Jean-Luc Nancy’nin son yazısı: İdeolojinin öteki başlangıcı

Jean-Luc Nancy

Çeviri: Zeynep Direk

Göz Atın

Kürtaj Nedir?

Tasa Nedir? Hayatımızı Nasıl Tesirler ve Mindfulness ile Şefkat Nasıl Yardımcı Olur?

Mindfulness (Bilinçli Farkındalık) Nedir?

Heidegger’in ‘düşüncenin görevi’ tabiriyle ne demek istediği –en azından bizim belirtebileceğimiz kadarıyla—şudur: savunulamaz (felsefi bir pozisyon olarak tutulamaz) olanın önünde duracak mıyız? Yahut zavallı felsefi özerkliğimizle tatmin olmayı sürdürecek miyiz? Yahut da, harika, büyücek ve bol ölçüde içerimi bulunan bir anlamsızlığın (kimsenin talep etmediği) ispatını yaptıktan sonra neden o sıkıntıyı bırakıp öbür bahse geçmeyelim?

Bu formül (bir cümle değildir) burada tırnak işareti içerisine alınmış olarak karşımıza çıkıyor çünkü bir alıntıdır. Heidegger’in 1964’te verdiği bir dersin başlığından bir alıntıdır. Heidegger’in çok sık kelamı edilen metinlerinden biri değildir bu, zira diğer münasebetlerin yanı sıra, ‘felsefenin sonu’ tabirinin geçtiği birinci cümlesi, onu duyanların tüylerini diken diken eder ve hatta öfkelerini dizginlerinden boşaltır.

Heidegger hakkında yapılan birçok politik-mistik değerlendirmelere pek de kulak asmadan, onun teknoloji, sanat ve hatta varlık hakkında yazdığı şeylere ilgi göstermeye hazır olunuyor da, ‘felsefenin sonu’ imkanının ta kendisi hakkında konuşmayı ciddiye almak sıklıkla reddediliyor. Büyük çoğunluk için bu, geleceği kendisinde arayacağımız apne misyonuna bir öncül olarak ‘nefes almanın sonu’ hakkında konuşmak kadar kaba hatta grotesktir.

Entelektüel ve tinsel canlılığımızın tek nefesinin ideoloji olduğunu varsayar bu—ki Heidegger’in ‘felsefe’ ile ‘düşünce’ ortasında kurduğu aykırılıkta karşımıza çıkardığı problem tam da budur.

Buradaki sıkıntı ‘bir’ filozofun şunu yahut bunu söylemekte haklı olup olmadığı değildir. İdeoloji tüm filozoflar aracılığıyla konuşur ve şayet ‘sonu’ndan bahsediyorsa bunun bir manası vardır. Heidegger ideolojiden bir son, bir tamamlanma ve hasebiyle yeni bir yazgı sinyali geldiği yerde bile bu manası aradı. Hegel tarafından biliniyordu bu: Her vakit bu, Hegel’den beri, ideolojinin sonu ve yeni bir başlangıç sorusuydu. Bu görülmüyorsa, hiçbir şey görülmüyor demektir.

2

Ancak, bu denemede maksadım Heidegger’in kanısını şerh etmek değil. Birinci sefer yarım yüzyıldan fazla bir vakit evvel söylem edilen—ancak çok farklı yollarla olsa da Marx, Nietzsche ve Kierkegaard’ın yanı sıra Comte, Russell ve Carnap’tan beri hazırlanan (1) -‘felsefenin sonu’ sözünün anlamsız olmadığını göstermekle sonlandırmak istiyorum kendimi.

Kabul etmesi sıkıntı olandır bu, çünkü birçok insan ideolojinin, son iki yüzyıldır en şiddetli alt üst oluşlarında dahi, insanlığımızın şahsen hayata geçirilmesi olduğunu ve her şeyin üstünde, ideolojinin her yerde bulunabileceğini göstermekte süratlidir. Bir Bambara ideolojisi ve bir işyönetimi ideolojisi olduğu söylenir halbuki ki bir Bambara kanısı ve işyönetimi ideolojisi olduğu söylenmelidir. Bir filozof olarak takdim edilen birisi radyoda yahut televizyonda konuşturulduğunda, dünyanın hali üzerine, neyin değiştirilmesi ve düzeltilmesi gerektiği üzerine konuşacak bir telaffuz ilan edilir. Tek sözle, ideoloji dünyayı temsil etmenin ve değerlendirmenin bir yoludur.

Aslında, genel olarak konuşulursa, bu telaffuzların içeriği esasen bilinmektedir: şiddet ve adaletsizlik mahkum edilir, egoizm mahkum edilir ve ortak düzgün ya da ortak-olma tekrar düşünülmelidir. Bazen bakış açısı daha reformisttir ( yani şeylerin derinliğinde değişecek bir şey bulamadığına tanıklık eder), bazen de daha devrimcidir (fakat ihtilal fikrinin ta kendisi Lenin ve Mao’dan beri olduğu üzere, devralınan teknik muhteşem güç çerçevesinde gerçekleşen bir güç transferinden ibaret kalır). Bir formda, bir ülkü daha uygun ve daha akılcı, herkese açık, kapsayıcı bir insanlık hakkında yeterli sözcükler sarf edilir.

Şu söylenmelidir: Daha düzgünleştirmeye (özgürleşmeye değilse bile) duyulan bu uyurgezerce itimat şuurlu yahut bilinçsizce Kant’ın, Husserl’in yahut Sartre’ın söylediği şeyleri tekrarlamaktadır. Biz onu birtakım, daha çağdaş baharatlara bulamaktayız. Foucault’dan özneleşmeyi, Levinas’tan oburunu alıyoruz örneğin, Derrida’nın ‘differance’ını yahut Deleuze’ün yaratım’ını anıştırmacı ve makul olmayan bir biçimde kullanıyoruz: Bu felsefi kırıntıları seviyoruz ancak onların asıl problemleriyle boğuşmuyoruz (buna geri döneceğim).

Felsefenin günümüzdeki üzücü durumu (sıklıkla okul ve üniversitedeki ideoloji de buna dahil olmak üzere) budur, bunun inkar edilmemesi gerekir. Kendisine has bir tarz içerisinde kanaat hakimiyetinin asil bir versiyonudur ki—belki de aslında bunun asil versiyonu da olmaz, her vakit bayağıdır ve artık bayağılığı dolayımlanmıştır.

3

Bunun bizi pragmatizmin sınırsızca genişlemesine götürmesi şaşırtan değildir: nasıl çalışır? Ne en âlâ yahut daha az makus biçimde iş yapar? –Fakat kim ne için çalışır yahut ne kim için çalışır? Bu malumat akışı, icat, yorum ne uğruna yapılıyor? Pragmatist kural şöyle cevap verir: ‘Hep daha çok artan sürece ve mecburî olarak arzulanabilir bir artış’. Ama altta yatan gerçek karşılık şudur: ‘kendinden öbür bir gayesi olmayan teknik ve finans performansı uğruna.’

Genel (dinsel ve ırksal kimliğe açıkça manyak derecesinde saplantılı ülkelerin dışında yapılan) çokkültürcülük tartışması, –ki ne olduğu basitçe saptanamayan sekülerizm tartışmasından farklıdır—bunun çarpıcı bir örneğidir. Bir tarafta da, öteki tarafta da, beşerler derin bir mutasyon geçirmekte olan ‘kültür’, ‘kimlik’, ‘referans noktaları’ ismi verilen bir gerçekliği direktörün en iyini yolunu aramaktadırlar. Öbür, daha acı verici bir örnek, hem değişen hem de berbatlaşan, kimilerine daha çok başkalarını daha az yarar sağlayan çalışma şartlarıyla ilgilidir ve burada da kesin gayesini kimsenin sorgulamadığı bir durumu psiko-sosyal bakımdan yönetmeye çalışıyoruz.

Bugün en ortak bir biçimde ‘felsefe’ ismini verdiğimiz şey, ortak duyunun ılık suları ile gerçek olanı yapma isteği ve dünyanın sistemlerinin varsayılan bir bilgisinin karışımıdır. Tam da ‘duyu’, ‘iyi’ ve ‘bilgi’ sözcükleri, beyin vefatı halinde değilseler bile, büyük bir kırılganlık içinde bulunurken.

Küçücük bir gösterge bir işaret veriyor: Anglo-saksonlaşmış dünyanın her yerinde, bir doktoraya ‘PhD’ deniyor, yani bir ‘felsefe doktorası’: Seyrek rastlanan molekülleri, Kamchatka’nın eski tarihini yahut bilişsel modelleri husus alması fark etmez. ‘Felsefe’nin burada büsbütün modası geçmiş bir manası vardır. Eski kraliçe-bilim fikrinin acınası bir karikatürüdür yahut salyangozlara, ‘özneleşme’ düzeneklerine yahut ‘Tanrı’ fikrine uygulanabileceği varsayılan genel bir bilgi rejimidir.

Bu gülünçtür, lakin bir sözcüğün tıpkı kurutma kağıdının üzerindeki mürekkep üzere yayılmasına nasıl müsaade verilebildiğini gösterir. Artık bu mürekkep çok eskidir ve bizim için bulanıktır: ‘felsefe’nin bugün tüm bilimleri kapsadığını bugün kimse düşünemez. Ancak şayet öbür bir tertibe aitse, nedir o? Burada karşılıklar karışıktır –‘düşünüm’, ‘eleştirel tin’, ‘spekülasyon’, ‘açıklama’….

Elbette, Fransızca’da kökensel olarak ‘efendim’ manasına gelen “Monsieur” sözcüğüne ne olduğuna bakınca ‘felsefe’ sözcüğüne olanlar insanı daha çok şaşırtmaz. Yeniden de fark göz kamaştırıcıdır zira “monsieur” hürmet ve nezaket işaretlerinde gerçek bir tarihi kaymaya tekabül eder. İdeoloji kelam konusu olduğu ölçüde, neredeyse bunun zıddıdır: ideolojinin öteki bilimler üstündeki, hatta teolojinin –en azından teoloji bir düşünüm ve çözümleme disiplinini belirttiği ve kaba bir biçimde ‘dini itikat’ın eşanlamlısı olarak kullanılmadığı durumlarda– üstündeki önde gelen pozisyonu korunmuştur. Ancak bu önde gelen pozisyon ulaşılmazdır…bulutlarda salınmaktadır. (2)

Pratikte ideoloji uzman-olmayanların, her biri kendi kanaatine nazaran konuşan fikir ve kıymetlendirme sahibi olanların uzmanlığı haline gelmiştir: Aslında, ideoloji kanaatin asil ismidir. Ama kanaat (bireysel yahut kolektif) bir öznelliğin yargısıdır: kaynağı mizaçlarda (dispositions), zevklerde ve her bireyin eğilimlerinde bulunur. ‘Herkesin doğrusu kendine’ –fakat ‘doğru’ çabucak akabinde kanaat olarak tanımlanmıştır.

4

Fakat şayet ideolojiyi yaratan bir şey varsa, bu tam da gerçek (hakikat) sorusudur.(3) Dataya tekabül eden manasında yanlışsız değil—örneğin bu bilgisayar 1950 gram ağırlığındadır ve ben onu bir tartıya koyup sağlamasını yapabilirim. Küçük bir çocuk için yeniden de biraz ağır olabilir, lakin bilgisayarın bir çocuk yahut yetişkin tarafından kullanılması hakkında konuşmuyoruz. Bir karşılaştırma sistemi ve ölçme araçları hakkında konuşuyoruz.

Fakat ideolojiyi kökensel olarak ilgilendiren soru, ölçü yahut kıyasın mümkün olmadığı yerde ‘doğru’nun ne manaya gelebildiği idi. Felsefi dönüş öncesi büyük uygarlıkların çok gelişmiş hesaplama araçları ve biçimlerine sahip oldukları doğrudur: Mayaların ve eski Afrika uygarlıklarının, Hintlilerin, Çinlilerin, Japonların, Eskimoların ve Vikinglerin vs., başarılarına bakın. ‘Paleolitik’ ismi verilen devirden itibaren tüm kültürlerin teknik, estetik ve sembolik başarılarından hiç bahsetmiyorum. 300.000 yıldır her yerde ve her vakit.

Zira tüm bu kültürlerde, gerçeğe (ki ona bu ismin verilmesi yahut rastgele bir ismin verilmesi zaruriliği da yoktur) kozmik ve sembolik bir sistem verilmiştir; bu sistem uyarınca insanlık şartının bir yeri, manası ve yazgısı vardır (bu kültürlerin varlığını sürdürdüğü yerlerde hala bu böyledir). Varoluş daha az güç değildi: hastalık, uğraş ve vefat hiç inkar edilmezdi, lakin genel sistemin onları kendi yerlerine koyacağına güvenilebilirdi. İnsan olmanın ve hatta hayatta olmanın acısı hayatta kalmanın ve üremenin sevinciyle karışıktı: niyet onları ayırmıyordu. Ve bu sayısız halkların fikirleri güçlü, yaratıcı ve inceydi.

İdeolojinin imkanını açan şey bir kesintidir. Bu dünyanın belirli bir bölgesinde vuku bulmuştur. (5) Bu Doğu Akdeniz bölgesi, değerli bir dizi imparatorluk ve saray iktidarları olması bakımından sarsılmıştır. Batı Akdeniz’den gelen halkların o bölgeyi işgal ettiklerinden bahsedilmiştir. Lakin bu altüst oluş hakkında pek az bilgi sahibiyiz. Bununla birlikte, açık olan, kurucu sistemini kaybettiği söylenebilecek bir dünyanın derin dönüşümüdür.

5

Felsefe şu soruyla başlar: Pekala ya artık hiçbir kutsal, toplumsal, ya da kozmik nizam yoksa? Felsefi karşılığın aksı yahut ruhu bir tertip kurmanın zorunluluğundan oluşmuştur. Bu zorunluluğun iki veçhesi vardır: bir yandan, bu dünyayı sıfatlarından soyulmuş bir halde keşfetmemizi talep eder; öte yandan, benimsenin yaklaşımı ve sonuçlarını haklılaştırmamızı talep eder.

Çok kolay tutarak (6) şunu söyleyebiliriz: Birinci talep “doğa”yı icat eder, ikincisi de “aklı”. Bu doğa/akıl çiftinden daha ilksel bir şey olamaz. Bunu düzgün biliriz ve niyetin yüzyıllarını yapılandırmıştır. Meğer bugün bir karışıklık yaşıyoruz: Petrol, elektrik, hesaplama, malumat doğal mı yoksa akılsal gerçekler mi?

Tüm biçimlerinde ideolojiye rehberlik eden şey daima doğayı aklileştirmek ve aklı da doğallaştırmak olmuştur. Aklileştirmek: Kozmos’un, hayatın ve, şayet mümkünse, niyetin kendisinin içinden çıktığı prensipleri aydınlatmak. Bu son nokta “aklı doğallaştırmak” dediğim şeye geliyor: varolanın bütünlüğünü anlamak bir gayeden kaynaklanır ve onu gerçekleştirir. Bu maksat dünya ile birlikte verilmiş olan bir nizamı gerçekleştirmek olmaktan çoktan çıkmıştır.

Dünyaya verdiğimiz yahut dünyada keşfettiğimiz sisteme “bilim”, “güçlere hakim olmak”, “bütünsel insan”ı gerçekleştirmek üzere isimler verdik. İdeoloji onu kavramak için bir hazine dolusu kaynak kullandı: “yeterli sebep,” “Tin’in tarihi,” “şeylerin kendisine geri dönüş,” “varolandan olmayan Varlık.” Tıpkı vakitte, “entegral maddecilik,” “toplumsal ilgiler devrimi” ve artık “transhümanizm” (insanın kendi teknolojisiyle üste taşınması, daha fazlası olması). Ve kesin olarak, daha evvel kelamını ettiğim pragmatizm: tüm unsurları bir yana bırakmak suretiyle neyse onunla başa çıkalım (ki buna her vakit şu sorulabilir: niçin uğraşalım???).

Bu ironiktir – fakat yalnızca – zalimce değil– yalnızca değil. Yalnızca İlksel olarak datalı olan, bilgi ve açığa vurma itibarını kaybettiği için değil: Bilinecek olanı bilimler biliyor, ve ayırt edilecek olan kalın bir sis perdesi.

6

(Parantez açayım: Tüm felsefi yapıtları çöpe atmıyorum. Asla. Yirminci yüzyılın büyük yapıtları, taleplerinin sertliği ve derinliği tartışılamaz. Hepsi “doğru” sorusunun daha ileri düzeyde incelenmesine katkıda bulunmuşlardır. Ancak şu özsel olguya pek az dikkat edildi: hepsi de – kendine mahsus tarafları ne olursa olsun—filozofla ilgiliydiler. Onları yakından gözlemlediğimizde, hepsi çeşitli niyet objeleri aracılığıyla, ideolojinin kendisi sorusuyla ilgilenirler. (7) Tüm bu filozoflar – bu yerinde gösterilebilir – eksikliğini bildikleri bir şeyin acısını çekerler lakin onun ne olduğunu bilmezler, ve hatta, bilhassa, saptanabilir bir şey olduğundan kuşku ederler. Ancak eksik olduğu olgusu, ve her şeyin üstünde “şunun üzere eksiktir” (nihilizmin formülü) demenin yetersizliğidir burada değerli olan.

Fakat yeni bir ideoloji icat etmek yetmez. Yenilik yapma, dönüşüm, mutasyon ve ihtilal “felsefe” ismi verilen şeye başlangıçtan beri içkindir (elde edilmiş yahut tesis edilmiş bir yetkinlik değildir o, ayırt etme bilgisinin yahut ustalığının dostudur). İdeoloji niyet edilmiş bir biçimde sonsuz denebilecek bir biçimde kendi projesine bağlanmıştır. Bu kesinlikli bir biçimde her ideolojide gösterilebilir.

Bizim üzerimize düşen misyon – ve filozofların (basit olsun diye Hegel’den beri diyelim) hissettikleri şey onun ağzını (nihilistik yahut sinik yahut mistik) dogmatik bir bağla bağlamadan bu sonsuzluğu aşmaktır. (8)

7

“Batı” ismi verilenin siyaset, sanat ve imanı içeren (9) felsefi teşebbüsünün devasa muğlaklığını göz önüne almak zaruriydi.

Muğlaklık tabirde bulunur: Batı günbatımıdır. O halde hem bir tamamlanma hem de korkudur. Batı o kadar güçlü bir başarma makinesi olacaktı ki, bir gezegenin ve hatta kozmik organizmanın fizyolojik dokusu haline gelmişti. Kendi tahribatına teslim olmuş bütün bir dünyanın telaşı kadar çok olacaktı. Güya gezegensel organizmanın bütün fizyolojisi daima kendisini tüketen bir kendine bağışıklık üretiyordu.

Sömürgeleştirme bu kendine-bağışıklığın (yani kendini zehirlemenin) amblemiydi. Hem metalaştırılması imkanlı olan her şeyi hem de bilme istemini kendinin kılma isteğinin kaynaklanan sömürgecilik birleştirme argümanında olduğu dünyayı parçaladı. Hem dünyayı kendi bilgisine açmak hem de bu bilgiyi onu aşabilecek olana (bir öncelik sırası kurulamayacağı halde onu öncelemiş olan– daha çok bir dışsallık, en yakın bir dışarısı olarak datalı olana) kapatmak.

Ne var ki tam da – hem hakimiyetin manası hem de bilginin manasıyla ilgilenen– bu hareket ideolojiyi canlandırır. Bilgili olanı almak yahut onu onurlandırmak değildir (veya artık değildir). Yeni bir nizam meydana getirmek hakkındadır. Yalnızca bir halkı ve onun yaşadığı bölgeyi çekip çevirmek değil, ikisini de yine tanımlamakla ilgilidir; insanlık ve cihan hakkında konuşmaktır.

Temellendirme ve temeli destekleme hakkındadır bu. Başlatmak ve devam etmek değerlidir – her vakit tekrar icat etmeyi bilmektir – sonuna kadar, yine misyona başlamak.

Bu manada, ideoloji tüm niyetlerden, bilgeliklerden ve öbür kültürler üzerine düşünümlerden farklıdır. Öbür yerlerde, temellendirme savında değildir, yorulmak bilmez güçleri, oyun oynayan güçleri, solukları, eğilimleri, onları ne tabiatlarını ne de manalarını bildiğini ileri sürmeksizin, dikkatlice müşahedeler: bu kavramlar yerlerinden edilirler hatta burada. Bilinecek ve başarılacak bir şey de olmayabilir: her şey buyur edilecektir, muammaya varana dek ve hatta onunla başlayarak. (Bu bakımdan birden fazla Batılı fikir, bilhassa de mistik olan, bazen bu faal teslimiyetle buluşur üzere görünmektedir).

Temel fark, ideolojinin buyur etmemesi, ele alması ve gerçekleştirmesidir. Mananın, varlığın, unsurların ve hedeflerin gerçekleştirilmesi– ideolojinin anahtar sözcüğüdür. Bu manada yeni bir Dünya yaratan mükemmel teknogenesis’ten ayrılamazdır. Kurmak (temellendirmek) ve büyütmek tam da teknik uygarlıktır.

İyi bilindiği üzere, teknoloji varlığa beşerle geldi, ve insanlığın tüm çağları boyunca tüm kültürlerin ustalıkla muvaffakiyetlerini burada hatırlatmaya gerek yok. Batıyla birlikte gelen yenilik teknolojinin kendi emeli olmaya başlamasıdır. Piramitlerin inşa edilmesinin bir saikı– kutsal tabiatı olan bir saiktır bu– vardı. Buna rağmen, Eiffel Kulesi kendisinden üretildiği çelik üzerindeki hakimiyete adanmıştır yalnızca. Tıpkı biçimde, bugün biyolojik ve kozmolojik araştırmanın lisana getirilen sebepleri ne olursa olsun, onları harekete geçiren güç, ilgili programların çözümleme, denetleme ve yürürlüğe sokma yetilerinin kendilerini geliştirmelerinde bulunur. (10)

8

Elbette, Batı kültürünün karşılaştırılamaz muvaffakiyetlerini inkar edemeyiz. Lakin ideolojinin (hem siyasetin hem de sanatın) kalbindeki kendi gerçekleştirmeyle yakından kontaklı olduğunu unutmamalıyız. Batı’yı, tüm dünyayı boğan bu doymak bilmez kendini gerçekleştirme isteğinden ayıramayacağımızı göz gerisi edemeyiz.

Felsefe kendisine açık olan yola çabucak girdi: Tüm kozmik, fizyolojik ve enerjetik sistemlerin altı oyulmuş (ve sonunda yavaş yavaş yok edilmişlerse) nasıl bir dünya yapmalı? Dünyanın (matematik, mekanik, tarihsel) temsillerinden oluşan (dünyanın çelişkilerine işaret eden yahut şeylerin derisine nüfuz eden vs.,) etkileyici bir dizi ile karşılık verdi. Bu temsiller tarihte ilerlemenin birçok uğrağını söz ediyorlardı ki ideoloji de gerçekleştirme süreci olarak bunları vermişti kendisine. Hasebiyle, teknobilim olarak bilgisinin tamamlanması, hümanizm olarak ödevinin tamamlanması ve globalleşme olarak dileğinin tamamlanması haline geldi. Bu noktada, dünyanın temsillerini açımlamak da artık mecburî olmaktan çıktı: Dünya kendi temsili haline geldi, tekno-insani-kozmik özerklik oldu.

Bu özerklik aslında sonunu gerçekleştirir – hedefini – ve ideolojinin, yani Batı’nın, yani kendini-gerçekleştirmenin (aynı vakitte sefalet, talihsizlik ve kimin insan üzere gördüğünü merak ettiğimiz milyonlarca bireyin yok edilmesini de içeren, herkesin talihsizliğine eklenen ekolojik felaketler bir yana) tamamlanması. (11)

Başka hiçbir şeye gönderme yapılmıyor üzere görünen bir dünyada özerklik gereksiniminden doğan ideolojinin gerçekleşmesi– genel olarak “ötekinin” indirgenmesinin gerçekleştirilmesidir: Hiçbir kimliğe ve hatta karşılaştırmaya indirgenmeyen allo’nun. (allo, auto ile birlikte ortaya çıkmaz, halbuki ki hetero homo ile bağlantılıdır).

Şimdi, gerçek mecburî olarak allodur. Vurduğum taşın benim dışımda olması üzere, sevdiğim de benim dışımdadır; sanatkarın yapıtı benim dışımdadır. Tüm mitolojilerin ilahlarını niteleyen bir şey varsa, insan olmamalarıdır. İdeoloji gerçeğin bu allotropisini bilmiştir –“varlığın ötesindeki iyi” (Platon) yahut “bilinemez özgürlük” (Kant) yahut “varlık olan değildir” (Heidegger) dediğinde. (12)

Fakat ahtapotun yahut mecnunun, polimerlerin yahut yosunun bu allotropisi – bilginin yahut iktidarın objesi değildir, ve bizim her vakit unuttuğumuz budur, daima bir biçimde bunu duyumsadığımız halde.

Aslında, bu bir unutkanlık değildir: ideolojinin kalbine işlenmiş bir çelişkidir. Auto’nun – “bilmek, yapabilmek, kendi kendine isteyebilmek” – zorunluluğundan doğar, auto’nun kendisini mecburî bir biçimde onunla ilgide belirlediği allo’yu eş vakitli olarak hem tanır hem de iter. Bir çocuğun “kendisi için düşünmesini” istediğimiz vakit olan budur: bu “kendi kendine”ye onu “başkaları tarafından”dan ayırt etmeden nasıl ulaşırız? Kolay görünen bu soru tüm ideolojiyi baştan başa kateder. Anarşizm problemiyle gösterilebilir: kimi yönergeler ve ödevler olmadan nasıl bir anarşist yapılır?

Felsefe özünde anarşisttir: anarşizmin mottosu – “ne İlah ne Efendi” – kuralı üzere görülebilir. Lakin bu “ne…ne” ele alınıp incelenmelidir. Hiçbir formda belirlenebilir olmayanın, o halde ne inkar edilebilen ne de olumlanabilenin yadsınmasının manası nedir? Rig Veda’dan Yaratılış’a (13) kadar bütün teolojik dizi, tüm biçim, husus yahut varoluşun altında yatana atfedilen muhakkak bir mevcudiyeti –ne ne de içerisinde– korumak için olağanüstü itina göstermiştir. Şu bu formda, her vakit bir konuşma ve sözcük yoluyla varlık yapma gücü kelam hususudur.

Felsefe bu gücü bir sözcük (bir hitap) olarak değil, logos’un kendi kendisine bağlanması, yani tanrısız ve efendisiz bir kendine yeterliliğin tesirli hale gelmesi olarak kavrar. Bu kendine yeterliliğin en son noktası Hegel’in bir kopula olarak “olmak” fiilinin anlamsızlığını tasdik etmek suretiyle, bundan, onun kendini olumsuzlamasını ve bir birinci uğrağın imkanını çıkarmasıdır.

Varlık o halde ne varlık ne de hiçliktir: Kendisini olumsuzlayarak kendisiyle bağlantı kurar. Hegel’in ideolojisi böylelikle kendini-gerçekleştirmeyi başarır. (14) İdeoloji, ne/ ne de’yi büsbütün üstlenir; ne/ ne de’yi, varlığın allotropisi yahut indirgenemez şişkinliği olarak onda (ne/ ne de’de) tekrar de açılanın ve ona (ne/ ne de’ye) açılanın karşılıklı ve otomatik (toplamda) kendini olumsuzlaması olarak tespit eder. Bu noktada allo-loji olarak kalan ve kalması gereken hakkında Tchouang-Tse’nin sözcükleriyle şu söylenebilir: “söylemin kesin olarak ulaştığı nokta, birebir vakitte, hem sessizlik-olmayan hem de konuşma-olmayan bir söz kipi olarak konumlanacaktır.”

​9

Bir dolayım elde etmek için Çince’yi Almanca üzerine damlatmaya çalıştığım düşünülmemeli! Aksine, Hegel’in cümleleri ve Chuan-tse’ninkiler birbirine çevrilemez. Bu iki ne/ne de’nin birbirine çevrilemezliği lisanlarla ilgili bir sorun değildir. Sonu belgisiz bir biçimde birinden başkasına gidebilirsiniz.

Direnen, allo’nun indirgenemez karakteridir. “Ne/ ne de” her tıp dolayımı dışlamalıdır. Ne kapsayabileceğimizi düşündüğümüz bir Çin ne de doğululaştırabileceğimizi düşündüğümüz bir Batı burada bir mana tabir eder, çünkü her tarafı allotropiden mahrum yahut diğer türlü söylenirse, indirgenemez, kimliği saptanamaz, tanınamaz olandan mahrum olan tıpkı uzamdayız.

​Heidegger’in “düşüncenin görevi” dediği şey– en azından bizim belirtebileceğimiz haliyle – şudur: tutulamaz olanın önünde duracak mıyız? Yahut zavallı felsefi özerkliğimizle tatmin olmayı sürdürecek miyiz? Yahut da, muhteşem, büyücek ve bol ölçüde içerimi bulunan bir anlamsızlığın (kimsenin talep etmediği) ispatını yaptıktan sonra neden o sıkıntıyı bırakıp öteki mevzuya geçmeyelim ki?

Dipnotlar

1. Bu kısa liste yalnızca, az sayıda, belirli başlı ismi hatırlatır. Lakin bu epik bir listedir.
2. Aristophanes’ten beri bildiğimiz üzere, şunu düşünmeye paha: İdeolojiye hürmet gösterildiği kadar onunla alay edilmiştir. Bugün onunla artık alay edilmiyor zira kelamını ettiğim ılık su haline geldi.
3. Doğru yanlış zıtlığından farklı olarak, ideolojinin dışında hakikat fikri varlığın, datalı olanın mevcudiyetinin lisana getirilmesiyle karıştırılmıştır. Popol Wuh’un birinci satırları örnekseldir: ” Quiché ismi verilen bu yerin eski sözcüğünün kökü budur “, yeni çeviri https://fr.wikipedia.org/wiki/Popol_Vuh. Ancak eski çeviri(ler) de sıktır; ‘burası Quiché (veya Quichué)dir; kökenin yeridir, kökensel olarak gerçek ismiyle isimlendirilmiştir. Bu ismin hakikati isimdir.
4. Diğer bölgeler misal ancak farklı bir kopuş deneyimlerler: Buda, Konfiçyus, Lao Tzu, Japonya’daki Ise Tapınağı, vs. ile Maya, Vedalar, Mezopotamya ve daha öbür birçokları karşılaştırılabilir. Elbette, Akdeniz dünyasında Mısır’ın uzun ve karmaşık dönüşümü, ki çok evvel başlamıştır ve Pers kültürünün dönüşümü hesaba katılmalıdır.
5. Çok kolay, elbette, lakin hedefim burada – kolaylıkçı olmadan – karmaşıklığa dönebileceğimiz açık çizgileri saptamaktır.
6. Hiçbir mitoloji kendi statüsünü sorgulamaz.
7. Veya bu belirsizlik: Burada bu mutlaka kıymetli noktada duramam.
8. Çok değerli bir rol oynamış olan Batı’nın dinleri üzerinde durmamam şaşırtıcıdır. Zira onlar şahsen, farklı biçimlerde, Batı’nın ve münasebetiyle felsefi fenomenin veçheleridir. Bilhassa, Pers, Mısır ve İsrail Batılı dönüşümde belirleyici roller oynadılar.
9. Halihazırdaki pandeminin dolaysız hedeflere yine bir değer verdiği doğrudur. Lakin o da teknosfer’in gelişiminin bir tesiridir… Tıpkı biçimde, kanser araştırmasında ilerlemeyi bırakmıyoruz, lakin kanserleri yaymayı da bırakmıyoruz…
10. Birkaçının üstel zenginliğini protesto etmek haklı ve zarurî olduğu halde boşunadır, çünkü zenginlikteki bu artış Makine’nin ontolojik kendini geliştirmesine aittir.
11. Her büyük ideolojide bulunan bu örnekler koruma etmekteyiz yalnızca.
12. Bir akrabalık bağı kurma tezinde değilim fakat çarpıcı analojiler mevcut.
13. Elbette, bunun, varlığın kendisiyle bağlantısını sonsuz olarak niteleyen Hegel’i tatmin etmediği gösterilebilir. Bu sonsuz mefhumu öteki bir çözümleme gerektirir.
14. Les Œuvres de Maître Tchouang, çeviren Jean Lévi, Éditions de l’Encyclopédie des nuisances, 2006, s.226.

Bu yazı birinci olarak 11 Temmuz 2021’de Philosophy World Democracy isimli sitede yayınlamıştır.