Gazeteci-yazar Suzan Nana Tarablus’un ‘Çek Kayıkçı Balat’a!’ adlı kitabı geçtiğimiz günlerde Varlık Yayınları tarafından yayınlandı. Balatlı ve Hasköylü Musevilerle yapılan on dokuz kelamlı tarih görüşmesinin bir ortaya gelmesi ile oluşan kitap, üç kısımdan oluşuyor: “Balatlılardan”, “İsrail’e Göç Edenlerden, “Hasköylülerden”. Tarablus, bir evvelki kitabında (‘Bir Sabah Galata’da Uyandım’) olduğu üzere, bu kitabında da okurlara, İstanbul Musevilerinin Balat-Hasköy özelinde tarihi süreç boyunca maruz kaldığı siyasetler, ömür şekilleri, gelenek ve görenekleri, merasim ve ritüelleri konusunda kıymetli bilgiler sunuyor. Suzan Nana Tarablus ile ‘Çek Kayıkçı Balat’a!’ kitabını konuştuk.
İlk kitabınızda Galata’daki Yahudi varlığına dair bir çalışma yapmıştınız. İkinci kitap için neden Balat-Hasköy’ü seçtiniz? Sizi Balat üzerine düşünmeye yönelten şartlar nelerdi?
Ben de bir Hasköylü’yüm. Kitabın sonunda Hasköylü babaannem Sultana’nın hayatından bir kesite yer veriyorum. Hem bizimle bir arada yaşayan babaannemden hem de babamdan Hasköy’ü çok dinledim. Hasebiyle iki nesil boyunca, imparatorluktan Cumhuriyete uzanan süreçte yaşanan değişimi, aile anlatımı temel alarak tahlil edebildim. Babam tam bir kültür insanıydı. Semte dair pek çok doküman, fotoğraf onun şahsî arşivinden ortaya çıktı. Hasköy üzerine çalışma yapmam için gereken her şart hazırdı. Bunu fark edince yola çıktım. Balat ise bu çalışmada kaçınılmaz olarak yer aldı. İki semt ortasından bariz bir ömür stili farkı olmasına karşın, mekânsal yakınlık, akrabalık bağları vb. nedenlerle daima yan yana anılırlar.
Balat ve Hasköy ortasında kelamını ettiğiniz bariz fark nedir? Coğrafik yakınlığa karşın bu farklılık nasıl oluşmuş? Birbirlerini nasıl etkilemişler?
Coğrafi yakınlık, iki semtin kimliğinin şekillenmesinde, gündelik hayatın benzeri pratiklerden oluşmasına kâfi sebep değil. O denli olsaydı Yeldeğirmeni ile Moda yahut Kumkapı ile Gedikpaşa tıpkı kıssanın kahramanı olurlardı. Balat ile Hasköy de farklı sularda akmış, farklı kimliklere sahip olmuş iki komşu semt. Balat’ın geçmişten getirdiği Sefarad alt yapısı, Hasköy’ün (eski ismi Picridion) ise Karay mirası var. Hasköy, Musevilerin birinci yerleşim bölgelerinden biri. Avram Galante’nin verdiği bilgilere nazaran, 19. yüzyıl sonlarıyla, 20. yüzyılın başlarında Hasköy’de yaklaşık 25 bin Yahudi yaşardı. Bunların 148’i hahamdır. Ağustos 1875’te Hasköy’de açılan Alliance okulu, 1877’de erkek çocuklara da eğitim vermeye başladı. Bu semtin tarihinde değerli bir dönüm noktasıdır. Hasköy artık “aydın” bir semt olarak anılmaya başlamıştı. Kitaptaki tanıklarımın çabucak hepsinin direkt ve dolaylı bir Alliance anlatısı var. Bu da demek oluyor ki iki semti de etkilemiş bir okul. Okulun Hasköy’de olması, semtin toplum yapısını dönüştürdü, burada yaşayan Yahudi cemaatine yine hal verdi. O denli ki, 19. yüzyıldan itibaren semt içinde ağır bir batılılaşma gayreti görülür. Alliance’ın eğitimi doğrultusunda Hasköy cemaati hayli verimli, üretken ve “dünya insanı” olmayı başardı. Balat ise daha “sıradan” insanların yaşadığı bir semt. Ancak Yahudi nüfusunun en ağır olduğu semtlerden biri. Balat’ın hiçbir yere benzemeyen, kendine has bir dünyası var. Balat’ta Türkler, Ermeniler, Rumlar da yaşıyordu. Türk esnaf, Musevilerin nüfus üstünlüğünün farkındaydı, Yahudi çalışma saatine, tüketim alışkanlığına ve geleneklere uygun hareket ederlerdi. Esnafın büyük kısmı Musevilerden oluşmaktaydı. Balatlılar ekseriyetle kasap, manav, berber, bakkal üzere dükkan sahipleriydi. Kendi halinde akan bir vakit, semtin kendine has dinamikleri ile şekillenen bir gündelik hayat yaşanıyordu. Yeniden de iki semtin insanı birbirine takılmadan edemezdi: “Hasköylü ‘mansevo’ (tercümesi: genç), Balatlı ‘pasika’ (Birebir çevirisi, kurutulmuş üzüm. Lakin pısırık yahut zayıf manasında kullanılıyor)”. Buradan bile Hasköy’ün üstünlük savı açıkça görülüyor.
Balatlı Musevilerin birbirleri ile dayanışma içinde olduğu çabucak fark ediliyor. Pekala Rum, Ermeni ve Türk komşuları ile bağlantıları nasıldı?
1930’larda Balat’ın rastgele bir sokağından geçiyor olsanız duyacağınız lisan Rumca’dır. Nüfus olarak Museviler üstün olmasına karşın, Rumlar hâlâ İstanbul’un asli unsuruydu. Bütün Balatlılar bunun şuurundaydı. Komşularla alakalar çok uygundu. Zira orta halli insanlardı ve dayanışma temelli bir hayat olamadan ayakta kalmaları çok zordu. Benim çabucak hemen her görüşmecim az da olsa Rumca bilir, Ermenice sözlere aşinadır. Ortalarında elbette gerginlikler olmuş. Ama komşuluğu gölgeleyecek kadar büyütülmemiş. Tekrar de şunu söyleyebilirim ki, mekânsal olarak büyük bir ayrışma var. Semt içinde Museviler dinamik bir öge oluşturuyorlar. Balat’ta Yahudi cemaatinin kurumsal bir altyapısı var. Sinagoglar, dernekler, okullar, atölyeler… Bütün bunlar cemaatin kendi kendine yettiğini gösterirken, başka toplumlarla kaynaşmayı önleyen bir gündelik hayat siyaseti üretilmesine de taban hazırlamış.
Çek Kayıkçı Balat’a – Hayatlar Tanıklıklar Anılar, Suzan Nana Tarablus, 223 syf., Varlık Yayınları, 2021.
Hem Balat hem de Hasköy de eğitimli Musevilerin bir “dünya vatandaşı” olma yolunda bedellerle donatıldığı görülüyor. Lakin tekrar bayanlar bunun dışında tutulmuş. Balat ve Hasköy’de bayanın yeri nedir?
Yahudi çağdaşlaşması erken başlar lakin bayanlar bu sürecin neresinde yer alır, nasıl bir yer kaplar, bayanların tarihleri kayıt altına alınmadığı için hatırlanmaz. Meğer okula gitme “şans”ına sahip olan tüm bayan şahitlerim en azından bir yabancı lisan biliyordu. Ufuklarının ne kadar geniş olduğu, marifetleri, savaş, kıtlık vb. gibisi felaketlerde nasıl değerli bir misyon yüklendikleri açıkça görülüyor. Tüm bayan tanıklarımın anlatısının ortak bir noktası var: fedakarlık! Baba, ağabey, koca için yapılan fedakarlık! Pek birçok en başarılı olduğu periyotta sadece bu yüzden okullarına devam edemediler. Erken evlenmek zorunda kaldılar. Onlardan “iyi bir eş”, “şefkatli bir anne” olmanın dışında hiçbir şey beklenmiyordu. Aileleri onların yeteneklerine farkına yalnızca “zor zamanlar”da vardı. Nasıl vakitlerdi, kimdi bunlar? Varlık Vergisi’ni ödeyemeyen kocanın akabinde konutun geçimini üstlenmek zorunda kalan eş, babası 20 Kur’a askerliğine giden kız çocuğun aile bütçesine katkıda bulunma çabası… Bayanlar yarım kalan eğitim hayatlarını, kamusal alanla alakasını bu çatlaklardan sızan güneşe tutunarak sürdürmeye çabaladı. Her iki semtin bayanları son derece çalışkan, maharetli ve uyanıktı. Bunu rahatlıkla söyleyebilirim.
Kitabınızda -Balat ve Hasköy özelinde- , İstanbullu Musevilerin ömür biçimi, gelenek ve adetleri, merasim ve ritüellerine yönelik bilgiler de veriyorsunuz. Bu dipnotlara yer vermenizin nedeni, okurun Yahudi toplumunu kültürel bir bütün içinde algılamasını istediğiniz için mi?
Evet, haklısınız. Bu anlatıların manalı olabilmesi için okurun kimi bilgilere hâkim olması gerekir. Üstelik bunu yalnızca “geniş toplum” için değil, iki jenerasyon sonraki Yahudi toplumu için de yaptım. Günümüzde kaç kişi, Pesah Bayramı’nda şamasların (sinagog memurları), sokaklarda dolaşarak, “Ya empeso la büyük hames-Büyük Hamursuz başladı” diye bağırarak, ekmek yeme yasağını anons ettiğini hatırlıyor? Ya da cuma akşamları şamasların, sokakları dolaşıp Şabat’ın başlangıcını duyurmak için “Asender k’es tadre – Mumları yakınız geç oldu” dediğini biliyor? İki semtimizde de Yahudiliğin bütün gelenekleri ile uygulandığının görülmesini istedim.
Kitabınızın ikinci kısmını “İsrail’e göç edenler” oluşturuyor. Çok göç verdi mi Balat- Hasköy?
En ağır göçü Balat verdi. Azınlıklara uygulanan ayrımcı siyasetlerden çok etkilendiler. Koşullara uyan, ‘20 kur’a askeri (las vente klasas) olmayan tek bir erkek yoktu. Paraları da yoktu ki Varlık Vergisi’ni ödeyebilsinler! 1948’de İsrail Devleti’nin kurulması ile birlikte Balat’ta neredeyse kimse kalmadı! Bu tarihten sonra Balat’ta Museviler nüfus olarak çok azaldı. Ekseriyetle Karadenizliler Musevilerden kalan boş meskenlere yerleştiler. İstanbul’dan ayrılmak istemeyen Balatlılar da ekonomik imkanlarını zorlayarak, Şişhane’ye, Galata’ya, Şişli’ye taşındılar. O günlerden günümüze Balat’ın “yerli”si birkaç Yahudi kaldı. Balat insanını kaybetmiş bir semt. Sinagogları, dernekleri, okulları cemaatini kaybetmiş. Her şeye karşın direnmeye devam ediyor. Günümüzdeki “soylulaştırma” projelerine bir de bu gözle bakmak gerekir. Eğitimli beşerler sahipsiz konutları onarıyor, bakım yapıyor, yerleşiyor. Bu çok hoş. Ama semtin ruhunu kaybettiğini de görmezden gelemeyiz. En azından hem lokal tarih içinde hem de kent dokusundaki Yahudi varlığına dair bir şuur oluşmalıdır. Anıtsal, yapısal izler korunmalı. Belediyelere, sivil toplum örgütlerine bu hususta büyük misyonlar düşüyor.
Yeni çalışmalarınız olacak mı? Bir sonraki semtte bizi nereye götüreceksiniz?
Bu üzere çalışmaların literatüre en kıymetli katkısı yeni çalışmaları teşvik etmesidir kanımca. Bu nedenle sürdüreceğim. Üretmek benim de hayat ideolojimi özetleyen kozmik bir değer! Yeni çalışmamım merkezi ise şimdilik bende kalsın. Okurları düş kırıklığına uğratmayacak bir semtteyiz.
