Tarihi İpek Yolu’nun Çin’deki başlangıç noktası Şian kenti, İslam tarihinde Arap Yarımadası dışında kurulan en eski mescitlerden Ulu Cami’ye mesken sahipliği yapıyor.
İslamiyet’in doğuşundan sonraki asırda, 8. yüzyılda inşa edilen cami, klâsik Çin üslubunu İslam motifleri ve ibadethane fonksiyonlarıyla birleştiren mimarisiyle dünyanın en nadide yapıtlarından kabul ediliyor.
Doğu ile Batı ortasında sadece ticaretin değil birebir vakitte fikirlerin ve inançların da etkileşim rotası olan tarihi İpek Yolu, İslamiyet’in Çin topraklarında tanınmasına ve yayılmasına aracılık etti. Şian Ulu Cami, bu mirasın canlı örneği olarak varlığını sürdürüyor.
İmparatorluk başşehrinde İslam etkisi
Şaanşi eyaletinin merkezi Şian kentindeki Ulu Cami, birinci kere 742 yılında, Çin’in imparatorluk hanedanlarından Tang devranında inşa edildi.
O devirde “Chang’an” ismiyle anılan imparatorluk başşehri, İpek Yolu ticaretiyle dünyanın en kalabalık, kozmopolit ve güçlü kentlerinden biri haline gelmişti. Orta Asya’dan, İran’dan ve Arabistan’dan Çin topraklarına gelen tüccarlar İpek Yolu ticaretinde kıymetli rol oynuyordu.
Çin’de İslamiyet birinci kere İpek Yolu’nu kullanan Müslüman tüccarlar aracılığıyla tanındı ve yayıldı. Tang zamanında ülkenin güneyindeki liman kentleri Guangcou ve Çüencou’da birinci mescitler kuruldu.
Tang başşehri Chang’an’da, kentin “Batı Pazarı” olarak isimlendirilen bölgesi, Müslüman tüccarların ticaret yaptığı, konakladığı ve yaşadığı bir yer haline gelmişti. Vakitle İslam’ı benimseyen yerli Çinliler ile birlikte bölgede ağır bir Müslüman nüfusu oluştu.
Dönemin Tang İmparatoru Şuanzong, 742’de Müslüman topluluğu için bir ibadethane kurulması talimatını verdi. Cami, tıpkı yıl Şian’ın Müslüman Mahallesi’deki bugünkü yerinde kuruldu.
Sonraki yüzyıllarda Song Hanedanı döneminde de kullanılan cami, birkaç defa yıkılıp tekrar onarıldı. 13. yüzyılda Yüen Hanedanı, 14. yüzyılda Ming Hanedanı periyodunda tekrar inşa edilerek bugünkü halini aldı.
Çin Müslümanları Huiler
Ulu Cami, tarihi kentin batı kısmındaki Müslüman Mahallesi’nde, bugün de klâsik pazar yeri olan bir bölgede bulunuyor. Bölgede Çin’in yerli Müslüman nüfusu Huiler ağır yaşıyor.
Huilerin nüfusu, Çin genelinde, kuzeybatı bölgeleri yüklü olmak üzere 10 milyonu aşıyor. Şian kentinde ise 20 bin kadar Hui’nin yaşadığı iddia ediliyor.
Bir Hui’yi birinci bakışta Çin’deki hakim etnik kümeye mensup bir Han Çinlisi’nden ayırt etmek sıkıntı. Etnik olarak Hanlarla tıpkı özelliğe sahip Huiler, lisan olarak birebir bölgesel lehçelerle Çince konuşuyor.
İslamiyet’e mahsus giysi kuşam bu etnik kümenin ayrıcı özelliği. Erkeklerin başındaki takkelerden ve bayanların baş örtülerinden Hui oldukları ayırt edilebiliyor lakin yeni kuşaklarda dini ve kültürel farklara dair işaretlerin azaldığı gözleniyor.
Huiler, Orta Asya’dan, İran’dan ve Orta Doğu’dan gelen İpek Yolu göçmenleri ile dini ve kültürel iştiraklerin yanı sıra evlilikler yoluyla geçen genetik mirası da paylaşıyor.
İslam’ın Çin kültürü ile barışçı etkileşiminin yarattığı bu kültürel küme, kutsal kitapları Kur’an’a, dini gelenek ve vecibelere bağlılıkla sahip çıkıyor. Mescitler, Hui toplulukları için ibadethane olmanın ötesinde küme kimliğini, kültürel ve toplumsal bağları kuran ve sürdüren yerler niteliğinde.
Çin’deki çağdaş öncesi mescitlerin en büyüğü
Çin’deki çağdaş öncesi mescitlerin en büyüğü olan Ulu Cami, ülkedeki öbür tarihi ve dini yapılarda olduğu üzere, dört tarafı duvarlarla çevrili, cepheleri iç avlulara dönük kısımlardan oluşan bir külliye biçiminde tasarlanmış.
Art arda dört avludan oluşan yerleşke, Çin’in klasik kuzey-güney taraflı yer düzenlemesinin tersine kıbleye dönük olarak, doğu-batı doğrultusunda uzanıyor.
1230 metrekare alanda kurulu cami külliyesinin avluları, klâsik Çin arkları, çizgili ve süslemeli taş kemerler ve geçitlerle birbirinden ayrılıyor.
Avluya girişte Çin’in son imparatorluk hanedanı Çing döneminden kalma, “payfang” denilen abidevi bir kapı takı ziyaretçileri karşılıyor. Avlu boyunca yürürken karşınıza imparatorluk plakaları, Kur’an’dan ayetlerin yazılı olduğu dikili taşlar, oyma kemerler çıkıyor.
Geleneksel Çin bahçesi halinde tasarlanmış ağaçlı iki avluyu taş kemerleri izleyerek geçtikten sonra üçüncü avlunun ortasında “Kalbin Huzuru Pagodası” yükseliyor. Üç katlı, sekizgen kule biçimindeki pagodanın geçmişte minare fonksiyonunu yerine getirdiği, müezzinlerin ezanı buraya çıkarak okuduğu varsayım ediliyor.
Çin mimarisinin İslam’la buluşması
Çin’in klâsik mimari formlarını İslam’a ilişkin ibadethane fonksiyonlarıyla bir ortaya getiren Ulu Cami, cami mimarisinin Çin kültürüne uyarlanmasının en parlak örneklerinden biri.
Kıbleye dönük mihrabın ve mescidin sistemi dünyanın başka ülkelerdeki mescitlerine benzerken, minare üzere tamamlayıcı ögelerde ve külliye fonksiyonlarında Çin’e mahsus yapılar öne çıkıyor.
Dördüncü avlunun ortasındaki altıgen biçimli “Zümrüdüanka Kamelyası” cemaatin namaz öncesi oturup hasbıhal ettikleri bir nokta.
Namaz vakti gelip ezan okunduğunda buradaki cemaat, taş döşeli patikadan geçerek en içteki mescit avlusuna ulaşıyor. Önünde küçük bir sebilin olduğu avluya adım attığınızda sizi tamamı ahşaptan yapılmış görkemli mescit karşılıyor.
Çivi çakılmadan, tahtaların iç içe geçirilerek bağlandığı klasik Çin ahşap ustalığı ile inşa edilen mescidin, çivit mavisine boyanmış uca gerçek kıvrık tahtalardan oluşan çatısı da klâsik stilde. Mescidin kapısına Arapça ve Çince kitabeler aşılmış.
Kuran’ın satır satır ahşaba nakşedildiği mescit
Biri oburunun içine açılan iki odadan oluşan mescit, 1000 kişilik bir cemaatin birlikte namaz kılabileceği büyüklükte.
Dıştaki odanın duvarları Kur’an’ın 30 cüzünün nakşedildiği 30 ahşap panelle kaplı. Kur’an ayetleri ve Çince meali mescit duvarlarında satır satır okunabiliyor.
Taşa oyulmuş mihrabın olduğu içteki odada ise sınır sanatının ve ahşap süslemeciliğinin uzman örnekleri görülüyor.
Ulu Mescit’te namaz vakti imamın duası bahçedeki kuş cıvıltılarına karışırken ahşabın derin kokusu kalplere huzur veriyor.
