Editör ve editörlük denince zihinlerde bir şeyler uyanıyor elbette ancak sıra tanıma gelince su biraz bulanıyor zira “iş”in kapsam ve sonları, yayıncılığın yapılış biçimine ve mantığına nazaran çarçabuk değişebiliyor, daha doğrusu değiştirilebiliyor.
Yayıncılığı amatör bir ruhla (heyecanla, merakla, öğrenme arzusuyla) ve birebir vakitte profesyonelce (bilgiyi ve liyakati temel alarak) yapanlar ile probleme sadece nicelik ya da ticaret ve süratli “üretim” açısından bakanlar ortasında bariz bir nitelik farkı oluşuyor elbette. Bu noktada, nitelikli kitaplar oluşturmada editörlük epey değerli.
Peter Ginna’nın yayına hazırladığı ‘Editör Ne İş Yapar?’, hem mesleğe yaklaşımı ve editörlüğü tanımlama eforlarını hem de editörün yayıncılığa tesirini ortaya koyan kolektif bir çalışma. Kitabın alt başlığı “Sanat, Zanaat ve Ticaret Üçgeninde Kitap Editörlüğü” ise sıkıntının kapsamını yansıtıyor.
TÜRKİYE VE ABD KARŞILAŞTIRMASI
Kitabı okumaya başlayınca ister istemez, Türkiye’deki yayıncılık ve editörlük anlayışı ile yayıncılıkta öne çıkan ülkeleri karşılaştırıyoruz. Bu bağlamdaki yayıncı notu bir fikir veriyor: “Türkiye’deki yayıncılık hâlâ bir ‘sektör’ iken Amerika’da bu işin ‘kitap endüstrisi’ olarak anılması bile başlı başına değerli bir farka işaret ediyor. Amerika’da editörlerin yüklü olarak İngilizce metin üzerinde ve müellifle birlikte çalışması, buna karşılık Türkiye’de çeviri edebiyatın kültür yayıncılığının belkemiğini oluşturması, iki ülke ortasında hem yayıncılığın işleyişi açısından hem de editörlüğün kapsamına dair çok temel farkları beraberinde getiriyor. Bu sanayileşmenin sonucunda, Amerika’da yayıncılıkta sıkı bir iş kısmı olduğunu ve farklı uzmanlık kısımlarının geliştiğini söylemek mümkün. Yayınevi çalışanlarının unvanları ve yaptığı işler, yayınevinden yayınevine değişiklik gösterse de uzmanlaşmanın değerli bir ayrım olduğunu, değişik editörlük tiplerinin varlığına bakarak bile anlayabiliyoruz.”
Farklı kolları bulunan editörlüğün, formel bir eğitim-öğretiminin olmaması, hem mesleği tanımlamada hem de sürdürmede kimi zahmetler yaratıyor. Ama bunların üstesinden gelmenin yolları da mevcut; uzmanlaşma ve bilgiyi temel alma bunlardan ikisi. Notun devamı direkt bu sıkıntıyla ilgili: “Yayınevlerinin büyüklüklerine ve yapısal farklılıklarına nazaran yurt dışında editörlük alt kollara ayrılmışken Türkiye’de bu cins bariz bir ayrışmadan bahsedemiyoruz. Amerika’daki seçici editör, üretim editörü, satır editörü, metin geliştirme editörü, yönetici editör üzere farklı editörlük çeşitlerine karşılık Türkiye’de, sayılan bu editörlük cinslerinin kapsadığı işi ekseriyetle editör unvanı taşıyan tek bir kişi yapıyor. Kurumun yapısına nazaran, kitap seçen de yapıtın haklarının satın alım sürecini yürüten, metni geliştiren ya da çeviriyi orjinal metinle karşılaştırarak yayına hazırlayan birebir kişi olabiliyor. Münasebetiyle yayınevleri ortasındaki yapısal farklar bile her kurumdaki işleyişi değiştirebiliyor. Bu nedenle rastgele bir yayınevinde, yayın koordinatörünün ya da diğer bir sorumlunun yaptığı işi, başka bir yayınevinde editörün üstlenmesi gerekebiliyor.”
Tüm bunları göz önünde bulundurduğumuzda, ‘Editör Ne İş Yapar?’ başlıklı çalışmanın “Editör kimdir?” ve “Editörün görev(ler)i nedir?” ile “Editör kim değildir?” ve “Editörün görev(ler)i ne değildir?” üzere sorulara, hatta daha fazlasına cevap veren metinlerden oluştuğunu görüyoruz.
EDİTÖRLÜK SANATI VE ZANAATI
Yazarla birlikte, yayıncı ile okur ortasında konumlanan; kitabın seçiminde, yazım evresinde, haklarının satın alınışında, bir kitabın pürüzsüz biçimde okura ulaştırılmasında kilit noktadaki editör, Ginna’nın sözüyle “kitap aşının pişirilmesinde” hayatî bir role sahip.
Uzun saatler ve yüksek konsantrasyonla çalışan (çalışması gereken) bireyleri anlatan ve teknik metinlerden oluşan kitapta makaleleriyle yer alanların anlattıkları, yayıncılıkta “kariyer” yapmak isteyenlerin gözünü korkutabilir zira editörlüğün merakla ve sevgiyle sürdürülecek bir “iş” olduğunu, editörün mesai mefhumunun bulunmadığını hatırlatıyor.
Ginna’nın dediği üzere “editör, bir ‘köprü’; müelliften okura uzanan ‘bir nakil hattı’ ve tıpkı vakitte ikisi ortasında bağlantısı daha da akıcı kılan ‘bir tercüman’dır.” Öbür bir deyişle editör, kitabın alt başlığında vurgulandığı üzere yayınevinin sanat, zanaat ve ticaret ayaklarında rol alıyor: “Editörlük ‘sanatı’, beğeni ortaya koymayı ve estetik yargılarda bulunmayı, ayrıyeten muharririn hassaslığına ve ruh hâline ayak uydurmayı gerektirir. ‘Zanaat’ kısmı, işin teknik taraflarını ve örnek niteliğindeki uygulamaları çalışıp öğrenmeyi içerir; burada, redaktörlerin ustalaştığı, dilbilgisi ve tarz kurallarından, metni satır satır çalışan editörlerin vakitle geliştirdiği ‘önerileri diplomatik bir lisanla tabir etme yeteneği’ne kadar, pek çok öge kelam hususudur. Son olarak bir editör, kâr gayesi gütmeyen bir yayınevinde bile çalışsa eser satan ve kâr elde etmek zorunda olan bir ‘ticaret’ kolunun modülüdür.”
‘KİTABIN GERÇEK SAVUNUCUSU’
Kendisi üzere çok meşgul kimi meslektaşlarının bilgi ve tecrübelerine yer veren Ginna; kitap seçme, metin geliştirme ve bir belgeyi hazır hâle getirip yayımlanma süreçlerini aktaran makaleleri buluşturuyor okurla. Hasılı editörün heyecanını ve hevesini okurunkiyle bir ortaya getiriyor bu paylaşımlar.
Meslek erbaplarından Gregory M. Britton, “kitabın gerçek savunucusu” dediği; kitap seçimi, yayın için fikir üretimi ve yayımlama üzere üç temel sürecin öznesi olan editörün, bir açıdan yazar-yayıncı-okur silsilesindeki rolünü özetlemiş.
Yazarla çalışan yahut öteki bir dilde yayımlanan kitabı seçen, buna yönelik ticari faaliyetlerde uzmanlaşan, redaktörlük ve son okuma konusunda yetkinleşen editörlerin, vaktini ve emeğini yayınevindeki mesaiyle sınırlamadığı gün üzere ortada. Müelliften yayıncıya ve oradan da okura uzanan bu şiddetli süreç, tıpkı vakitte belgenin bir kitaba evrilişine, metnin geliştirilme etaplarına yahut bir kitabın çeviriyle âdeta tekrar yazılışına da denk geliyor.
Bütün bunların yanında, editörün pazarlama stratejilerinden çok, metnin içeriğine ferdî bir tutkuyla ağırlaştığını söyleyen Betsy Lerner’ın dikkat çektiği ve çalışmaları hafifleştirecek ya da sekteye uğratabilecek bir nokta var: “Edebî sanayi bloku, durmadan şu sorularla muharrirlerin zirvesine binerken onları suçlamak mümkün mü: ‘Facebook’ta kaç arkadaşınız var, Twitter’da kaç takipçiniz var?’ Bu türlü bir iklimde yazar-editör ilgisi, denklemin en küçük modülü üzere görünüyor. Ayrıyeten müellifler, klavyede birkaç tuşa basarak kendi kitaplarını yayımlayabilecek durumda artık. Editörler yakında tarihe karışabilir.”
EDİTÖRÜN DAİMİ SAF OKURLUĞU
Metne bakma, yanlışları giderme ve fazlalıkları ayıklama konusunda uzmanlaşan editör ve redaktörlerin deneyimlerini paylaştığı kitapta, kurmaca ve kurmaca-dışı evrakları hâl yoluna sokma sürecine dair teknik bilgiler de yer alıyor. Bu bağlamda tutarlılık, doğruluk, dilbilgisi, mantık ve estetik üzere başlıklar öne çıkıyor.
Söz konusu kademenin akabinde, kitaplaşan belgenin ve çevrilen metnin okura ulaştırılması geliyor. Diğer bir deyişle editoryal bilgi sahibi olan ve çoğunlukla işin mutfağında yetişmiş ve bağımsız yayıncılık yaparak muharrirler ile okurlara nefes aldıran bireylerin, unsur ve stratejilerini paylaştığı anlatılarla karşılaşıyoruz.
Makalelerde vurgulanan en kıymetli noktalardan biri, editörün sürekli bir okur olduğu. Hangi mevzuda uzmanlaşırsa uzmanlaşsın, saf okur kimliğini kaybetmeyen (kaybetmemesi gereken) editörün sabırla ve neredeyse bir ömür süren öğrenciliği, tam da bununla ilişkili. Erika Goldman, kelam konusu durumu şöyle açıklamış: “Editörlük; zevk, duyularda sertlik, zanaat, tutku ve sebat bileşimiyle yapılan bir iştir. Kulağa sezgisel üzere gelse de aslında editörün, hem yazınsal hem de yaşamsal tecrübesinden beslenen öznel bir süreçtir. Editör olmak ömür uzunluğu çıraklıktır: Okuduğumuz kitaplar ve yaptığımız işler, her metne yaklaşımımızı tesirler.”
Çoğunlukla usta-çırak ilgisine ve müellifle karşılıklı itimada dayanan editörlüğün vakte, koşullara ve teknolojik gelişmelere nazaran belirli dönüşümler geçirdiğini vurgulayan isimlere de rastlıyoruz çalışmada. Teknolojik atılımlar sayesinde yayıncılıkta insan faktörünün azalacağına dair öngörüler ortalıkta dolaşmaya başlasa da Jane Friedman’ın uyarısı değerli: “Yayıncılar, gelişmiş teknolojilere ve imkânlara sahip olarak yahut medya yaratımı ve dağıtımı konusunda en yenilikçi atakları yaparak değil, sağlam ve saygın ortaklar olarak muharrirlerin gözünde başka bir yer edinebilir. Bu iştirak da kuşaklardır olduğu üzere editörle başlayacaktır.”
Kitapta, öznel editörlük öykülerinin yanı sıra mesleğin inceliklerine ve teknik tarafına, olana ve olması gerekene ait anlatılar yer alıyor. Hasebiyle makale sahipleri, hem editörü hem de editörlüğü, beri yandan kitapların hazırlanış serüvenini, müellif ve yayıncıları anlatıyor: Kurmaca ve kurmaca-dışı metinlerin; romanların, hikayelerin, anıların, biyografilerin, otobiyografilerin, çocuk kitaplarının, akademik ve görselli kitapların yazım, okuma ve yayımlanma seyahatinde editörün üstlendiği rolleri ortaya koyuyor.
