Büşra Uyar
Çoğunlukla şahit olduğumuz üzere edebiyat, maceraya çağrılan erkeklerin öyküsünü pek sever; destanlardan kutsal kitaplara dek böyledir bu. Karakter arketipiyle maceraya atılanların en kıymetli görevi, bu seyahatin sonunda değişmektir.
Oysa, 1719 yılında yayımlanan ‘Robinson Crusoe’ ile birlikte seyahat, bir anda tuhaf bir lanet haline gelmişti. Refahı çok yerinde Avrupalı beyaz erkeğimiz dünyayı keşfetmek konusunda bastırılamaz bir dilek duyuyor; bu isteği ıssız bir adada, yirmi sekiz yıllık kaskatı bir yalnızlıkta karşılık buluyordu.
Her ne kadar ‘Robinson Crouse’ “ciddi” bir yapıtsa de, Jonathan Swift’in 1726 yılında tamamladığı ‘Gulliver’in Gezileri’ de bir bakıma en az o kadar ciddiydi! Eh, bu iki İngiliz klasiğinin en büyük ortak noktası da onları birbirine bağlıyordu alışılmış: Avrupa’nın geri kalanını “yeni kültürler” olarak tanımlayabilecek kadar açık başa sahip iki beyaz Avrupalı erkeğin kıssası. Halbuki Gulliver’in yaptığı seyahatler Robinson’ın ilmek ilmek işlediği liberalizme, ada hudutlarındaki yalnızlığında bile kök salan emperyal genişleme ciddiyetine kıyasla; halüsinojenik ütopyalar geçidi üzereydi. Şöyle de diyebiliriz: Robinson Crouse lanetliydi -kesindi bu!- lakin Lemuel Gulliver’in macerasında da bir bit yeniği vardı!
İletişim Yayınları’nın “Çocuk Klasikleri” dizisi kapsamında lisanımıza tekrar kazandırılan klasikler elbet ki bir yandan çocuklar için, fakat bir yandan da yalnızca onlar için olmanın çok ötesinde. Aslında müelliflerinin, yüzyıllar ötesinden arzuladıkları kavuşma anı bu! Jonathan Swift de bu kavuşma merasiminde yerini alıyor; İrlandalıların ironi konusundaki muazzam yeteneklerini kendi absürt dehasıyla birleştirerek, hala bizleri hayrete düşüren ve çocuk okurları eğlendiren bir macerayı taptaze tutmayı başarabiliyor.
Dört kısımdan oluşan ‘Gulliver’in Gezileri’, Lemuel Gulliver’in dört farklı ülkeyi kapsayan on altı yıl ve yedi aylık serüvenlerini ele alıyor. Bu seyahat günlüğünde, Gulliver birinci başta Lilliput İmparatorluğu’nda dev, Brobdingnaglılar diyarında cüce, Laputalılar diyarında dürtülmesi gerekmeyen “normal” biri ve bilge atlar diyarı Houyhnhnm’de yahoo’larla ortasındaki farkı gereğince ortaya koyamayan bir insan oluveriyor. Muazzam kontrast yaratan tüm “yeni” durumlarına karşın konuğu olduğu ülkelerin lisanını, toplumsal yapısı ve politik yapılanmasını “biçimsiz” bulabilecek Avrupalı kimliğini asla köşeye koymamak koşuluyla tabii!
Swift’in süper satirinin büyüsü buradan besleniyor aslında: Tuhaf bir biricik ötekilik hali. Satirin gücünün ve yıkıcılığının -çoğunlukla şeytani- gülme hareketinden geldiği; gülme hareketini ise -en kolay tarifiyle- karşı tarafı gülünecek şey haline getirme uğraşından ibaret olduğu düşünülürse, Gulliver daima gülünecek durumda. Tekrar de, her daim saygılı. Lakin bu hürmet sırf statü sahibi olanlar için geçerli: Çoğunlukla bir krallık, kimi vakitse devler ya da bilge atlar ülkesinde onu aciz halde bulanların bir anda ediniverdiği efendilik statüsü…
Gulliver’in gezdiği ülkeler, çocuklar için sevinçli ütopyalardır. Yapısı gereği tetikleyici olaydan yoksun, sıkıcı ütopyalar düşünülürse, değişik bir durumdur bu. Gulliver’in konuk olduğu ülkelerin hiçbirinde palavra, dolandırıcılık, şiddet, savaş yoktur. O denli ki, kimi ülkelerde ip üstünde hünerlerinizi sergileyerek yeterli bir statü elde etmek ya da biraz salatalık ve güneş ışığıyla bilimin şahikalarında süzülmek mümkündür! Ancak Gulliver’in ve büyüklerin dünyası için yetersizdir bunlar. Çünkü Gulliver, uzun sohbetler etme fırsatı bulduğu başkanlara Avrupa’nın politik yapısını, adalet sistemini ve dünyanın geri kalanını “medenileştirme” gayretlerini anlatmakta zorlanır. Uygun sözleri yahut objeleri bulamadığı için onlar yetersizdir. O denli ya, palavra söylemek nedir ve buna neden gereksinim duyulur, anlatamıyor; barut, silah üzere “medeni” icatların kullanım hedefleri karşı tarafın boş bakmasına ya da kaşlarını çatmasına sebep oluyor. Onların zayıflığı değil de nedir bu!
Gulliver özelinde, en büyük özelliğinin mantık olduğu tez eden bu yaratıklar silsilesi -o kutsal Avrupa ve bizler!-, tüm bunların sonunda, bazen “sürüngen” bazen ise yaşamanın zarafetinden bihaber yahoo’lar olarak yaftalanıyoruz tiksintiyle. Gulliver karakter arkını bu yıkımla tamamlıyor tahminen de; on altı yıl yedi ay sonunda bir Avrupalı, evet. Lakin neye fayda ki bu?
“Gençliğimde birçok gezi kitabı okumuş ve hepsini çok beğenmiştim” diyor Gulliver yapıtını sonlandırırken, “Oysa artık dünyanın pek çok yerini gezmiş ve kendi gözlemlerime dayanarak o hayal eseri masalların düzmeceliğini görmüş biri olarak, bu tıp kitaplardan da, insanlığın saflığının bu türlü suistimal edilmesinden de tiksiniyorum.”
İletişim Yayınları’nın “Çocuk Klasikleri” dizisinde, Bilgesu Savcı’nın tam metinden incelikli çevirisiyle yer alan ‘Gulliver’in Gezileri’ hem harika bir satir hem de gerçek bir seyahat günlüğü olarak belleklerimizde yer ediniyor. Artık sıra, saflığımızı suistimal etmeyen bir yapıtın akabinde, aynada kendimize alıcı gözüyle bakmakta. O denli ya, yahoo’lardan ne farkımız var, bilmeliyiz.
