tarihi öğretmenliği yaptı. 1917 Devrimi’nden sonra siyasi müşavir olarak Rusya’ya gitti, döndüğünde İngilizler tarafından tutuklanarak Malta’ya sürüldü. 1921 yılında Anadolu’ya geçti, Ankara hükümeti tarafından matbuat umum müdürü olarak atandı. Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kurucuları ortasında yer alan Ağaoğlu, 1939 yılında öldü. Bu biyografik nota muharririn hangi tarihi şartlar altında olduğunu anlamak için Özman’dan alıntı yapmakta yarar var:
“19. yüzyılın son çeyreğinde Güney Kafkasya Rus-Müslüman cemaatinin toplumsal hak taleplerini, Azerbaycan bağımsızlık çabasını, 20. yüzyılın birinci çeyreğinde Rusya ve Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşanan siyasal dönüşümleri/rejim değişikliklerini, ardından Türkiye’de ulus inşa sürecini kapsayan tarihsel-politik süreçlere bizatihi katılmış biridir Ahmet Ağaoğlu.”
Buradan hareketle Ağaoğlu’nun 1920’li yıllardan itibaren yazdığı çalışmalara odaklanmıştır Özman. Buradaki zorluk açık görüşlü olan müellifin fikirlerinin birden fazla sefer değişmesidir. Hakikaten kendisi de “uzaktan bakanlar da beni ‘mütelevvin’, ‘mütehavvil’, ‘seciyesiz’ ve ilh. sözlerle tanım ederler” demektedir. Bu bağlamda, onun değişmeyen tek görüşünün Batı çağdaşlaşmasını örnek alma kanısı olduğuna dikkat çekilmekte.
“Ağaoğlu fikrinde Batı’nın bireyi, kişisel hak ve özgürlüklerin genişlemesiyle ‘inkişaf’ etmiş; toplum-milletle bütünleşmiş bir birey tahayyülünü imlemektedir.”
Yazarın birey üzerinden şekillenen Batılılaşma fikri benlik sorunsalını doğurmaktadır. Metinlerinde görüldüğü üzere “iç ben” ve “dış ben” olarak ayırdığı iki kutbun uğraşı kişiyi doğurur. İç ben irade, dış ben ise akıldır. Bu minvalde sık sık egoizmi ve altruizmi karşı karşıya getirmektedir. Buradan da vicdani bir huzursuzluk doğar. Lakin ‘Ben Neyim?’de Türk İnkılabı, ‘Gönülsüz Olmaz’da ise 1908 inkılabının ortak paydası biçimsel çağdaşlaşmanın tenkididir. Yani, Bergson ideolojisinin de etkisiyle değişen tarihî ve siyasal koşullarda bireyin nasıl olması gerektiği sorgulanır.
“Bireyin ahlaki referanslarını farklı metinsel kurgular üzerinden sabitleyen, Ağaoğlu’nun ilgisinin merkezinde siyasal değişim/dönüşüm süreçleri vardır aslında. ‘Ben Neyim?’de ‘Türk İnkılabı’nı, ‘Gönülsüz Olmaz’da ise ‘1908 İnkılabı’nı mercek altına alan iki farklı anlatı, ortak bir düşünsel tabanda buluşur. Bu taban de biçimsel Batılılaşmanın/medenileşmenin tenkididir. Her iki metinde de kurumsal/yasal temele ait bir sorgulamadan fazla (yeni) siyasal yapıyla uyumlu bir birey inşa etmeyi başarabilmek için takınılması gereken tavrın ne olduğu üzerine düşünmeye yönelik bir muhasebeyle karşılaşırız.”
Bu bilgiler ışığında metinlere bakarsak, ‘Ben Neyim?’ başlıklı birinci metni bir itirafname olarak okuyabiliriz. Aslında bilhassa Tanzimat’tan sonra, Rousseau ve Aziz Augustinus tesiriyle bu biçim metinler Türkiye yazınında yer edinmiştir. Bu bağlamda Ziya Paşa’nın ‘Defter-i Âmâl’ yapıtı ön plana çıkar. Bu gelenek sayesinde, Doğu-Batı çatışmasının doğurduğu huzursuz Türk aydınının iç dünyasına da adım atılabilir. Örnek vermek gerekirse Yahya Kemal’in “Atik-Valde’den İnen Sokakta” şiirindeki “Tenhâ sokakta kaldım oruçsuz ve neş’esiz /Yurdun bu iftarından uzak kalmanın gamı /Hadsiz yaşattı rûhuma bir gurbet akşamı” dizeleri akla gelir. Tanpınar’ın Ayasofya’nın parmaklıklarında namaz vakti ağlaması, caminin ne içinde ne dışında ancak tam kenarında olması da buna örnektir. Karşıt istikamette bir örnek vermek gerekirse de pozitivizmden epey etkilenen Beşir Fuad’ın kolunu uyuşturup bileğini keserek intihar ettiği esnada edindiği izlenimleri kâğıda yazmasını zikretmek yerinde olur. Bunlar manevi girdaplardır, huzursuzdur Türk aydını. Zati Ağaoğlu da bunu ismini zikretmediği bir Fransız şairinin kelamıyla açıklar birinci metinde:
“Ey kadirimutlak! Bana kendi içimi nefret etmeksizin görmek kudretini bahşet!”
Bu alıntı Baudelaire’den olsa gerek. (Ah! Seigneur! donnez-moi la force et le courage – De contempler mon coeur et mon corps talih dégoût!) Esasen 1789’da tahta geçen III. Selim’den itibaren Batılılaşma rotası Fransa olarak belirlenmiş olup Ağaoğlu’nu önceleyen aydınlardan Hoca Tahsin Efendi de “Paris’e git hey efendi akl u fikrin var ise / Âleme gelmiş sayılmaz gitmeyenler Paris’e” diyerek bunu vurgular. Sadullah Paşa ise 19. Asır Manzumesi’nde “Mecaz oldu hakikat, hakikat oldu mecaz/Yıkıldı aslından eski malumat” diyerek eski bilginin yıkıldığını belirtmektedir. Üstelik yalnızca fenni sorunlar değil, edebi sorunlar de önemli değişime uğramıştır. Abdülhak Hamit Tarhan, “Evet, tarz-ı kadîm-i şi’ri bozduk, her ü merc ettik / Nedir şi’ri gerçek safha-ı irfâna derç ettik” diyerek eski şiirin de yıkıldığını işaret eder. Cumhuriyet periyoduna gelince de Osmanlı terbiyesinden geçen aydınlar pekâlâ tüm noktalarda bir ikilem içerisinde bulmuşlardır kendini. Üstelik, kurucu seçkinlerin onlara biçtiği bir de rol vardır: Milletin inşası. Bu minvalde, Ziya Gökalp’ten Halikarnas Balıkçısı’na kadar pek çok aydın “Türk kimdir?”, “Biz kimiz?”, “Ben kimim?” üzere sorularla hemhâl olmuşlardır.
Ahmet Ağaoğlu’nun ‘Ben Neyim?’ metninin 1936’da Cumhuriyet gazetesinde tefrika edildiğini 1939 yılına basıldığını düşünürsek ve metni bu bakiyeyle büyüyen, bu iklimde yetişen bir muharririn kaleme aldığını göz önünde bulundurursak aklı ve iradesi ortasında, egoizm ve altruizm ortasında gidip gelen, birden fazla sefer kendine hakaret eden bir adam görmekten öteye gideriz.
Çoğu sefer lükse meftunluğundan, mütelevvin olduğundan dem vuran, dinde medet bulamayan lakin Osmanlı terbiyesiyle yetiştiği için tekâmül edememekten yakınan bir anlatıcı bağlam olarak kronik olsa da iç muhasebe bakımından anakroniktir. Çünkü, “Dinde imdadıma yetişecek hiçbir misal eser bulamadım. Daima kör taassup ve riya!” diye haykırışı, akla Şeyhülislam Yahya’nın “Mescidde riyâpişeler etsün ko riyayı/Meyhaneye gel kim ne riyâ var ne mürâi.” beytini getirmez mi? Bu eskide kök salmış sancıdan kurtulmak isteyen bir aydındır anlatıcı:
“‘Kim edecek, kim? Görüyorsun, senden kuvvetliyim. Beni bir mazi yetiştirmiştir. Mektepte asırlarca süren değnek ve falaka, ailede kuvveti temsil eden erkeğin haklı haksız hâkimiyeti, çocuklarda ‘öcü terbiyesi’ ve yönetimde de tahakküm ve istibdat yolu benim ecdadımdır. Sen kimsin? Nereden geliyorsun?’
İçim derin bir ah çekti ve dedi ki:
‘Evet, şimdilik o denli. Ama bütün bunlar ikimizi de içinde taşıyan şahsiyetin iradesine bağlıdır. İstediği gün seni koparıp atar.’
‘İşte istemiyor, atmıyor!’”
Bu tezat içerisinde bir çıkış yolu aramaktadır anlatıcı bu yol da tekâmüldür. Diğer yolla dalkavukluk, kıskançlık, tahakküm üzere kendine yakıştırmadığı huylarından kurtulup topluma yararlı bir birey olamaz. ‘Gönülsüz Olmaz’ isimli yapıtında de emsal mevzular karşımıza çıkar. Turgut isimli yurt dışında tahsil görmüş hem siyasi hem de toplumsal uğraşlara katılmış kahraman köye yerleşip medeniyete sırtını dönmüştür. Anlatıcı da onunla konuşarak, ona sorular sorarak öğretisini okura vermeye çalışır.
“Fakat Turgut, bu nasıl olur? Sen okumuş, Fransa’da uzun süre kalmış, siyasi ve içtimai çabalara bu kadar karışmış, uygar bir beşersin. Nasıl olur da artık cemaatim dediğin bu öküzler, inekler ve tavuklar ortasında kendini bahtiyar addedersin? Hakikatte sen kendini canlı diri gömmüş bir adamsın. Bütün uygar zevklerden, gereksinimlerden, konforlardan kendini yoksun eylemiş ve sahraya çekilmiş bir zaviye-nişinsin. Yaşamak bu mudur? Bahtiyar olmak buna mı derler?”
İlk metinde anlatıcının kurtulmak istedikleri bu metinde “gönül kurtları” olarak nitelenir. Kısaca birbirini tamamlayan iki metinden mürekkeptir kitap. Son olarak, kitabın ulusal kimlik krizinin ortasında benlik krizini odağa alması da ıskalanmaması gereken bir dikkat olarak düşünülmeli.
