Dr. Hakkı Uygur, İran’ın Filistin-İsrail sorununda geçmişten bugüne tavrını ve 7 Ekim akınlarıyla ivmelenen çatışmalarda bölgesel siyasetini AA Tahlil için kaleme aldı.
***
7 Ekim’de gerçekleşen ve bölge tarihinde daha şimdiden bir dönüm noktası haline gelen Hamas’ın Aksa Tufanı ismini verdiği akınlar farklı boyutlarıyla tartışılmaya devam ediyor. İsraillerinin kayıpları ve yarattığı şok açısından Holokost ile kıyasladıkları operasyonun sadece Hamas tarafından mı planlanıp uygulamaya sokulduğu yoksa ardında farklı devletlerin mi bulunduğu hususu da sık sorulan sorulardan biri. Çünkü Hamas bu aksiyonuyla geçmişte ortaya koyduğu kapasitesini önemli biçimde aşarak gözlemcileri şaşırttı. İran’ın kurulduğu günden beri Hamas ile geliştirdiği bağlantılar ve son periyotta Tahran’daki askeri yetkililerden gelen dayanak açıklamaları doğal olarak dikkatlerin İran üzerine de çevrilmesine neden oldu.
İranlıların Filistin konusuna ilgisi ve Hamas ile irtibatları yeni bir durum değil. Ayetullah Humeyni’nin 1963’te tutuklanarak yurt dışına sürgüne gönderilmesine neden olan ünlü Fevziye Medresesi’ndeki konuşmasında reaksiyon gösterdiği hususlar ortasında Şah’ın Ak İhtilali kadar İsrail ile geliştirilen bağlar de vardı. Hakikaten sonradan ihtilali gerçekleştiren takımların bir kısmı daha yetmişli yıllarda İsrail zıddı Arap ülkelerinde gerilla eğitimi almış ve bir kısmı İran içinde çeşitli hareketler gerçekleştirmişti. İhtilal ile birlikte ülkeyi birinci ziyaret eden önderlerden birisi Filistin Kurtuluş Örgütü’nün (FKÖ) efsanevi lideri Yasir Arafat oldu ve ülkedeki İsrail temsilciliği örgüte tahsis edildi. Bununla birlikte Irak savaşıyla birlikte FKÖ’nün Saddam Hüseyin yanlısı tavrı bağları kopma noktasına getirdi. 1987’de İslami ideolojiye sahip Hamas’ın kurulması Tahran’da memnuniyetle karşılandı. Daima gelişen bağlar Suriye’deki halk ihtilalinin başlamasıyla bozuldu lakin iç savaşın sona yaklaşmasıyla birlikte ilgiler tekrar rayına oturdu.
Direniş ekseni nedir?
İranlıların ihtilalin başından itibaren Lübnan ve Suriye ile geliştirdiği yakın işbirliğine 2003 yılında Irak’ın işgaliyle bu ülke de katıldı ve bu formda İranlıların Direniş Ekseni ismini verdikleri bir nesil ve siyasi yapılanmalar bütünü meydana geldi. İranlı siyaset teorisyenlerinin sıklıkla atıfta bulundukları teoriye nazaran İran, İslam dünyasının merkezi; “Ümmül Kurası” olarak Direniş Ekseni’nin kalbinde yer alırken, mezkur eksendeki öbür devletler ve yapılanmalar da “Büyük Şeytan” Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve İsrail ekseni karşısındaki cepheyi teşkil ediyor. Arap Baharı sonrası gelişmelerle Zeydi Husilerin Yemen’de iktidarı ele geçirmeleri de İran’ı klasik olarak zayıf olduğu Kızıl Deniz-Babu’l Mendeb bölgesinde faal hale getirdi. Tahran bilhassa Suudi-Ensarullah savaşı esnasında örgüte çok sayıda füze ve SİHA gönderdi ve hatta teknoloji transferinde bulundu. ABD’nin son 10 yıldır bölgeye yönelik siyasetleri enteresan biçimde müttefik olarak nitelendirdiği ülkeleri zayıflatırken “hasım” İran, tarihinde olmadığı kadar Kızıl Deniz, Basra Körfezi ve Doğu Akdeniz üçgeninde tesirli bir aktör haline dönüştü.
Humeyni sonrası zayıflayan İslamcı ideolojinin yerini vakitle Fars/İran milliyetçiliğine bırakmasına ve bu durumun iç ve dış siyasetteki kıymetli yansımalarına karşın İranlı yetkililer mezkur jeopolitik oluşumun sunduğu fırsatları kıymetlendirmekten geri kalmadı. Kelam konusu direniş jenerasyonu ögelerinin hepsinin Arap kimliğine sahip olması, İsrail sıkıntısının Şii ya da Sünni Arap sokağındaki karşılığını bilen İran için fırsat alanı yarattı. Tahran bu durumu ustalıkla kullandı ve ABD ile İsrail’in karşısına çıkardığı örgütlerle minimum bedel ödeyerek en fazla darbeyi vurma idaresi izledi. İsrail’in Irak ve Suriye’deki silah transferlerini engelleme uğraşları, nükleer tesislere sabotaj ya da bilim adamlarına suikast üzere İran içindeki aksiyonları ve Suudi yetkililerin “artık çatışmayı İran içine taşıyacağız” telaffuzlarının makul sonuçları olsa da Tahran’ı stratejik olarak geriletemedi.
Aksa Tufanı ve İran
Hamas’ın son taarruzları İran içinde büyük bir sevinç yarattı ve İsrail’in günlerinin sayılı olduğu tarafındaki resmi anlatıyı destekleyecek bir gelişme olarak sunuldu. İranlı birçok isim bu hareketi İran açısından “stratejik sabrın” sonu ve İran amaçlarına yönelik İsrail’in ve ABD’nin son 10 yıldaki ataklarına karşılık olarak yorumladı. Dışişleri Bakanı Emir Abdullahiyan “Eksen” ülkelerini ziyaret etti ve Katar’da bulunan Hamas Siyasi Lideri İsmail Heniyye ile de görüşerek son gelişmelerde ülkesinin inisiyatif sahibi olduğunu göstermeye çalıştı. Bununla birlikte İranlı yetkililer birinci günden itibaren rastgele bir misillemeye mazeret oluşturmamak ismine açıklamalarına dikkat ettiler. Başta ülke lideri Hamaney olmak üzere yetkililer, olayların büsbütün Hamas’ın iç planlaması ve harekatı olduğunun altını çizerken kendilerinin sırf politik takviye verdiklerini ileri sürdüler. Abdullahiyan’ın özellikle Hizbullah Lideri Hasan Nasrallah ile yaptığı görüşmeden sonra eksen ismine yaptığı açıklamalar dikkat cazipti. Olaylardan sırf birkaç gün sonra bu gezisi ile İranlı Bakan askeri çatışmanın sona ermesinden sonra kurulacak müzakere masasındaki asıl muhatabın Tahran olduğu bildirisini vermeye çalıştı ve taarruzlarının devam etmesi durumunda direniş güçlerinin resen harekete geçeceğini, hatta önleyici adımlar atabileceklerini ve bütün ellerin tetikte olduğunu söyledi. Kelam konusu kümelerin özerk karar verdikleri, hasebiyle İran’ın bu kümeleri durdurmak için bir şey yapamayacağı istikametindeki sözler gerek bakanlık gerekse de ülkedeki çeşitli yetkililer tarafından sıklıkla lisana getirildi.
İran’ın uzun soluklu bölgesel stratejisine bakıldığında tüm İsrail ve ABD tersi söyleme karşın bu ülkelerle direkt karşı karşıya gelmemek için ihtiyatlı davrandığı görülüyor. O denli ki ülkenin ulusal kahramanı haline getirilen Kudüs Gücü Kumandanı Kasım Süleymani 2020 başında bir ABD operasyonu ile Bağdat’ta öldürüldüğünde Tahran pratikte son derece ölçülü davranırken reaksiyonunu daha çok propaganda faaliyetleriyle vermeyi tercih etmişti. Bugün gelinen noktada İranlı yetkililerin de açıkça belirttiği üzere ülke direkt bir İsrail ya da ABD saldırısına maruz kalmadığı surece Filistin ve Gazze’de durum ne kadar ağırlaşırsa ağırlaşsın İran’ın rastgele bir askeri müdahalede bulunmayacağı aşikardır. Bununla birlikte başta Hizbullah olmak üzere bölgesel vekillerin harekete geçmesi önemli bir olasılıktır. Daha şimdiden Hizbullah kuzey hudutlarından İsrail’e ondan fazla atak düzenledi ve 25 civarında militanını kaybetti. Misal küçük ölçekli akınlar Irak ve Suriye’deki ABD varlığını da amaç almaya başlarken tekrar Yemen’den İsrail’e fırlatılan seyir füzelerinin ABD tarafından etkisiz hale getirildiğine dair haberler de mevcut. Bu durum Gazze’ye muhtemel bir hücum durumunda başta Hizbullah olmak üzere vekil örgütlerin yansısının geniş ölçekli bir bölgesel çatışmaya hazır oldukları halinde yorumlanabilir.
Bununla birlikte birinci günden itibaren, bölgesel çatışma bağlamında, artçı dalgaların ana sarsıntı kadar şiddetli olmayacağını düşünüyorum. Başta ABD’nin Irak ve Suriye’deki çıkarları olmak üzere çatışmaların geniş kapsamlı hale gelmesi halinde herkesin kaybedeceği çok fazla şey var. Joe Biden idaresinin çok hazzetmediği Binyamin Netanyahu’nun pratik kazanımları çok sonlu olacak. Buna karşılık Biden’ın global ABD zıtlığını körükleyecek askeri maceraları desteklemekten çok güç fiyatlarını denetim altında tutmaktan, İran ile nükleer muahedeye dönmeye, oradan yaklaşan ABD seçimlerine kadar farklı öncelikleri bulunuyor. Tekrar Washington’un olayların İran ile temaslı olmadığı konusunda Tahran idaresinden daha ısrarlı açıklamalar yapması da çatışmaların yayılmasını istemediği tarafında değerlendirilmelidir.
Son bir konu olarak 7 Ekim hücumlarıyla tekrar gündeme gelen İran’ın bölgesel siyasetleri Türkiye’yi yakından ilgilendiriyor. 44 yıldır daima olarak ABD/İsrail zıddı sloganlar atan ülke, bilhassa 11 Eylül sonrası ABD siyasetleri sayesinde bölgesel nüfuzunu gibisi görülmemiş ölçüde artırmıştı. Bunda ABD’nin zayıflattığı merkezi hükümetlerden oluşan güç boşluğunu doldurması bilhassa tesirliydi. Hakikaten İsrail’in kırılganlığını ve zaafını net bir halde ortaya koyan son akınlarda da İran medyasının ve yarı resmi isimlerinin İsrail kadar Türkiye, Azerbaycan ve Suudi Arabistan üzere bölge ülkelerini de gayeye koymaları dikkati caziptir. İran’ın açıkladığı ve uyguladığı (ilami-imali) siyasetler ortasındaki ara ülkenin yakın gelecekteki mümkün bölgesel siyasetlerinin istikameti konusunda soru işaretlerine yol açıyor.
[Dr. Hakkı Uygur, İran Araştırmaları Merkezi Başkanı]
*Makalelerdeki fikirler muharririne aittir ve Anadolu Ajansının editöryal siyasetini yansıtmayabilir.
