Başarısıyla yalnızca yaşadığı yüzyılı değil, sonraki yüzyılı da etkileyen klâsik Türk tiyatrosunun son temsilcisi İsmail Hakkı Dümbüllü, vefatının 50. yılında anılıyor.
Halk komiği ismiyle da tanınan, orta oyunu ve tuluat sanatkarı Dümbüllü, 2. Abdülhamid’in silahşörlerinden Zeynel Abidin Efendi ile Fatma Azize Hanım’ın oğlu olarak 1897’de Üsküdar Süleymanağa Mahallesi’nde doğdu.
Sanatçı, Üsküdar İttihat-ı Terakki Mektebi’ni bitirdikten sonra askeri ortaokula başladı fakat tiyatro merakı yüzünden üçüncü sınıfta ayrıldı.
Önceleri amatör olarak Karagöz Hüseyin’in sahnesinde oynayan Dümbüllü, profesyonel oyunculuğa ise Kel Hasan’ın tiyatrosunda sahneye çıkarak başladı.
Özgün ses tonu, saf görünüşü ve şirin mimikleriyle izleyicilerin gönlünde yer edinen sanatçı, 30 yaşına kadar Kel Hasan’ın yanında çalışarak tuluat geleneğini öğrendi.
Başarılı oyuncu, Kavuklu Hamdi, Naşid, Abdi, Küçük İsmail ve Abdürrezak üzere devrin ünlü orta oyuncularıyla çalıştı.
“Dümbüllü” ismini Dümbüllü isimli kantodan alan sanatçı, yaptığı bir açıklamada şunları söylemişti:
“Peruz Hanım vardı kantocu, Samran’dan önce. Bu Peruz Hanım o vaktin en birinci kantocusuydu. Beste yapar, güftesini de kendisi yazardı. Dümbüllü diye bir kanto söylerdi. Buna bir gazel ek ederek söylemeye başladım. ‘Dümbüllü, Dümbüllü, Gabarala, mabarala Dümbüllü’ diye oynardık. Böylelikle Dümbüllü ismi üzerimde kaldı.”
Soy isimlerinin tescil edildiği tarihte Üsküdar Kaymakamlığına gittiğinden bahseden Dümbüllü, kendilerinin “Meral” soyadını aldıklarını aktararak, “Kaymakam Bey şöyle bir baktı; ‘Hayır’ dedi. ‘Baban ve annenin soyadı kalabilir fakat sen bunu alamazsın. Seni bu halk Dümbüllü diye biliyor. Sana Dümbüllü soyadı verilecek ve o denli kalacaksın’ dedi ve o denli de tescil ettik.” tabirlerini kullanmıştı.
Orta oyunu geleneğini tek başına sürdürdü
İsmail Hakkı Dümbüllü, Tevfik İnce ile kendi topluluğunu kurarak, 1928’de Direklerarası’ndaki Hilal Tiyatrosu’nda perde açtı, 1933’ten sonra ise Anadolu turnelerine çıktı.
“Ayşem”, “Cebe Gitti”, “Bülbül” isimli operetlerde de oynayan sanatçı, Naşid Özcan’ın vefatının akabinde klasik tiyatronun en ünlü ismi oldu ve orta oyunu geleneğini tek başına sürdürdü.
Usta sanatçı, 1967’de verdiği bir röportajda, orta oyununun zorluklarına ait, “Bakmayın siz zamane züppelerinin orta oyununa dudak bükmelerine. Orta oyunu, insanı sahne oyunundan çok hem de pek çok yorar. Perdesi yoktur, kapanmaz, dinlenemezsin. Dekoru yoktur, ardına saklanamazsın. Üstelik sahne oyununda sıra o denli habire dönüp dolaşıp sana gelmez. Vakit zaman sahnede hiçbir şey söylemeden uzun uzadıya oturduğun olur.” demişti.
Yaşadığı periyotta halk tiyatrosuna yönelik önemli tenkitlerde de bulunan Dümbüllü, “Şimdi halk tiyatrosu dedikleri şeyi görmek için ihtiyarlık, hastalık demem, yollara düşerim. Aman efendim nerede bizim vaktin halk tiyatrosu, nerede bu. Şimdikilerin işi gücü hükumete taş atmak, o kadar. Bir öncekiler için söylediklerini, isim değişikliği yapıp tekrarlıyorlar. Sonra da buna halk tiyatrosu diyorlar.” değerlendirmesinde bulunmuştu.
Usta muharrir Haldun Taner de bir röportajında Dümbüllü ile ilgili şunları söylemişti:
“Dümbüllü bir defa tam bir halk çocuğudur, İstanbul kenar mahallesinin pek seveceği, pek benimseyeceği, özdeşleşebileceği bir halk çocuğudur. İstanbullu olmamasına karşın. Onun devamlı partneri Tevfik İnce ise halis bir İstanbulludur. Lisanı de Aksaray-Beyazıt etrafının tipik İstanbul Türkçesidir. Dümbüllü’nün fizik yapısının da sahnedeki sempatisine büyük yararı olmuştur. Bizim halkımız Dümbüllü’nün kaşlarını oynatmasına, kaşlarıyla gülmesine, kızmasına, şaşırmasına alışmıştır. Dümbüllü’nün sesi, konuşma biçimi taklit edilemezdi. Bunlar dışında ustalarından da birtakım kolpalar öğrenmiştir ve bunları meczederek bildiğimiz haline getirmiştir.”
1968’de kavuğunu Münir Özkul’a devretti
İsmail Dümbüllü, 1947’de sinemaya adım attı. Sanatçı, 1947’de “Dümbüllü Memiş”, 1948’de “Dümbüllü Macera Peşinde” ve “Keloğlan” sinemalarında başrol oynadı, 1950’de “Harman Sonu”, 1952’de “İncili Çavuş”, 1951’de “Ne Sihirdir Ne Keramet” ve “Sihirli Define” isimli sinemalarda ününü pekiştirdi.
Kel Hasan’dan orta oyunu konusunda öğrendiklerini kendi kişiliğiyle sentezleyerek oluşturduğu “Dümbüllü tarzı”nı hem sahnede hem de perdede sergilemeyi sürdüren İsmail Dümbüllü, 1953’te “Kırk Gün Kırk Gece”, 1954’te “Mihrimah Sultan”, 1956’da “Dümbüllü Tarzan” sinemalarında oynadı.
Dümbüllü, sinemalarında, ustalarına hürmet niteliğinde; “Kavuklu Hamdi’den Kel Hasan’a, Manakyan’dan Naşit’e, Peruz Hanım’dan Samran’a kadar, işte geldik gidiyoruz. Bundan sonra gülüp eğlenirken bizi de ortada bir hatırlayın. Haydi Allah’a ısmarladık.” repliğine yer verdi.
Hocası Kel Hasan Efendi’nin orta oyununu temsil eden kavuğunu ve tuluat sanatının simgesi kabul edilen fes ve kavuğunu ustasından devralan Dümbüllü, 1968’de kavuğunu tiyatro ve sinemada canlandırdığı başarılı karakterlerle büyük beğeni kazanan Münir Özkul’a devretti. Jübilesini yaparak tiyatroyu bırakan sanatçı, sanattan kopmayarak vakit zaman sahneye çıkmayı ve radyo oyunlarında yer almayı sürdürdü.
Kavuğun son sahibi Şevket Çoruh oldu
Tiyatro oyuncuları ortasında klâsik bir merasimle devredilmeye devam eden kavuğu, 1989’da Ferhan Şensoy, 2016’da Rasim Öztekin, 2020’de ise Şevket Çoruh devraldı.
Tuluata dayanan orta oyununun son değerli temsilcisi sayılan Dümbüllü ismine, Karagözcüler ve Ortaoyuncular Derneğinin 1980’de verdiği “En Başarılı Güldürü Sanatçısı” mükafatını birinci sefer Münir Özkul, 1987’de ise Suna Pekuysal aldı.
Geçirdiği trafik kazasından bir ay sonra 5 Kasım 1973’te hayatını kaybeden sanatkarın cenazesi, Üsküdar’da Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi.
İsmail Hakkı Dümbüllü’nün oynadığı sinemalar ise şöyle:
“Kızılırmak-Karakoyun”, “Kılıbıklar”, “Dümbüllü Macera Peşinde”, “Keloğlan”, “Sihirli Define”, “Harman Sonu Dönüşü”, “Ne Sihirdir Ne Keramet”, “İncili Çavuş”, “Dümbüllü Sporcu”, “Vur Patlasın Çal Oynasın”, “Yıldızlar Revüsü”, “Kırk Gün Kırk Gece”, “Canlı Karagöz”, “Nasreddin Hoca ve Timurlenk”, “Dümbüllü Tarzan”, “Bayram Gecesi”, “Fındıkçı Gelin”, “Şeytan Mayası”, “Gol Hükümdarı Cafer”, “Ekmek Parası”, “Temem Bilakis”, “Nasreddin Hoca”, “Serseri Aşık”, “İstanbul Kazan Ben Kepçe”, “Kanlı Nigar”, “Afacan Küçük Serseri”, “Nasreddin Hoca”
