Dünyanın her yerinde birçok bölgesel uyuşmazlık var. Birçok durumda bunlar nispeten yenidir ve ekseriyetle 20. yüzyılın ikinci yarısındaki sömürgecilikten kurtulmanın eserleridir. Fakat kimileri çok daha eskidir ve bazen yüzyıllar öncesine uzanır. Birçok durumda ilgili ülkeler farklılıklarıyla yaşamayı öğreniyorlar. Her ne kadar sürtüşme noktaları olarak kalsalar da, bırakın çatışmayı, nadiren anlık tansiyon noktaları haline geliyorlar. Fakat bazen nispeten rahat bir durum bile bozulabilir. Bunun âlâ bir örneği Cebelitarık’tır.
300 yılı aşkın bir müddettir Britanya ve İspanya bu bölge konusunda uyuşmazlığa düşmüş durumda. Fakat son yıllarda, Cebelitarık halkının ve hatta genel ikili ilgilerin aksamasını en aza indirecek halde bu problemle baş etmenin bir yolunu buldular. Fakat tüm bunlar, İngiltere’nin bilhassa Cebelitarık’ı derinden etkileyen Avrupa Birliği’nden ayrılma kararıyla değişti.
Beşinci yüzyılda Vizigotların eline geçen bölge, 711 yılında Emevi Arap Müslümanları tarafından fethedildi. Tarık ibn Ziyad’ın önderliğindeki Kaya’ya onun ismi verildi: Cebel Tarık, yani Tarık Dağı. Sonraki birkaç yüz yıl boyunca Cebelitarık, Müslüman Mağribi idaresi altında kaldı ve ağır bir biçimde güçlendirildi. Lakin İspanyollar yavaş yavaş İslami denetime karşı geri adım attığında, bölge birkaç sefer el değiştirdi; ta ki 1462’de sonunda Kastilya Krallığı tarafından ele geçirilip sonunda birleşik bir İspanyol Krallığı’nın kesimi haline gelene kadar…
Sonraki iki buçuk yüzyıl boyunca Cebelitarık İspanyol egemenliği altında kaldı. Bu, 18. yüzyılın başlangıcına ve İspanyol Veraset Savaşının başlangıcına kadardı. Kasım 1700’de İspanya’nın Habsburg Hükümdarı II. Charles varis bırakmadan öldü. Bu, Fransa ile tahtın Bourbon adayını destekleyen İspanya’nın büyük bir kısmı ile Habsburg’u destekleyen Avusturya, Hollanda Cumhuriyeti ve İngiltere ortasında büyük bir Pan-Avrupa savaşını ateşleyecekti.
4 Ağustos 1704’te İngiliz Amirali Sir George Rooke komutasındaki birleşik İngiliz ve Hollanda filosu Cebelitarık’ı ele geçirdi. Bu başlangıçta Habsburg’un İspanyol tahtının sahibi Avusturya Hükümdarı VI. Charles ismine yapılmış olsa da, 1711’de savaş sona erdiğinde İngiltere bölgenin denetimini elinde tuttu. İki yıl sonra, 1713’te taraflar Utrecht Antlaşması’nı imzaladılar. İspanya’nın muhalefetine karşın, 10. Husus uyarınca Cebelitarık sonsuza kadar Britanya’ya bırakıldı. Daha da kıymetlisi, şayet Britanya bölge üzerindeki egemenliğinden vazgeçmek isterse, birinci reddetme hakkı İspanya’ya verilecek. Buna karşın İspanya hala Cebelitarık’ın kaybını kabul etmeyi reddetti. Sonuç olarak, sonraki yıllarda Britanya, The Rock’taki pozisyonunu istikrarlı bir halde güçlendirdi ve bu durum 1779’da doruğa ulaştı.
Britanya, Amerikan Bağımsızlık Savaşı’nda savaşırken, İspanyol ve Fransız kuvvetleri Cebelitarık’ı kuşattı. Fakat tekrarlanan hücumlara karşın ilerleme kaydedemediler ve son büyük taarruz da başarısız olduktan sonra geri çekildiler. Artık Cebelitarık üzerindeki denetimini sağlamlaştıran bölge, bilhassa 19. yüzyılda deniz gücünü genişlettikçe Britanya için giderek daha kıymetli hale geldi. Fakat asıl kıymetli gelişme 1869’da Süveyş Kanalı’nın açılmasıydı. Akdeniz üzerinden Hindistan’a giden yeni bir rota oluşturan Cebelitarık, Britanya’nın imparatorluk duruşunun merkezi bir ögesi haline geldi. Askeri rolünün yanı sıra, bir ticaret istasyonu olarak da giderek daha kıymetli hale geldi. Bu pozisyon 20. yüzyılın birinci yarısında güçlendirilecekti.
Birinci Dünya Savaşı sırasında Cebelitarık, Akdeniz’e erişimin denetim edilmesi ve münasebetiyle İngiliz nakliye rotalarının korunması açısından hayati değer taşıyordu. Birebir biçimde, İkinci Dünya Savaşı sırasında, Akdeniz’e erişimi koruyarak ve Kuzey Afrika’daki İngiliz kuvvetlerinin tedarikine yardımcı olarak Müttefiklerin savaş uğraşlarında da değerli bir rol oynadı. Lakin İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesi Cebelitarık konusundaki tartışmalarda bir değişikliğe işaret etti. Bölge stratejik açıdan ehemmiyetini korurken, sömürgecilikten kurtulmanın ortaya çıkışı bölgenin statüsünü milletlerarası ilgi odağı haline getirdi. Yeni kurulan Birleşmiş Milletler, Cebelitarık’ı Kendi Kendini Yönetmeyen Bölgeler listesine aldığında bu durum daha da barizleşti ve böylelikle gelecekteki egemenliği hakkında resmi bir tartışma başlatıldı. Sonuç olarak İspanya bu mevzuda giderek daha etkin hale geldi.
1950’ler ve 60’lar boyunca, diktatör General Franco’nun denetimi altındaki İspanyol Hükümeti, Britanya’nın bölgenin denetiminden vazgeçmesi tarafındaki baskıyı artırdı. Fakat Cebelitarık halkının kendi geleceğini belirleme hakkına sahip olduğunu savunan İngiltere, Cebelitarıklıların isteklerini dikkate almadan mevzuyu tartışmayı reddetti. 1967’de yapılan referandumda halkın yüzde 99’unun İngiliz egemenliği altında kalmak istediğini gösterdi. Bununla birlikte, BM’nin bölgeye daha fazla özerklik verilmesi tarafındaki davetleri doğrultusunda, 1969’da Cebelitarık’a kendi idaresi üzerinde daha fazla denetim sağlayan ve bir parlamento kuran yeni bir anayasa açıklandı. Bu değişikliklere öfkelenen Madrid, kara hudutlarının kapatılması da dahil olmak üzere sert kısıtlamalar getirdi.
Cebelitarıklılar artık çalışmak, alışveriş yapmak ve hatta arkadaşlarını ve ailelerini görmek için İspanya’ya özgürce seyahat edemediğinden, bunun çok büyük bir ekonomik ve toplumsal tesiri oldu . İngiliz-İspanyol bağlantıları sonraki yıllarda gergin kalacak olsa da, 1970’lerin başında General Franco’nun vefatının akabinde durum güzelleşmeye başladı. İspanya demokrasiye döndüğünde Londra ile Madrid ortasındaki alakalar çözülmeye başladı. 1980’de taraflar Lizbon Bildirisi’nde mutabakata vardı. Bu onların sorunu dostluk ve işbirliği içinde çözmeye kararlı olduklarını gösterdi. Lakin sorun, iki tarafın da açıklamayı epey farklı okumasıydı. İspanya bunun egemenlik tartışmalarının önünü açtığına inanırken, İngiltere bunu kısıtlamaların sona ermesi olarak gördü. Sonuç olarak sonraki yıllarda çok az ilerleme kaydedildi.
1984 yılında, İspanya’nın yaklaşan AB üyeliğini kolaylaştırmak gayesiyle Brüksel Süreci ismi verilen yeni bir efor başlatıldı. Bu, rastgele bir tahlilin diyalog yoluyla olması gerektiği iletisini güçlendirdi. Daha da değerlisi, İspanya’nın Cebelitarık’a uyguladığı ablukayı kaldırması da oldu. İspanya 1986’da Portekiz’le birlikte Avrupa Birliği’ne katılmış olsa da zorluklar devam etti. Örneğin, geçiş artık açık olmasına karşın hudut denetimi, hava alanı ve karasuları konusundaki uyuşmazlıklar devam etti. 1993 yılında Avrupa Tek Pazarı’nın oluşturulması ve Avrupa’nın büyük kısmında sınırsız seyahatin önünü açan Schengen Bölgesi’nin uygulamaya konması bile, Cebelitarık’ın dışarıda bırakılması nedeniyle işleri kolaylaştıracak pek bir şey yapmadı. Bu ortada İspanya, AB üyeliğini Cebelitarık’a diğer formlarda yaslanmak için kullanmaya başladı; örneğin bölgedeki düşük vergilendirme ve mali düzenlemeye ait kaygıları lisana getirmek bunlardan oldu.
Milenyumun başında Cebelitarık hakkındaki tartışmanın değiştiği görülüyor. Britanya ve İspanya artık mümkün ortak egemenliğe ait fikirleri değerlendirmeye başladı. Fakat bunun kısa ömürlü olacağı ortaya çıktı. 2002’de yapılan bir diğer referandumda bu fikir ezici bir çoğunlukla reddedildi; Cebelitarıklıların %98,9’u Britanya’nın özel idaresinin devam etmesi tarafında oy kullandı. Bu aksamaya karşın, önümüzdeki birkaç yıl içinde pratik bahislerde bir ölçü ilerleme kaydedilmeye devam edildi. Örneğin, 2006 yılında taraflar, hudut geçişlerinin kolaylaştırılması ve Cebelitarık havaalanından daha fazla uçuş yapılması üzere pratik iyileştirmeler getiren Cordoba Muahedesi’ni imzaladılar. Daha da kıymetlisi, Cebelitarıklıların daha fazla olağanlaşmaya yönelik adımlar da dahil olmak üzere, geleceklerine ait her türlü tartışmaya dahil olma haklarını da kabul etti.
Haziran 2016’da İngiltere’nin AB üyeliği konusunda referandum yapmasıyla her şey değişecekti. Cebelitarık ezici bir çoğunlukla Avrupa Birliği’nde kalma istikametinde oy verirken, ayrılmanın getireceği zorlukların farkındaydı, Britanya ise az farkla ayrılma istikametinde oy kullandı. Brexit kurallarına ait müzakereler başladıkça ve AB’den ayrılma öğrenildikçe, AB ile kara hududu kalacak olan üç Britanya bölgesi için ortaya çıkan karmaşık sıkıntıları yönetmek için farklı tartışmalara gereksinim duyulacağı çabucak ortaya çıktı.
Her şeyden evvel hareket özgürlüğü ve hudut denetimleri sorunu vardı. AB içinde hudutlar insanlara, mallara ve hizmetlere açıktı. Lakin Birleşik Krallık ve Cebelitarık’ın AB dışında olmasıyla bu durumun değişmesi gerekecek. Sorun, birden fazla iş için olmak üzere günde ortalama 15.000 kişinin sonu geçmesiydi. Tam hudut denetimlerinin başlatılması büyük ölçüde yıkıcı olacaktır. Emsal formda Brexit, Cebelitarık için de bir dizi ekonomik, ticari, mali ve türel sorun yaratacaktır. 31 Aralık 2020’de, yani Brexit’ten yalnızca bir ay evvel, İngiltere ve İspanya, Cebelitarık için bir başlangıç çerçeve mutabakatına vardı. Buna nazaran taraflar, tam bir mutabakatın Cebelitarık’ın coğrafik durumu, memleketler arası hukuksal statüsü, özel şartları ve İspanya ile bağlantılarının dikkate alınması konusunda anlaştılar. Lakin bu, sonraki adımlar için geniş bir çerçeve oluştursa da, kesin detayların belirlenmesi gerekiyordu ve bunun son derece güç olduğu kanıtlandı.
AB Temmuz 2021’de müzakerelere müsaade vermiş olsa da ilerleme yavaştı ve tarafların artık bir muahedenin eşiğinde olduğuna dair raporlara karşın şimdi sonuncu bir muahede bulunamadı. Bu bağlamda son bir mutabakat, Britanya’da 5 Temmuz 2024’te iktidara gelen yeni İşçi Partisi hükümetinin karşı karşıya kaldığı birinci kıymetli dış siyaset vazifelerinden biri olacak. Lakin Cebelitarık konusunda bir mutabakat, önümüzdeki devirdeki günlük duruma yardımcı olsada Britanya ile İspanya ortasındaki temel farklılık noktasını çözmeyecek.
Birleşik Krallık için Cebelitarık probleminin kökeni kendi bahtını tayin etme unsuruna dayanıyor. İngiliz Hükümeti, Cebelitarık’ın statüsünde yapılacak rastgele bir değişikliğin hala İngiliz idaresi altında kalmak isteyen bölge sakinleri tarafından onaylanması gerektiğini vurguluyor. Durum bu türlü devam ettiği sürece Britanya’nın Britanya toprağı olarak yerini muhafazaya devam etmesi mümkün görünüyor. Bu ortada İspanya , 18. yüzyılın başında haksız bir formda ele geçirilen The Rock üzerinde tarihi bir teze sahip olduğunu öne sürerek bölge üzerindeki egemenlik tezini sürdürecek. Lakin İspanyol Hükümeti bölge üzerinde bir tıp ortak egemenliği kabul etmeye istekli olduğunu söylese de Cebelitarıklılar bunu halâ reddediyor. Sonuçta bu durumların nasıl uzlaştırılabileceğini görmek en azından şimdilik sıkıntı görünüyor.
İngiltere’nin Avrupa Birliği’nden ayrılma kararının akabinde, daha evvel çözülmüş problemlerin birçoklarını daha da kötüleştiren bir karar, kilit nokta yalnızca Cebelitarıklılar için değil Londra için de sürtüşme noktalarını en aza indirmenin bir yolunu bulmayı içeriyor. Bu manada bazen uyuşmazlıklar çözümlenmiyor; onlar yalnızca daima olarak yönetiliyorlar. İşte bütün sorun de bundan ibaret…
