Adem Yıldırım*
Aristoteles mantığının temel unsuru olan özdeşliğe nazaran A, A’dır. Yani bir şey ne ise, odur, öbür bir şey değildir. Örneğin Kürtçe, Kürtçe’dir. Sankritçe, Sankritçe’dir. İkinci unsuru çelişmezliktir. Bir şey birebir anda hem kendisi hem de kendisinden öteki bir şey olamaz. Buna nazaran « A, A Olmayan Değildir » biçimindedir. Bu unsura nazaran çelişik iki önermeden birini gerçek kabul ettiğimizde, oburunu mecburî olarak yanlış kabul etmemiz gerekir. Örneğin şayet Kürtçe, Kürtçe ise O halde Kürtçe, Sanskritçe Değildir. Buna modern/sembolik mantık totoloji demiştir çünkü bir şeyin kendine özdeş olması birebir vakitte çelişmezliğini de bildirir lakin bu bize, yeni bir bilgi vermemektedir. Bu akıl yürütmenin en temel kuralıdır. Gerçi modern/sembolik mantıkla bunun yine düzenlendiği Frege, Russel ve Wittgenstein’ın katkılarıyla mantığın matematikle; olgularla, dünyanın fotoğrafıyla ve de lisanın dünyayla alakasıyla yine tanımlanır. Lakin mevzumuz mantığın evriminden öte, ki mantığı yalnızca bir araç (organon) olarak kullanıyorum burada, Kürtçe’ye yapılan bir sansürün ifşasıdır.
Gün geçmiyor ki bir sansürle karşılaşmayalım. Bunlardan bir tanesi Fransızca’dan Türkçe’ye çeviri edilirken yapılmış olan sansürdür. Bunun için öncesinde kitaba bir girizgah yapmak gerekiyor. Buna nazaran kitapları birçok lisana çevrilen ve dünya çapında hatırı sayılır okuru olan Eric-Emmanuelle Schmitt isimli Fransız muharririn Oscar et La Dame Rose (Türkçe’ye yapılmış çevirisi: Oscar ve Pembeli Meleği) isminde, lösemi hastası olup Allaha mektup yazan, on yaşındaki bir çocuğun hikayesini anlatan bir kitabı kelam bahsidir. Bu kitabın kıssasında çocuğun hastanede geçirdiği 12 günü anlatılmaktadır. Bu hastanede giysilerinin renklerinden ötürü -pembe kadınlar- denilen hemşireler çalışmaktadır. Temel olan, emekli olmuş lakin hala etkin olan Mamie-Rose denilen Pembe Bayanın Oscar ile olan diyaloğu husus edinmektedir. Oscar, ailesine ve orada çalışanlara mevtle ilgili şeyler anlatır lakin kimse onu dinlemez, Pembeli Bayan dışında. O da Oscar’a, Tanrı’ya mektuplar yazmasını teklif eder. Çünkü Oscar öleceğini bilir. Bunu da, Doktor Düsseldorf Oscar’ın ölüme mahkum olduğu gerçeğini onun ebeveynine söylerken kulak konuğu olur. Onlar da oğullarına uzaklıklı yaklaşırlar hatta öpmekten kaçınırlar. Oscar ise onlara öfkelenir ve onları alçaklıkla nitelendirir. Artık ailesini görmek istemez.
Diğer taraftan Pembe Bayana, Oscar’ı 12 gün boyunca ziyaret etme müsaadesi verilir. Ortalarındaki bu duygusal bağın işlendiği kitap 2002 yılında yayınlanmıştır. 2003 yılında muharriri tarafından tiyatroya uyarlanmıştır. Kitabın Türkiye’de ağırlanması birincinin Yıldız Kenter’in tek kişilik oyunuyla daha sonra Bilgi Kültür Sanat Yayınevi (şimdi Bilgi Yayıncılık) tarafından Nisan 2004’te Bahadırhan Bozkurt tarafından Türkçe’ye çeviri edilmiş ve Ahmet Nuri Yüksel tarafından yayına hazırlanmıştır. His yoğunluklu ve hüzünlü bir içeriğe sahip olan kitap muharririn en çok okunan kitabı olarak kabul edilmektedir. Bu kitabı birinci elime aldığımda birincinin sıkılmıştım lakin sayfalar ilerledikçe daha da ilgi alımlı olmuştu. Çünkü mektuplar sıralandıkça bir sonrakinde ne yazdığını merakla dolarken, nihayet bu yazının konusu olan 7. mektuba geldim. Bu mektup tekrar “Sevgili Rabbim (Cher Dieu)” ile başlayarak ilerlerken ve her şey kendi seyrinde akarken müellifin sorduğu sorulardan birisinin verdiği şaşkınlıkla saatlerce kalakaldım. Beni bu kadar şaşkına çeviren, aslında kolay bir soruydu. Çünkü şaşkınlık ve sevinçle karışık bir hisle sarmalandım. Muharririn bilhassa o soruyu sormasının asıl nedenini sorguladım; bağlamı içinde düşünüldüğünde bir ileti niteliği taşıdığını düşündüm. Soru şöyle: Qu’est-ce qu’ils allaient m’offrir encore ? Un puzzle de dix-huit mille pièces ? Des livres en e? Une boîte de modes d’emploi ? Mon portrait du temps que j’étais en bonne santé?(1).
Türkçesi: (Noel’de ailesinin ziyaretini kast ederek) Onlar bana öbür ne teklif edeceklerdi? On sekiz bin modüllük bir yapbozu mu? Kürtçe kitapları mı? Bir talimat kutusu mu? Sağlığımın âlâ olduğu zamanlardaki portremi mi?
DENEYİMLERİM BENİ BİR SEFER DAHA DOĞRULAMIŞTI
Burada Kürtçe kitaplar ibaresi beni duraksattı ve de üzerine saatlerce düşündüm. Bir defasında de bu şaşkınlığı, Theo Angelopoulus’un Ulis’in Bakışı ile Leyleğin Geciken Adımı sinemalarındaki Kürtçe ağıtlarda yaşamıştım. Neden şaşırmıştım ki? Karşılığı daha derinlerde yatıyor galiba bu sorunun? Ortadoğu’da müesses nizam(lar) tarafından Kürtçe diye bir lisanın olmadığını kanıtlamak için donatılmış bir pedagojiden geçen ve bunun yarattığı defoların farkında olan her Kürdün semptomatik bir es verdiği bir aralık olmalı bu şaşkınlık. Bu, “sen yoksun”; “artık varsın fakat aslında yoksun” telaffuzuna karşı, yarasıyla varlığını kanıtlamaya çalışan bir travmanın nüksetmesidir. Gerçekten her ansiklopedinin, her külliyatın, her bağlamsal metnin içinde Kürt(çe) sözcüğü aranır ve hakikat tanım edilmiş midir diye orada yarasına bakılır. Neyse sonra muharririn bu ibareyi kullanmasının gayesini sorguladım. Çünkü Oscar denilen bir çocuğa ailesi neden Kürtçe kitap getirsin ki? Oscar’ın Kürtçe okuma imkanı ya da gerçekliği nedir? Müellif öylesine mi yerleştirmişti yoksa bildiri mı vermek istemişti? Bağlamına nazaran muharririn, çocuğun ailesine karşı olan öfkesiyle içinde bulunduğu ezayı bu formda tanım ettiğini düşündüm ve sorularımı erteleyip okumaya devam ettim. Fakat kitabın Türkçe’ye çevirisinde bu sözcüğün geçip geçmediğini merak ettim. İnternetten baktığımda, kitabın tükendiği yazıyordu. Sabah olsun da kütüphaneye gidip 7. mektubun 3. pasajına bakmak için can atıyordum. Fakat şimdi çevirisini görmeden bir varsayımda bulunmuştum ve de yanılmadığımı anladım. Tecrübelerim beni bir kez daha doğrulamıştı. Buna nazaran ilgili pasajın çevirisi şöyledir: “Bana daha ne getirmiş olabilirlerdi? On sekiz bin kesimlik yap boz mu? Sanskritçe kitaplar mı? Bir kutu kullanma kılavuzu mu? Sağlıklı olduğum vakitlerden bir portremi mi?” (2).
KÜRTÇE SANSÜRLENMİŞ YERİNE SANKRİTÇE YAZILMIŞ
Evet kitabın özgününde Kürtçe kitaplar ibaresi varken Türkçe’ye çevirisinde Sanskritçe kitaplar tabiri kullanılmıştı. Yani Kürtçe’ye açık ve net bir biçimde sansür uygulanmıştı. Naif bir edayla bunu neden yaptıklarını sordum kendi kendime: Sanki müellifin kazara yazdığını mı düşündü mütercim ya da yayınevi? Muharrir Kürtçe diye bir lisan olmadığını (!) bilmiyor muydu sanki? Fakat tıpkı muharririn okuduğum iki kitabından da anlaşılacağı üzere Ortadoğu coğrafyasını güzel bildiğini şahsen gördüm. Çünkü Iraklı bir gencin Saddam periyodunu ve sonrasında Londra’ya kaçışını bahis alan, başlığı İngilizce olan fakat Fransızca yazdığı, Ulysses From Bagdad (Bağdatlı Ulis) kitabında, Irak’ta yaşayan Kürtlere yapılan baskı ve zulmü anlatmaktadır. Tekrar müellifin enteresan kitaplarından olan, yayınevi ve çevirmenin tıpkı olduğu Mösyö İbrahim ve Kuran’ın Çiçekleri (Monsieur İbrahim et Les Fleurs du Coran) yapıtında, içsel seyahat, sufilik vs. işlenmekte ve kitabın kıssası İstanbul’da son bulmaktadır. Mösyö İbrahim denilen karakter, kendisini Altın Hilal’den (Croissant d’or) gelen biri olarak tanıtıyor. Kısaca müellif Ortadoğu coğrafyasını yeterli bildiği için üstteki soru, ihtimal dışıdır. Lafı uzatmadan söylemek gerekirse Kürtçe sansürlenmiş yerine Sanskritçe yazılmış. Emsal bir sansürün Paulo Coelho’nun Can Yayınları tarafından basılan “On Bir Dakika” romanında da yapılmıştı (3). Daha bilemediğimiz birçok metinde bu sansürün yapıldığından eminim. O halde sormak gerekir: Niye Kürtçe yerine Sanskritçe yazılmıştır? Etik unsurları, yayın ahlakını, metne sadakati ve çeviri haysiyetini bir tarafa bırakırsak yayınevi, yayına hazırlayan ya/da tercüman bunun bir gün ifşa edileceğini hiç mi düşünmediler? Kurdlerin çok-dilli bir halk olmasından dolayı bu sansürü bir gün fark edeceklerini hesaplayamadılar mı? Ya da bu şahıslar en temel mantık prensiplerinden de mi bi habersizdiler? Çünkü Sanskritçe’nin Hint din ve edebiyat lisanı olduğunu da mı bilmiyorlardı?
Türk Lisan Kurumu’nun sözlüğüne baksaydılar Sanskritçe’nin Kürtçe olmadığını, ikisinin farklı halklar ve farklı lisanlara mensup olduklarını göreceklerdi. Ayrıyeten Kürt’ün Kürt, Ermeni’nin Ermeni, Hindu’nun Hindu, Sanskritçe’nin Sankskritçe olduğunu o sözlüğün açıklamalarında göreceklerdi. Ayrıyeten Batı lisanlarında dil ile halk isimlerinin birebir biçimde yazıldığını bilmiyorlar mıydı? Kurd ve Kürtçe sözcüklerinin karşılığına, Fransızların Kürte, İngilizlerin Kurdish, Almanların Kurdisch, İtalyanların Curda/o, İspanyolların Kurda/o, Arnavutların Kürt, Macarların Kürt derken sanki onların bilip de kimsenin bilmediği bir şey mi var? Şayet varsa bunu kamuoyuyla paylaşmaları gerekiyor çünkü yaptıkları Aristoteles mantığına alışılmamıştır.
Dipnotlar:
1) Eric-Emmanuel Schmitt, Oscar et Dame Rose, Albin Michel, Paris 2002, s.78
2) Eric-Emmanuel Schmitt, Oscar ve Pembeli Bayan, Bilge Kültür Sanat (Bilgi Yayıncılık), İstanbul 2004, s.51
3) Kitabın mütercimi Saadet İhtimam ise “Kitap esasen büsbütün öbür bir kıssayı anlatıyordu” diyerek, sansürde hissesi olmadığını savunmuştur. Üstteki çeviride de bağlamından mahrum bir halde Kürtçe kitaplar denilmektedir. Çevirmenin ya da yayınevinin muhtemelen savunmalarına rağmen bu ibare burada dursun.
4) Bence öteki lisanlardan Türkçe’ye çeviri edilen her kitabın olmazsa da hassas olanların takibinin yapılması gerekir. Sansürden öte, yapılmış olan bu çevirilerde kıymetli ölçüde yanılgılarla karşılaşmak mümkündür. Bu da okurda yanlış bir şuurun oluşmasına neden olmaktadır.
* Dr. (Felsefeci), 375 no’lu KHK’nın Süreksiz 35. unsuruna mucibince, 2014 yılında ulusal hakemli bir mecmua ismine Kürtçe röportaj yaptığı için, Adıyaman Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nden ve kamu misyonundan ihraç edilmiştir.
