Esra Açıkgöz
Mor Çatı Bayan Sığınağı Vakfı, Türkiye’nin bayana yönelik şiddetle gayret konusundaki en esaslı bayan örgütlerinden biri. 1990’dan beri yüzlerce bayanın hayatına dokundu, dokunuyor. Bu dokunuşlarda, vakfın 2002’den beri istekli toplumsal çalışmacısı; yani şiddete uğrayan bayanların birinci bağlantı kurduğu kişi olan Gülsün Kanat’ın da hissesi var. Gerçi ona nazaran, asıl vakfa başvuran bayanlar onun hayatında bir fark yaratıyor. Onlar sayesinde kendi gücünü keşfediyor mesela. Biz de Gülsün Kanat’la bayanların Mor Çatı’ya başvurma sürecini, bedenlerinde kalıcı izler kalan bayanların neler talep ettiğini, erkeklerin bu formülleri neden seçtiğini ve bayan örgütlerinin taleplerini konuştuk…
Mor Çatı ile ilişkiniz ne vakit, nasıl kuruldu?
Çok genç yaşta feminist olduğuma karar verdim. Kendimle ilgili düşündüğümde, dünyadaki ve kasabamdaki ayrımcılığı fark ettiğimde, bunun içerisinde yaşamak istemediğimi anladım. Ablam feminist olunca hangi yaklaşımla bu bahiste çaba verileceğini görmüş oldum. O sırada esasen bayanlar şiddete karşı çabaya başlamıştı, işte 84, 85’ler…
Tam da bayanların, Türkiye’de erkek şiddetine yönelik uğraş fitilini ateşlediği dönemler…
Çankırı’daki hâkimin, “Kadının sırtından sopasını karnından sıpasını eksik etmeyeceksin” lafıyla İstanbul’daki büyük yürüyüşün hazırlanmasını heyecanla izledik. Adana’da feminist aktivizmin var olması için çalıştık. O hoş devirlerde bir hissemin olması; kendim, kızım ve bayanlar için bu çabayı verebilmek bana uygun hissettiriyor… Üniversite eğitimi için yurtdışına gidince evvel “Oyun İşçiliği/Play Work”, sonra da Social Work eğitimi aldım. Türkçe’ye toplumsal hizmetler uzmanlığı diye çevrilse de toplumsal çalışmacı olarak tanım edeceğim işimi. Türkiye’ye döner dönmez Mor Çatı’yla tekrar bağlantıya geçtim. Mart 2002’den beri de şiddet yaşayan bayanlarla birebir dayanışmayı kurmak için istekli çalışıyorum. Her şeyden evvel bu süreç beni çok güçlendirdi. Bize şiddet için başvuran bayanlarla çok şey öğrendim. Şiddet yaşayan bayanın aslında zayıf, güçsüz olmadığını gördüm ve onlarla birlikte kendi gücümü keşfettim.
AMACIMIZ BAYANLARA KENDİ GÜÇLERİNİ GÖSTERMEK
Erkek şiddetine uğramış ve bundan kurtulmaya çalışan bayanların birinci bağlantı kurduğu kişi sizsiniz. Bayanların gelmeye karar verme süreçleri, şiddetin onlarda bıraktığı yük ve ondan kurtulma hali nasıl oluyor?
Hepimizin bayan olarak, bu şiddeti yaşama mümkünlüğü var. Bayanlara kendimizi eşitleyerek yaklaşıyoruz. Ben de geçmişimde bayan olarak davranışlarımın nasıl baskı altına alındığını, şiddet kullanılarak denetim edildiğini deneyimlemiş birisi olduğum için bayanlarla bu yan yanalığı, takviyesi, dayanışmayı kurmak, kendime bakarken daha kolay oluyor. Bayanlar bize telefonla, maille başvurabiliyor ya da çat kapı gelebiliyor. Bazen şiddetin oluşmasında kendisini sorumlu görebiliyor. Yani terliği buraya koysaydım yapmazdı üzere. Bunun patriarkal sistemden değil de, ekseriyetle bir krizden, kocasının hasta olmasından, öfke denetiminin olmayışından kaynaklandığını düşünebiliyor. Utanç, yetersizlik hissi duyabiliyor. Değişecek hissine düşebiliyor. “Son nokta”, her bayana nazaran değişiyor. Biz öncelikle gelen bayanları dinliyoruz. “Nasıl geldi, o yükleri nasıl yaşıyor ve tahlil için ne istiyor?” diye kendisine soruyoruz. Kendi tahlillerimizi dayatmıyoruz. Sonuçta herkes kendi hayatını yaşayacak. Neyle ne kadar baş edebileceğine bayan daha yeterli karar veriyor. Benim üzere arkadaşların rolü, bayanın kişiliğinden, yaşantısından hakikat geliştirdiği güçleri görebilmek ve bunları ona gösterebilmek. Zira bizi güçsüzleştiren bir sistemde yaşıyoruz.
Kimyasal taarruza uğramış bayanların ruhsal olarak neye gereksinimi var?
Bu bahisle ilgili tehdit alan çok bayan var. Daha geçenlerde bir müracaat daha geldi. Fakat kimyasal hususla bedenine çok ziyan verilen bir bayanla destek-dayanışma sürecini deneyimlemedim. Kimyasal içirilen bir bayanla tecrübemiz oldu. Bayanların beden yahut yüzlerinde kalıcı hasarlar bırakılmasına çok sık şahit oluyoruz. Dişlerinin sökülmesi, yüzünde yanık izleri oluşturulması, bedensel sakatlıkların bırakılması… Hatta bazen bayanların mesleklerine nazaran de, hani neyle kazanıyorsa onu yok etmek için saldırıyorlar. Ya da diğeriyle bir arada olmasın, utanç duysun, toplum içinde yalnızlaşsın, sokağa çıkamasın diye planlı, şuurlu formda ziyan veren adamların davranışlarıyla çok karşılaştık. En son bir müracaatımızda, adam zati yüzünde ve bedeninde izler bıraktığı halde, bir de kezzap atmakla tehdit etmişti.
Bu stil akınlarda bir de daima bu izi kendi bedeninde görmek zorunda kalmak farklı bir yük yaşatıyor. O ana tekrar döndüren de bir şey. Onlara nasıl yaklaşıyorsunuz?
Öncelikle o sırada gereksinimi ne; Güvenlik mi, ameliyat mı, ruhsal dayanak mi? Onu anlamaya çalışıyoruz. İstiyorsa ruhsal takviye sunabiliriz diyoruz. Fizikî olarak bariz bir yaralanma varsa, üzerindeki tesiri hakkında konuşuyoruz. Bu noktada kendi hissimizi karşı tarafa vermiyoruz, o bunu nasıl yaşıyor, hissediyor, onu öğrenip yönlendirme yapıyoruz. Estetik gereksinimi duyuyor, yarayla baş etmekte zorluk çektiğini söylüyorsa, imkanları araştırıyoruz. Estetik uzmanı, dişçi, ortopedist üzere gönüllülerimizle dayanak sunmaları, dayanışmaları için bağlantıya geçiyoruz. Örneğin, bahsettiğim son müracaatta çabucak gündeme dişçi sıkıntısını getirdiği için istekli dişçimizle buluşturduk. Bedensel olarak bırakılan ziyanlardan ötürü bir ortopediste de yönlendireceğiz. Yüzündeki kesikler için de muhtaçlığı varsa, yardımcı olmaya çalışacağız. Gönüllülük kelamı vermiş birtakım klinikler var, onlarla görüşüyoruz. Ya da bazen hastaneleri arayıp direkt soruyoruz, takviye olmak isterler mi diye.
DEVLETE YAPMADIĞI ŞEYLERİ HATIRLATMAK İSTİYORUZ
Aslında devletin yapması gereken dayanakları siz veriyorsunuz. Zira bu bahiste devletin dayanak düzenekleri pek düzgün işlemiyor. Hatta kezzaplı ataklardaki ameliyatlar estetik görüldüğü için karşılanmıyor. Meğer bunlar, burnunu beğenmeyen birinin istekleri değil, deforme olmuş bir yüzün yine yapılması için gerekli operasyonlar, tekrar de lüksmüş üzere yaklaşılıyor…
Yapmak istediğimiz, devletin yerine kendimizi koymak değil. Bizim siyasetimiz aslında, yapmadıklarını devlete göstermek. Toplumsal hizmet servisi sağlamıyoruz. Bir bayanla dayanışmanın nasıl olması gerektiğini deneyimliyor ve bunu devlete anlatıyoruz. “Senin toplumsal hizmet uzmanın yargılamadan, derinlemesine görüşmeyi bayandan yana bir bakışla yapıp, servisini gereksinimlerine yönelik tasarlamalı” diye söylüyoruz. Birebir formda sıhhat muhtaçlıkları noktasında da aslında devletin yapmadıklarını ortaya çıkarıyoruz. Örneğin, 6284 sayılı kanuna nazaran, devlet şiddet yaşamış bayanın her türlü sıhhat gereksinimini karşılamalı. Daha evvel estetik ameliyatlar için yönlendirdiğimiz bayanlar da bu sıkıntıları yaşadı, devlet bunu yapmıyor, estetik, lüks olarak görüyor… Bırakın estetik sorununu, bir müracaatta kemiklerde sakatlanma vardı, devlet hastanesi bu fizik tedaviyi bile yapmadı! Daha buralardayız maalesef… Yapması için natürel ki gayret ediyoruz lakin sonuca varamadığımızda, bayanın o formda hayatını devam ettirirken yaşadığı zorluğu gördüğümüzden adım atıyoruz. Faaliyet raporumuzda bunu belirtiyor ve gerekli yerlere de, bilgi edinme sorularımızla başvuruyoruz. Örneğin, Sıhhat Bakanlığı’na, “Sen 6284 varken bunu nasıl lüks görürsün?” diye soruyoruz. Bunları basın açıklamamız, bildirilerimiz, kampanyalarımızla da dillendiriyoruz.
Peki bunların değişebilmesi için talepleriniz nedir?
Sağlık, eğitim ve şiddeti önleme-izleme merkezi ya da toplumsal hizmet merkezlerinin kurduğu müracaat ve dayanak programları açılmalı. Devlet, belediyeleri desteklemeli. Onlara yalnızca sığınaklar açacaksın demeyip bunun bütçesini birlikte nasıl yapabiliriz diye düşünmeli. Birebir şey sıhhat için de kelam konusu. Bu hizmeti belediyeler de sunabilir. Örneğin, Kadıköy Belediyesi’nin çok hoş sıhhat takviyeleri var. Bunu geliştirebilmeleri için devlet teşviki verilebilir. Her şey bu kadar merkezi olmamalı. Sonuçta ben bir sürü vergi ödüyorum, bunların en çok da bayan olarak yaşadığım ayrımcılık konusunda geri dönmesini istiyorum. Eşitlik üniteleri olmalı.
2012’de İstanbul Sözleşmesi’nin imzalanması ve 6284’ün çıkmasıyla Türkiye hoş bir bakış açısı yakaladı. Fakat uygulamalarda düzgüne gidilmeliyken maalesef geriye dönülmeye başlandı. Münasebetiyle devletin asıl yapması gereken, bunu ileriye götürmek. Ayrıyeten heyet kararıyla da olsa estetik, ortopedik, ne gerekiyorsa, o ameliyatların yapılması sağlanmalı. Siyasi iradeden talebimiz şu aslında, “Kadınların kendilerini toplum içerisinde yeterli hissedeceği ve çalışabileceği, şiddetten uzakta bir yaşantı kurabileceği ortamı, imkanı sağlamak hepimizin görevi” demesi ve buna uygun hareket etmesi.
ÖNÜNDE MAHZUR GÖRMEDİĞİ İÇİN BAYANA SALDIRIYOR
Biraz da şiddet uygulayan erkekler üzerine konuşalım. Sizce erkeklerin kezzap, asit üzere kimyasalları silah olarak kullanmasının sebebi ne?
Aslında kezzap ve asidin, hortum, balta ya da testere kullanmalarından bir farkı yok bence. Bu stratejileri, prosedürleri kullanmalarının; bayanları ve hayatlarını denetim etmenin, kendilerine bağımlı olmalarını sağlamanın, bu istem ve öfkelerini bayanlar üzerinde gerçekleştirmenin önünde mani görmeyip olağan görmelerinden kaynaklı olduğunu düşünüyorum. Kızan ve öfkelenen her erkek, gidip işverenine ya da arkadaşına kezzap, asit atmıyor, baltayla saldırmıyor. Bunu kime yapıyor? En kolay, yapması en “normal” gördüğü için kadına! Bir de mahkemelerde sırtı sıvazlanıyor, “Kravatını taktın, ceketini ilikledin. Al sana daha düşük ceza” deniyor. Münasebetiyle toplumun kendisini nasıl alkışladığını, siyasi iradenin nasıl yaklaştığını görüyor.
Bunlar öfke krizinden kaynaklanmıyor, son derece denetimli, planlı. O asit, kezzap alınırken, getirilirken, atılırken planlar yapılıyor.
Özellikle bedeni deforme etmeye yönelik akınlarda bayan da kendini bir mühlet sonra konuta hapsediyor. O izler, bayana yönelik toplumsal kodlarla bir defa daha yaralıyor kadını…
Bakın ben çocukken ayağım ve vajina dudağımın kenarı yandı. Ailemin birinci yansısı ne oldu, biliyor musunuz? Eyvah, konutta kalacak! Üstelik çok çağdaş bir aileydi. Lakin 9 yaşında, kulağıma birinci gelen, konutta kalacak, çabucak tedavi ettirelim, cümleleri oldu. Artık siz bununla büyüyorsunuz. Ufacık bir müsaade meskende kalmanıza, “koca” bulamayacağınıza sebep olabileceği hissiyle yaşıyorsunuz… Yemek pişirmeyi öğreneceksin, eşine bakacaksın, meskeni kuracaksın… Bunlar bayanları pasif olmaya ittiği üzere, erkeği de etkin ve şiddet uygulayabilir hale getiriyor. Yeniden kendimden örnek vereceğim lakin ben uzun mühlet ağzımı kapatarak güldüm. Zira ergenken, abim dışarıda güldüğümü görmüş ve simsiyah bir hızla, “Sen bir kız olarak nasıl dışarıda bu türlü gülersin” dedi. Feminist olduktan oldukça sonra, bu alışkanlığımdan vazgeçebildim… Erkek kısmına gelince, ağabeyime baktığınızda en büyük rahatsızlığı, benim o kentte nasıl giyindiğim ve davrandığımdı. Oradan ayrıldıktan sonra her şey olağandı lakin. Toplum baskısını aslında o da çok hissediyordu; Bilmem kimin kız kardeşi şunu yapmış, giymiş… Hasebiyle bunların değişebileceğini düşünüyoruz.
* “Boşanma davası açtığı eşi…”, “Eski sevgilisi tarafından…”, “Terk ettiği erkek arkadaşı…” Faillerin isimleri ve yüzleri değişse de amaçları daima aynı… Bayana yönelik erkek şiddetinin vardığı vahşetin hududu yok. O denli ki kezzap, tuz ruhu, asit üzere kimyasallar bile erkeklerin elinde bir silaha dönüşüyor. Bu taarruzun en bilindik ismi ünlü müzikçi Bergen olsa da bu, Türkiye’de yaşayan her bayanın karşı karşıya kalabileceği bir “tehlike”. Hem de yalnızca boşanmak istediği, terk ettiği, bir erkeğin “aşk”ına karşılık vermediği için… Biz de erkeklerin kimyasal saldırısına uğrayan üç bayanla yaşadıklarını, karşılaştıkları zorlukları konuştuk. Ayrıyeten uzmanlardan da bahsin hukukî ve ruhsal tarafıyla ilgili bilgi alırken, talepleri de dinledik… Gördük ki bu yazı dizisi, yalnızca üç bayanın kıssası değil, çok daha fazlasının geçmişi ve milyonlarca bayanın korkusu, kaygısı… Biz onların sesine ses katmadıkça…
NOT: Bu içerik, Impact Hub Istanbul ve ABD’nin Türkiye Misyonu tarafından desteklenen Project Zoom kapsamında hazırlanmıştır. ABD Hükümeti’nin resmi görüşünü yansıtmamaktadır. Burada paylaşılan bilgi ve görüşlerin sorumluluğu büsbütün eser sahibine aittir.
