Hande Balkız
“Yazmak, dünyanın manasını sarsmak, ortaya dolaylı bir sorgulama koymak ve müellifin son bir tansiyon daha yaratmasıyla soruyu karşılıksız bırakmaktır.”(1) Sorular; muharririn yaratım evrenindeki materyal kadar yapıtın denk geldiği tarihî sürecin şartlarıyla da ilintilidir. Muhtemel karşılıklar ise her okurun şahsî tarihine, kendi hikayesine, birikimine ve dizaynlarına nazaran değişecektir. Estetik tahlil bağlamında her okuma/izleme/görme/dinleme ferdi ve özgün yorumlar, biçimsel kalıplar geliştirir. Çünkü sanat yapıtları üretildiği mekân-zamanın çok çok uzağına ulaşabilecek açık yahut örtük mesajlar taşımaktadır. Ozan Eren’in davet metniyle ivmelenen ‘Karşı Salgın’; Ekin Metin Sozüpek, Erkan Karakiraz, Ezgi Eren, Nilay Özer ve Seran Demiral’dan oluşan editör grubunun verdiği karşılık ve daha birçok müellif ve sanatkarın iştirakiyle biçimlenen kolektif bir çalışma.
“Salgın süratle yayılmaya devam ederken dünya sisteminin işleyişi bir defa daha sorgulanır hale gelmiştir. İnsanın bencilliğe eğilimi, ekosisteme verilen ziyanlar, uzaklaşılan temel pahalar… Evvelden beri tartışılanlar bugün tekrar tartışılmakta; lakin günbegün artan farklı bir dünya hasreti bizi hala bir ortaya getirebilmektedir… Sanki ne kadar umut kaldı? Bu salgından kurtulsak bile dünyayı daha yaşanılabilir bir yer haline getirmeye gücümüz yetecek mi? Bir taraftan insanın çaresizliği, bir taraftan yeni manalar üretme gayreti… İşte tam da bu noktada sizi çağırmak ve sormak istedik: Hastalıklara, karanlıklara, kötülüklere, değersizliklere ya da değersizleştirmelere karşın bir karşı salgın yaratmak ve bu salgını yaymak ne kadar mümkün olabilir? İnanın, biz de bilmiyoruz. Kime dokunacak, nereye ulaşacak bu kitap? Kimleri enfekte edebilecek ya da dünyayı ne kadar değiştirebilecek?”(2)
Karşı salgın metaforu etrafında birleşen sosyolojik tahlil, hikaye, deneme, şiir, çizgi hikaye, illüstrasyon ve fotoğraf üzere estetik düzlemleri farklı metin ve görsellerden oluşan ‘Karşı Salgın’, karantina sürecini deneyimlemiş muharrir ve sanatkarların bu süreçte meydana getirdiği yapıtlardan oluşuyor. “Yeni normal” tarifleri tüm dünyada tartışılır ve tanımlanırken belirleyici hükümran telaffuz sorgulanıyor. Nedir olağan?
“Disipline edici özellikleriyle çağdaş toplum muydu olağan olan? Tekrar Foucault’nun uzerinde durduğu biyoiktidarın bağlantılandığı normalizasyon sureclerine hapsolmak mıydı olağan?” (s. 12)
‘Karşı Salgın’da bireysel-toplumsal dönüşüm maksadı ve dayanışma fikriyle yola çıkan müellif ve sanatkarlar, insanlığı eylemsizliğe sürükleyen durağanlığı yaratma aksiyonuna dönüştürüyor. Ortak tanıklık farklı seslerle, farklı cinslerle edilgenliği kırıyor ve bir kitaba evriliyor. Ozan Eren’in kök metnindeki izlekten hareketle ‘bir’den ‘biz’e uzanan süreçte her muharrir ve sanatkarda bağımsız modüller halinde üretilen manalar yan yana gelip bütüncül bir manaya ulaşıyor. İzleksel seviyede birbiriyle irtibatlı metin ve görseller farklı dizaynlarla farklı mana ağlarına dönüşüyor. Birbirini çağıran biçimler kitabı yeni üretimlere, yorumlara genişletilebilecek açık yapıt kimliğine taşıyor. Ali Akay’ın “Karşı Salgın Metaforu” başlıklı yazısı kitap için bir çerçeve metin oluşturuyor. İzolasyon sözcüğünün etimolojisi ve kullanım alanlarına dair bilgi veren Akay, sözcüğün bugüne ulaşan manalarından yola çıkarak Dadaistlere, arafta olmanın içeriğine, mimetik estetiğe, edebi yere yansıyan ‘absürt’ fikrine değiniyor. Çerçeve metinden çabucak evvelki Işık Yavuz’a ilişkin karakalem çalışmaysa kitabın içeriğini, gayesini ve metodunu görsel bir temsille sunuyor. Dünya figüründen çıkan, yayılan köklerde kitapta çalışmaları bulunan, enfekte olan muharrir ve sanatkarların isimleri yer alıyor.
KENDİSİ VE BİR/OZAN EREN
Anlatı, -çoğu zaman- müellifin gayesinden bağımsız özgün çağrışım alanları kurar. Karşı salgın bağlamında düşünüldüğünde kitabın kök metnini oluşturan “Kendisi ve Bir” hikayesi de birinci kıvılcımın çıkış noktası olması bakımından hem bir yol haritası hem de çoğalabilecek bir yapı özelliği gösterir. Kendisi ve Birisi ortasındaki münasebetin sembolik bir lisanla estetize edildiği hikaye, “Bir kere daha yüzünü beşere döndü aynalar… Tahminen de son sefer… Önceki bir vakitte “hiç vaktim yok” diyordu Birisi. “Seni sonra da görebilirim, sıkıntısını sonra da dinleyebilirim.” (s. 29) cümleleriyle açılır. Birisi’nin taşı yontması, bir heykelci bulması, sonraki güne, sonraki haftaya yetişmesi lazımdır. İsimleri; Oburu ve Birisi’ne dönüştüren, tek tipleştiren hayat uğuldayan sesleriyle beşerler ortasındaki arayı açar; kaygılar, dertler, soyut duvarlar örer. Oburunu günbegün hissizleştirerek bir heykele dönüştüren bir diğerine dokunamamaktır. İletişimsizlik, sevgisizlik yok edici bir virüse evrilmiştir. Son evre taş kesilmektir. Lakin ses kelama, insan beşere, kent köye ulaşırsa zafer gelecektir. Asal sayılardan geriye hakikat giden bir hastalıktır bu. Asal sayıların sistemsiz ilerleyen seyri ve ortalarındaki aralığın meçhullüğü metaforik manada hikayenin sembolik alt yapısıyla birleşir. Her bir asal sayıda bir parmağını kaybetmektedir Oburu. Veba’yı düşündükçe, taşlaşan parmaklarını gördükçe üzülen Oburu bir taraftan da kendisinden sonrasına dair umut taşır.
“Yüzyıllar sonra bir resme dönüşebilirdi Başkası; kim bilir bir şiire ya da bir sayıya… Yaşayamadığı tutkular o vakit Diğeri’ne bakan bir gözde, Diğeri’ni seslendiren öbür bir şairde ya da onu ileri bir tarihten geriye sayan narin parmaklarda hayat bulacaktı tahminen de.” (s.30)
Oluş, dönüşüm Diğeri’nin dışında, onu geride bırakarak devam edecektir. Yalnızca sesinin taşlaşmadığı anlarda Birisi’ne “Artık heykeltıraş sensin” (s. 31) diyebilecektir. Birisi salgının şiddetine, yayılma suratına inat umutla yapar ‘Kendisi ve Bir’ ismini verdiği yapıtını. Samimiyetle dokunan herkesle oluşan bağışıklık uzaklıkların ve virüsün sonunu getirir. Birisi Diğeri’ni bulur, Başkası Kendisi’ni… Alegorik kurgu düzlemi örtük mesajlarla özgün imgelere kapı açar. Dönüşüme de…
RAŞAMONLAR TARİHİ: BİR PAZAR SALGINI/NAZLI KARABIYIKOĞLU
Nazlı Karabıyıkoğlu’nun, eril kültürel örüntüleri sarstığı, kadın-doğa ortasındaki uzlaşıyı odağa aldığı “Raşamonlar Tarihi: Bir Pazar Salgını”, “Elfiye’nin büyük büyük büyükannesinin bir cadı olduğu doğruydu; cadı büyükannenin maceraları çocuklara uyumaları için anlatılan bir hikâyeydi” (s.39 ) cümleleriyle başlar. Kendi içinde üç kısımdan oluşan hikaye, müellifin şimdi tamamlamadığını ve tahminen de hiç tamamlanmayacağını belirttiği ‘Elfiye’ isimli romanından bir modüldür. Elfiye; annesini hiç tanımamış, üvey annesi ve onun iki çocuğuyla ve de silik karakterli babasıyla birlikte üniversiteye dek yaşamış biri. Kendine dair keşiflerinde bayanlardan hoşlandığını ve annesinin de Raşamon soyundan geldiğini öğrenmiş biri. ‘Karşı Salgın’a ulaşan kısmı ise Elfiye’nin büyük büyük büyük annesi Goşemef’in öyküsü.
İlk kısımda kapkara bir Habeşli’nin kucağında parlak yeşil gözleri ve kaymak cildiyle daha üç yaşındayken gelir hareme Goşemef. Yazgısının şekilleneceği toprak kendisi üzere Çerkes bir cariyenin gözetimidir. Karnındaki bebeğin şehzade olacağı ümidiyle gün sayan cariye, kesenin içinde yeşil, meyyit bir oğlan doğurur. Tahttaki hissesini, hiyerarşideki kelamını kaybetmiştir. Uğursuz akıbeti Goşemef’in yeşil gözlerine yorar. Lanetler hemcinsini. Konuşmayan, sesi duyulmayan Goşemef’in cariyeden devşirilen laneti dallanır budaklanır. Korkulan, sessiz bir hayalete dönüşür Goşemef. Biyolojik cinsiyetinin dayatacağı rollerle müsabaka ânında, birinci kanamasında tembihlenir ne yapması gerektiği. Aidiyet alanı belirlenmiş, cinsel davranış eğilimlerinin sonlarının altı çizilmiştir. Aldırmaz Goşemef topluluğun kurallarına ve içindeki Raşamon sesiyle ritüelini kendisi yaratır. Sembolik yer haremin sınırları/kuralları Goşemef’in soy kütüğündeki büyülü imgelerle baş edemeyecek kadar zayıftır.
“Goşemef hepsini dikkatle dinledi ve başını salladı. O gece kıvırıp orasına koydukları bezleri donundan çıkardı. Bahçeye çıktı, sessizce. Güllerin ortasına girip bekledi. Sonra yatağına dönüp kanını direkt donuna saldı. Bunu kanadığı her ayın birinci günün gecesi yaptı.” ( s. 41)
Goşemef karşıt adımları ezberlenmiş, doğruluğu sorgulanmamış kodlarla yaftalanır. Cin çarpmıştır, uygun saatte olsunlar’a karışmıştır. Tahlil cezalardır, mahrum bırakmaktır, topluluğa uydurmaktır. Uymaz ancak. Kendi yarattığı aksiyon alanında, öteki olmanın özgürlük tarafında yaşamaya devam eder. Goşemef’in efsunu hareme gelen falcı bayanla aydınlanır. Sırrı çözülür, lisana gelir.
“Ben bir Raşamon’um, her zamanların/ Her yerlerin ve her şeylerin/Kadınıyım./ Raşamon bayanlarının soykırımlardan/ Ve salgınlardan kalan son birkaçından biri.” (s. 44)
İkinci kısımda vakit çok daha geriye sarfiyat. Raşamonlar’ın tarihine. Kendini ormanın ruhu olarak tanıtan cinsiyetsiz bir ben anlatıcı alır kelamı.
“Ben, ormanın ruhu, yeşil derili, ağaç kovuğunda yaşayan, olumsuz, karbonun dağıldığı birinci andan itibaren dengeyi iki ayağının üzerinde doğrulanı tüketerek yerküreye yararı dokunan.
Ne vakit doğduğumu bilmem, ne yılan üzere yumurtadan, ne fil üzere kuyruğun altından.”, “Ben, ormanın ruhu, yeşil gözlü, ağacı içinden yiyip bitiren, olumsuz. Varlığım hepsine karşı bir salgın.” (s.49)
İki ayağının üzerinde duranlarla beslenen hepsine karşı bir salgın… Ben anlatıcının ruh emerek, kan emerek işleyen ömür döngüsü son dişinin yavrusuyla sekteye uğrar. Anneyi kaburgalarına kadar söker lakin yavruyu yaşatmaya çalışır. Birinci evvel nedensiz, amaçsız… İçinde uyanan bir şefkatin peşinde…
“Onu kovukta bıraktım, yalnızca artıkla doydum, kimin ne lisanı varsa içimde sakladım. Her dönüşümde ona kendi dilimden bir şeyler öğrettim. Sonunda kovuğu terk edişini izledim.” (s.50)
Üçüncü kısım Elfiye’nin çocukluğudur. Raşamon bayanlarının kendi içlerine kapalı ömür formlarının anlatıldığı kısımda anaerkil yapı dikkat çeker. Yazılı/yazısız maddelerin yapı taşı erk ve onun görünür biçimi baba/erkek figürünün hayat alanında bulunmayışı ile tıpkı figür yazınsal telaffuzun de dışında bırakılır. Anneler içinde büyüyen Elfiye’nin kıssası de Goşamef üzere ötekileştirilen birinin kıssasıdır. Hopa’nın çıkışına yakın kayalık bir zirvede, gül ağaçları ortasında yaşayan Raşamon bayanları için her mayısın beşinde ettikleri dua ve üzerinden atladıkları ateş kafidir. Hıdrellez geleneğinin kültürel sürekliliği içinde, tabiatla uyumlu, kentten uzak hayatı bölen ise gül, gül suyu ve şarap satmak için gidilen pazarlardır.
Kuzamen’le kente iniş Elfiye için hem ötekilerle hem de kendi içindeki tılsımla müsabakalar içerir. Çocuk gözüyle iştah açan ve müsaadesiz alınan bir elma hoyratlığın, acımasızlığın yüzünü gösterir. “Pis orospu Raşamon piçi, hem de hırsız!” cümleleriyle üstüne yüklenen adamlar ve sessizce izleyen bayanlar ‘ötekileştirme’yi görünür kılar. Şiddetin nahoşluğu karşı salgını harekete geçirir. Anatomik imkanlar ihlal edilir ve karşı duruş tılsımı Elfiye’nin üzerindeki tüm erkekleri heykele dönüştürür.
“Pazar otomobillerini süren bayanlar, tezgâh ardındaki sebzeciler, limon satıcıları, hepsi sessizdi; Elfiye’nin etrafındaki öfkeli erkeklerin taş kesilişini izliyorlardı. Elfiye erkek çemberinin içinden çıktı. Perişan görünüyordu ancak gözleri közde ısınan yeşim taşları üzere parlıyor, saçları başının etrafında diken diken, devasa bir hale meydana getiriyordu.” (s.50 51)
Taş kesilen vücutların ortasından çıkan Elfiye, “Onları vücutlarından çıkan bir salgına bıraktım annem” der. Onları her mayısta gül ağaçlarının tabanına kanayan erkeklerden kılmıştır.
Y-A-S/EZGİ EREN
“Şekilsiz tırtılın alımlı kelebeğe dönüşmesini birkaç defa yaşatıyor hayat. Kimileyin tabiatın temizliğine kaçıyorum, alacaklı yaban oluyorum. Kimileyin betonla çevrili, tabiata borçlu kentli oluyorum. Kelebek tırtıla, tırtıl beşere, insan tabiata, tabiat kente dönüşüyor işte o vakitler. Ben kabuğuma çekiliyorum” (s.141) cümleleriyle bitirir Ezgi Eren “Y-A-S” başlıklı hikayesini. Lakin hikaye kabuktan çıkışla, ‘oluş’ imgesi/metaforuyla ve “Her şey dansla başladı” (s.138) cümlesiyle başlar, ritimle… Hem hikayenin iç gerçekliğindeki düzleme hem de tabiatın özgün akışına, hareketliliğine bir göndermedir ritim algısı. Oluş, bekleyiş, tükeniş, reddediş, unutuş, oluş alt başlıklarına bölünen hikaye döngüsel bir yapıyla inşa edilir. “Biliyordum, bu sonsuz arayış başlatacaktı ‘oluş’u, ben de yürüdüm yürüdüm…” (s.138) cümlesindeki adımlarla açılan hikaye ‘Kahramanın Sonsuz Yolculuğu’nu(3) akla getirir. Monomitin çekirdeği ayrılma-erginlenme-dönüş ekseninde tırtıl kelebeğe, tabiat izleyen göze dönüşür. Anlatıların temel metaforlarından biri olan yola çıkma, içinde bir başkalaşım ihtimali taşır. Mana arayışındaki varlık yola çıkacak, varoluş karmaşasında ötekilerle tanışacak, kendini tahminen bulacak/bulmayacak, yanılacak fakat anlayacaktır. Estetik derinliğin mitsel göndermelerle kurulduğu hikayede kahraman ‘öteki’ pozisyonuyla ‘insan’ı izler. Bekleyiş’te yeşilden griye ulaşan kahraman, kutucuklarda yaşayan, kutucuklara bakarak, yazarak irtibat kuran, soyut kalabalıkta fakat yalnız bireyle karşılaşır. Adeta bir simülasyon içinde ve tek tipleşen bireyler içindeki bebek ise bir umuda kapı açar. Kahraman bekler büyümesini. Tükeniş’te büyüyen bebeğin davranış örüntülerinin de kendilerinden evvelkiler üzere olduğu gözlenir. .
“Sahip olduğu yeni oyuncakları göstermek için kendi üzere birçok büyük bebekle görüştü. Tanıştığı kimselerin de başarılı olabildiğini, kendisinin daha büyük işler yapacağını, insanları güzelleştireceğini, insanları öldüreceğini, tekrar insanları güzelleştireceğini söyler durur oldu. Virüs dedi, hastalık dedi, ilaç dedi, hayat dedi, vefat dedi…” (s.140)
Teknolojinin süratiyle ilerleyen gündeliğin fizikî ritmi virüsle sekteye uğramıştır. Reddediş’te kutucuklarda tahlil arayan bireyin durumu kahramanın umudunun tükenişini gösterir. Unutuş’ta meskenler gezen, mesken içlerini izleyen kahraman silmeye başlar hafızasına işleyen imajları. Pupasından çıkmış bir kelebek üzere özgür, yeni uyanan bir bebek üzere şaşkın ilerler. Oluş, kendi gerçekliğine dönüştür. Kahramanın kanatlarıyla inşa ettiği kıssa döngüyü tamamlar. Hayatın beşere dair materyalist çizgisi gride kalır. İnsanın hayatla kurduğu münasebetin yüzeyselleşmesi tabiattan kopuşu işaret eder. Ritmin, akışın, mananın yitimi, varoluşun izlerini silebilecek virüslerle sembolize edilir.
KAPAN TIRNAĞI/EKİN METİN SOZÜPEK
Kendi içinde dokuz kesimden oluşan “Kapan Tırnağı”, vaktin ateş ile ölçüldüğü bir metin. Beden ısısının yükselişiyle bulanıklaşan zihnin koridorlarında, puslu bir alanda tınısı anbean değişen sesler. İç sesin yankılarıyla, sanrılarla biçimlenen bir anlatı düzlemi…
“Fısılda kendine. “Sanrılara sebep oluyor”. “Fizyolojik belirtiler atlatılsa dahi akli melekelerde oluşan hasar önemli boyutlara varabiliyor”, “kalıcı hale gelebiliyor”. Bu cümleleri işitince tuhaf bir çekim hasıl olmamış mıydı iskeletime?” (s.170)
Karmaşık bir zihnin oyun alanına dönüşen kurgu çizgisinde zihnin suratına yetişemeyen lisan daima kırılır, dağılır, form değiştirir. Sözcüklerin bölündüğü, kısa, kesik cümleler ve ünlemlerin kaotik his durumu labirentlerinde anlatıcının kimliği de değişir. ‘O’nun aralı duruşu vakit zaman yerini aynaya konuşan bir ‘Sen’e bırakır.
Anlatıcının kendi gerçekliğine, olağan yaşama dair algıları virüs egemenliğiyle olağandışının sonlarına çekilmiştir. Hudutların tekinsizliğinde zihin hem ontolojik telaşlar hem de fizikî dertler üretir. Her gün yayımlanan vefat tabloları, kaybedilen sayılara dönüşen hayatlar… Kıymet yitimi… Tabloda yer alma ihtimali, hayatı ekranda bir sayı ile değiştirme ihtimali…
“41 41 41 41. Gün 1 gün 2 gün 3 gün 3 gün 6 gün. 6 gün, 7 gün 8 gün 8. Ölen 1000 ölen 2000 ölen 200000 ölen binlerce yüz. Dünyanın halinin beni zerre ilgilendirmediği noktadayım. Ben kim miyim? “Ölebilecek 1”. Elinin kiri.” (s.170)
Art alanda yükselen ateşin ele geçirdiği anlatıcının travması, edilgen öfkesi şuur akışının kaygan tabanında verilir. Teknolojinin suratı, tabiata verilen ziyan, güncellenen iktidar ağları, maskeli gezen hiyerarşiler, insan haklarının, hayvan haklarının deforme edilişi anlatıcının farklı farklı bağlamlarda yüzleştiği mevzular olarak belirir.
“Tahammül. Ya yalnızlık? Yalnızlık güzel. Temassızlık? ‘Sana dokunan hiçbir şey yok’u soluyorsun. Hiçbir şey dokunmuyor sana bu yüzden her şey dokunuyor; gidiyor ağırına, alamıyorsun hafife. Ağırca bir yorgan bile, gece çöküyor ya üstüne; bundan büyük memnunluk olur mu / hiçbir şeyi taşımak istemiyorum, kaldıramıyorum ancak vücudumda bir temasın yükünü istiyorum, bir temasın yükünden yoksunum işte.” (s.171)
21. yüzyılın kalabalık yalnızlığı… Çok renkli, çok süratli, çok düzmece, çok uzaklıklı münasebetler yumağı. Meçhul bir bekleyişin içindedir anlatıcı. İletişimsizlik, sevgisizlik, beşerler ortasındaki boşluklar hayatı anlamsızlaştırmıştır. Anlamsızlık salgın sürecinde konuta kapanmayla, hastalığa yakalanma ve kurtulamama kaygısıyla görünür hale gelir. Hayata, insanın kendisine, etrafındakilere dair ıskaladığı, kaçırdığı pahalar ifşa edilir.
“(Kağıda sayılar yazmak bitsin. Yazmakla direniş fikrim bitsin. Şöyle bir durup, etrafa, bakmayı ıskaladım. Bunlar, bitsin.)” (s.171)
ÇEVRİMİÇİ MÜZE GEZİSİ VE UZAYAN KEDERİN ŞARKISI/NİLAY ÖZER
“Edebi-bilimsel inşalar olarak metaforlar bir çağın, bir kültürün, bir ortamın yansımalarıdır birebir vakitte.”(4) 21. yüzyılın akışını durağanlaştıran, farklı sapma noktaları oluşturan salgın süreci insanı da hudutları aşikâr pozisyonlara hapseder. Konutların, odaların mikro alanlarına sıkışan birey, dünyayla bağlantısını virtüel yerler üzerinden kurar. Oburlaşan entelektüel iklim metaforları da bellekteki farklı coğrafyalara çağırır. “Çevrimiçi Müze Gezisi ve Uzayan Hüznün Şarkısı”nda fizikî tecrübe çevrimiçi, zihinsel bir tecrübeye dönüşür. Nilay Özer’in şiir çizgisini yeni hayat pratiklerinin tabanında ördüğü görülür.
“kendi konutlarına kapandıkça kapanan / kapandıkça kapanmanın illüzyonunu kıran / gözlerimizin müzesi oldu dünya / çok parlak / saykodelik / fraktal…” (s.179)
Dünya, vaktin biriktiği, katmanlaştığı bir yer olan müzeler üzere seyirlik bir hale gelmiştir. İnsan ve hayat ortasındaki irtibatın yeni formu, karmaşık geometrik biçimlere göndermeler içeren fraktal sözcüğüyle ilişkilendirilir.
“evde, oturduğun yerden gezerken bir müzeyi / şiddete ve şehvete çağıran /
organsız vücutlar ve vücutsuz organlar” (s.175)
Nilay Özer, manaya dair sorgularında Deleuze’ün ‘Anlamın Mantığı’nda ele aldığı ‘organsız beden’ kavramını kullanır. İmgelemin fay sınırlarında artık derinliği değişen mana örüntüleri vardır. Yüzeyden derine ilerleyen tabiatla, dirimle, mitlerle çoğalan odaklarda şiir erk’in yıkıcı hareketlerini İsa ve Meryem üzerinden aktarır. “Meryem mi söylüyor uzayan hüznün şarkısını/ben mi söylüyorum Meryem’e inanmadığım yerden” (s.177) Meryem’e inanmadığı yerden söyler Nilay Özer. “ağaç kökleri bana kanımı hatırlatır” (s.174 ) der şiir öznesi. Arketipsel imgeler, kolektif bellekten aktarılan kök yargılar erkeklerin kurguladığı bir tarihin yanıldığını gösterir
“her şey ilişkin olduğu öyküyü arıyor / bayanların taşıdığı otlar hayaller getirecek / savaşlar getirecek erkeklerin tarttığı kalpler / ne tartarlarsa tartsınlar adil değiller / onlar mı söyletiyor uzayan hüznün şarkısını” (s.176)
YASAĞA ÇIKMA SOKAĞI/SEVDA ZEYNEP KARADAĞ
Şiir, şair ve dünya ortasındaki ulaktır. Şairin, şuur /bilinçaltından gelen imgeleri dünya lisanına çevirmesidir. Yerdeki sıkışmışlığın özgün metaforlara dönüştüğü “Yasağa Çıkma Sokağı”nda içeride yahut dışarıda olmanın çıkışsızlığı anlatılır. Şiir, içerisi ve dışarısı ortasındaki zihinsel gerginliğinin bulanık arafında ilerler. Salgının sarstığı, yerinden oynattığı hayat pratikleri, bedeller; insanın tabiata, öteki insanlara ve kendine yabancılaşması temel izlekler olarak belirir.
“ ‒dışarıdayım‒ / aynada birbirinin birebir vakitler / sırlar / sonlar / ki şimdi çizilmemiş olanlar da var / ve çözülmemiş./ Araftayız” (s.91) dizelerinde birbirini yankılayan günler lisana getirilirken, yalnızlaşan, kendine çekilen insanın karşılaştığı benlerle yüzleştiği anlara değinilir.
Çözüm bulma teknikleri öteki başka da olsa, ilişkin olunan coğrafyaya, sosyo-ekonomik şartlara nazaran değişebilecek olsa da ‘sorun’ herkesi eşitlemiştir.
“kurtlar / kuzular / bir de çoban / bir ihtimalin ucunda / birinci sefer tıpkı taraftayız.” (s.91)
Hayatın akışını bozan virüsün bulaşma konusunda adil bir hali vardır lakin süreç tekrar kadim eşitsizliklerin altını çizerek ilerler. Günlerin ölümlerle karardığı, nabzın kayıplarla attığı bir vakit diliminde hayatta kalma dürtüsüyle sevdiklerini kaybetme korkusu ortasında bocalayan insanın çaresizliği… Sokağın, gökyüzünün, denizin gündelik hayatın paçası olmaktan çıkışı… Kendisiyle, içinde yaşadığı toplumla, tarihle yüzleşen insanın şaşkınlığı, daima tıpkı yerden tıpkı şaşkınlıkla kırılması…
“ve aklımda karanlık sorular / şefkatle saydığım bozuk paralar neden hiç birikmiyor? / sağ kalınmışlığın mahcubiyeti ve yanıtlar / şuraya bir ben deşelim / turna kuşu uçurmak varken artık göğsümde / kendi kafesimi örüyorum. / ne dışarıda, ne içeride / korkarım daima tıpkı yerdeyim.” (s.94)
KURGUNUN ESTETİK DİRENCİ
Umberto Eco, ‘Açık Yapıt’ta estetik paha taşıyan metinlerin yorumlanmasında okurun rolüne değinir. Müzik, edebiyat ve görsel sanat eserlerinden harekete geçerek oluşturduğu metodolojide çoğul yorumlara açıklığı ileri sürer. Bir metnin sınırsız yorumlanabileceğini lakin her yorumun eşit seviyede gerçek olamayacağını da belirtir. Metni algılayan özneyle estetik uyaran ortasındaki etkileşimin odağa alındığı yapıtta sanat eserleri ‘açıklık’ kategorisinde tahlil edilir. Eco’ya nazaran her sanatçı özgün bir eser üretir lakin uyaran ve reaksiyon örüntülerinin algılanmasında muhatabın eğilimleri, birikimi, beğeni perspektifi de anlamlandırma sürecinde faaldir. “Bu nedenle bir sanat yapıtıyla olan tüm etkileşimler hem yorum hem icradır zira her etkileşim farklı bir bakış açısı taşır.”(5) Bu bağlamda ‘Karşı Salgın’ davet alanı genişledikçe, yazdıkça, okundukça çoğalacak; muharrir ve okurlarda şahsî tecrübeler, bakış açıları üretebilecek bir açık yapıt özelliği göstermekte.
“Bu davet metnini 15 Nisan 2020’de yirmi iki bireyden oluşan bir küme müellif ve sanatkarla paylaşmış; editörler olarak 15 Haziran 2020’ye kadar bize eserlerin gönderilmesini rica etmiştik. Davet metnindeki birinci iki unsurumuz şöyleydi:
Dileyen “karşı salgın” ve ilişkisel temalar hakkında, dileyen ortaya konan yapıtlardan etkilenerek bir şeyler yazabilir. Bu yüzden eser evrakının son durumu ‒yeni eserler gönderildikçe‒ iştirakçilerle paylaşılacaktır. Gönderilen yapıtların edebiyat, sanat ve kurgu çizgisinden çıkmaması beklenmektedir.” ( s.12)
Fiziksel sınırlılığın, durağanlığın, düşünsel eserlere dönüştüğü Karşı Salgın’da metinlerin denklemleri karşı salgın metaforu ekseninde kuruluyor. Çerçeve metnin Ali Akay tarafından yazıldığı kitapta Ozan Eren, Gizem Malkoç, Nazlı Karabıyıkoğlu, Yusuf Uğur Uğurel, Fergun Özelli, Dolunay Aker, Uğur Engin Deniz, Murat S. Dural, Neslihan Yalman, Esen Kunt, Aydın Afacan, Belma Fırat, Ezgi Eren, Gökçenur Ç., Ekin Deniz Kaya, İbrahim Karaoğlu, Ekin Metin Sozüpek, Nilay Özer, Erkan Karakiraz, Batur Osmanoğlu, Selcan Peksan, Seran Demiral, Sevda Zeynep Karadağ, Can Gürses, Işık Yavuz, Raşel Meseri, Sevinç Çalhanoğlu, Emre Zeytinoğlu’ndan oluşan yirmi dokuz ismin farklı cinslerdeki çalışması yer alıyor. ‘Karşı Salgın’da metin ve görsellere ek olarak anonim yazılan dipnotlar da dikkat çekiyor. Sayılara atfedilen manalar salgın sürecinde sayılara dönüşen, sayılarla tabir edilen insan hayatına dair metaforik göndermeler içeriyor.
sıfır
“Yokluğu, hiçliği, cansızlığı andırır biçimi ve bunları var sandırır şemali. Kalan her sayı bir güçle anılırken yutanlıkla yaftalanır ismi. Varoluşun mazgallarından gelen fısıltılara kulak asıldığında: Bütün hikayeyi kuran, sebepsiz, önsüz, ilksiz sihir; o’dur oysa.
sekiz
“Yedinci günden sonra, yaratılmış bir dünya, tastamam… değil şüphesiz: İki sıfırın üst üste binmesinden bir tam çıkmaz. Üst üste kondukça yükselir lakin, daha üste… Düzgünü mi, yan yana koyalım sıfırları, geleceğe hakikat ilerledikçe 00000… 1 yere varır kesinlikle.”
on dört
“O’ndan beslenip, on’u aşmaya yeltenebilir. ON’a eklenip, O’nu da değiştirebilir. “ Yalnızca 14” diyen yanılabilir.”
Son olarak, ‘Karşı Salgın’a dair ayrıntılı bir incelemenin bu yazının sonlarını aştığını söylemekte fayda var. Değerlendirmede metinsel tahlile yoğunlaşıldığı için görsellere dair yorumlar eksik kalmıştır. Birçok farklı cinsin bir ortaya geldiği ‘Karşı Salgın’daki tüm içeriği yansıtacak bir tahlil daha hacimli bir çalışma gerektirmektedir. Fakat, Raşel Meseri’nin ‘oje-resim’ tekniğini kullanarak oluşturduğu, ‘Karşı Salgın’ın yüzü haline gelen cinsiyetsiz figürün kitabın gücüne olan tesirine değinmeden geçmemek gerekir. Ayrıyeten, Gizem Malkoç’un cinsler ortası geçişe imkan sağlayan çizgi hikayesinin metin ve görsel ortasındaki hudutları esnettiği söylenebilir. Bir davet metniyle oluşmaya, çoğalmaya başlayan ve gelirinin HAYTAP-Hayvan Hakları Federasyonu’na bağışlanacağı ‘Karşı Salgın’, kanımca çağımızda istikrarı bozulan birçok şeye karşı kolektif, kurgusal, estetik bir direnç.
Dipnotlar
- Roland Barthes’tan aktr. Umberto Eco, Açık Yapıt (çev. Tolga Esmer), Can Yayınları, İstanbul, 2016, s. 66
- Ozan EREN (der.) Karşı Salgın, Detay Yayınları, İstanbul, 2021 s.11 (Alıntılar bu baskıdandır.)
- Joseph Campbell, Kahramanın Sonsuz Seyahati (çev Sabri Gürses), İthaki Yayınları, İstanbul, 2017
- Douwe Draaisma, Bellek Metaforları: Zihinle İlgili Fikirlerin Tarihi (çev. Gürol Koca), Metis Yayınları, İstanbul, 2007, s. 21
- Umberto Eco, Açık Yapıt (çev. Tolga Esmer), Can Yayınları, İstanbul, 2016, s.66
