Tuna Arıgüç
“Yirminci yüzyıl başlarında Pierre Janet, fakir görünen bir hastaya oranla varlıklı bir hastaya daha ‘yumuşak’ bir teşhis konulduğuna işaret etmişti; günümüzde de düzgün bilinen bir dizi deneyde, tuhaf niyetlerden yakınan uygun giysili, belâgatli insanların, birebir tıpkı semptomlardan yakınan, kılıksız ve berbat konuşanlara oranla daha sık ‘ayrıksı’ olarak nitelendiği ortaya çıkmıştır. İkinci kümede olanlara şizofreni tanısı konulması, hastaneye yatırılıp ilaç tedavisine başlatılmaları ihtimali daha yüksektir.” D. Leader, ‘Delilik Nedir’ (2016, B. E. Aksoy çev.)
Haydar Akın’ın ‘Delilik, Melankoli, Cinlenme – Hıristiyan Batı Dünyası’nda Terslik Yaratan Hallerin Tarihi’ adlı kitabı Verba Yayınları tarafından kısa bir müddet evvel yayımlandı.
Haydar Akın’ın 703 sayfa boyunca ele aldığı toplumsal yapı, yer yer Foucault’yu anımsatıyor. Foucault’daki üzere deliliğin ayrıksı ve ötekileştirici yanları öne çıkıyor lakin Foucault’dan başka olarak Hıristiyan Batı dünyasının adeta keski aletiyle anatomisini çıkartan Akın’ın akıcı lisanı bir yandan okumayı kolaylaştırırken, öbür yandan da yapılan alıntılar ve dipnotlarla akademik çalışmanın ciddiyetini ve ağır emeğini gözler önüne seriyor. Foucault’da mecnunluk, siyasi yapılanmanın, sosyolojik kurumların bir sonucu olarak ele alınırken, Haydar Akın, meczupluğu antropolojik incelemeye yakın tarihi bağlamında okuyucuların ilgisine sunmuş.
Delilik Melankoli Cinlenme – Hıristiyan Batı Dünyası’nda Karşıtlık Yaratan Hallerin Tarihi, Haydar Akın, 312 syf., Verba Yayınları, 2021.
Yaptığım alıntıda da vurgulandığı üzere mecnunluk, cinlenme, melankoli çoğunlukla bir fakir ve öteki hastalığı olarak kabul ediliyor. Antik çağda, hastalık olarak karşımıza çıkan melankoli, Ortaçağ’da cadılık, cinlenme ve içine şeytan kaçma durumlarına kadar geliyor. Kitap, öncelikle hastalık kavramı ile mevzuya başlıyor:
“Çok garip, hasta ve aptal, gerçek söz edip edemeyeceğimi bilemiyorum ancak bana hayli özellikli görünüyor, şayet birisi aptal ve tıpkı vakitte hasta ise, yani her ikisi bir ortadaysa bu dünyadaki en elem verici durumdur.” (T. Mann, Zauberberg 1987)
Hastalık kavramının vakit içinde farklı kültürlerdeki evrimi, dinî, tarihi, felsefi, sosyokültürel ve biyolojik bağlamları öne çıkarılmak suretiyle yapılan tanımlar detaylı bir halde incelenerek antropolojiye daha da yakınlaşıyor. Farklı kültürlerde hastalık, nedenleri ve tedavi formülleri bütün bir kitap boyunca ele alınmış. Temel sorun, Hıristiyan batı tarihinde hastalıklı insanın işe yaramaz, öteki ve asalak olarak görülmesi. Tarih boyunca toplumlara yük olarak algılanan hastalıklı insan, ülkü topluma ulaşmanın da bir kamburu olarak bedellendiriliyor.
“Hastalık bize ilişkin bir şey değildir ki, ziyanlıdır, geceyle bir arada geçip giden bir kabusa misal. Salt yitip gitmesinden öte bir şey istenmez öncelikle uykunun yorgunluğu uzaklaştırması üzere.” (Bloch, 2007:547)
Sıkıntılı bir yurttaşlık olarak tanımlanan hastalık, tarih boyunca doktorların üzerinde çalıştığı, yok etmek istediği ve merak uyandıran bir durum. Antik Çağ’da, vücut sıvılarının hastalığa neden olduğu düşünülürken, Ortaçağ’a geldiğimizde hastalık Tanrı’nın laneti olarak görülüyor. Toplumsal, dinî yapı hastalık tariflerini da direkt etkiliyor.
MELANKOLİ
Antik Çağ’da melankoli, vücut sıvıları ile ilişkilendirilirken, Ortaçağ’da cinlenme, Yeni Çağ’da ise “sanatçı hastağı” olarak görülebiliyor. Kitapta, melankoliye karşı Antik Çağ’da tedavi usulleri olarak güzelleştirici otlar, hamamlar, ılık banyolar ve diyet ön plana çıkıyor.
Delilik hallerinin dışında bugün engelli bireylerin hakları tartışılırken, Ortaçağ’da özürlü doğumlar bir anamoli olarak Tanrı’nın laneti formunda bedellendiriliyor.
Melankoli, günümüzün bipolar hastalığının birinci görülme halinin genel ismi olarak karşımıza çıkmış. Derin hüznün akabinde fevkalâde çılgınlık devri ya da tam aksisi. Bugünün akıl hastalığının geçmişine baktığımızda hala tedavi edilememiş olması ise okuyucuda değişik bir anekdot olarak görülebilir. Evet, Antik Çağ’dan günümüze kalıcı bir tedavi metodu bulunamamış, semptomların baskılanması (bugün kullanılan ilaçlar) olarak yaşanan tedavi ismi altında “deliliğin” yok edilememiş olmasını ise enteresan bir tarihi bakış eşliğinde değerlendirilebiliriz. Melankoli (bipolar bozukluğun) tarihi olarak yapılan okuma da epey enteresan ve keyifli detaylar sunmuş.
VEBA SALGINI
Kitabın değerli bir kısmı de veba salgınına ayrılmış. Vebada beşerler, fakirler ve zenginler olarak ayrılamadığı için vebanın bir fakir hastalığı olarak görülmemesi, vebalılara karşı insaflı olunmasına yol açmış. Yani, melankoli yahut delilikte ya da özürlülükte fakir beşerler dışlanırken, elbette hükümdarların meczupluğu örtbas ediliyordu. Lakin vebada fakir ve güçlü ayrımı ortadan kalktı. Meryem Ana’nın kurtarıcı olduğu inancı ağırlaşırken, vebadan kurtulmanın bir toplumsal kurtuluş olduğu fikri kabul görüyor.
TANRISAL ŞİFA VE İBADET
Hıristiyan Batı dünyasında Ortaçağ ve Yakın Çağ’ın başlangıcında şifanın Tanrı’dan geleceğine ve fakat ibadet yoluyla elde edildiğine inanılmış. Bu çağlarda, manastırlar hasta ve fakir bakımına açılarak, din adamları ve rahibeler halka ibadet yoluyla şifa bulmanın yollarını gösteriyor.
CADI AVI
Tamamen ötekileştirilen mecnunluk ve özürlülük halleri Ortaçağ’da bir diğer toplumsal travmayı ortaya çıkarıyor. Cadı avı, halk doktoru sayılabilecek bilge bayanların yakılması, tıbbın gerilemesine, insanların kolay nedenlerle ölmesine neden olmuş. Ortaçağ’ın din adamları sofuluklarıyla ön plana çıkarken, şeytan korkusu daha da cinlenmeyi, fakir ömür biçimi daha da delirmeyi sağlıyor. Ayrıyeten melankolik bayanların da cadı olarak kabul edildiği periyotta kimi doktorlar, melankolinin bir hastalık olduğunu, melankoliye yakalanmış bayanların hatalı değil hasta olduğunu söylüyor. Lakin tekrar de bayan düşmanlığından kurtulamayan bu doktorlar de bayanları beşerden saymamış.
Akın’ın bu çalışması, Batı dünyasının, “ötekilerinin” tarihini gözler önüne seriyor. Toplumdan dışlanan, hastalıklı bireyler, fakirler, cinlenmişler, 18. yüzyıla gelindiğinde psikiyatrinin ortaya çıkmasıyla hastanelere kapatılıp, toplumdan yalıtılırlar. Ayrıyeten hastanelere, alışılmamış düşünen beşerler ve bilhassa bayanlar kapatılır. Yani, Batı’nın yüzyıllar süren serüveninde insan hakları, bayan hakları, çocuk hakları, engelli hakları ihlalleriyle dolu yüzü, kitapta detaylı bir halde yer alıyor.
Kısaca, okuması epeyce keyifli, zihin açıcı ve tarihi meraklara ışık tutacak özellikte, ağır emeğin ve araştırmanın eseri bir kitap, okuyucuları ile buluştu desek, son kelamı söylemiş oluruz…
