Lal Laleş’in dördüncü şiir kitabı ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’, Detay Yayınları tarafından yayımlandı. Laleş’in birinci kitapları bilindiği üzere Kürtçeydi. Dördüncü kitabın Türkçe olması, Laleş’in oggito’da yazdığı metinleri bilenler için şaşırtan olmamalı fakat yeni kitabın Kürtçe şiir takipçilerini biraz şaşırttığını, hatta Laleş üzere Kürtçeye oldukça emek vermiş bir şairin Türkçe yazmasına kızanların olduğunu da söylemek mümkün.
Lal Laleş ile yeni kitabını ve iki lisanlı bir edebiyatçı olmanın avantajlarından Kürtçe edebiyatın meselelerine kadar konuştuk. Lakin direkt kitapla ilgili ve şiiri çözümleyen hususlara girmemeye itina gösterdim. Sonunda şiir ve okur bağının çok özel olduğunu ve şairin şiirini açıklamasından çok, okurun şiirin inceliklerini keşfetmesinin daha keyifli bir macera olduğunu düşünüyorum.
Bir okur olarak, kelamı çok uzatmadan, ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ için kelam edecek olursam: Öncelikle son periyotlarda okuduğum en katmanlı, imgesi özgün ve güçlü şiir kitaplarından biri olduğunu söylemek isterim. Kitabın art kapağında, “sır cümlelerle dolu bir Aşkşiir” denmiş. Doğrudur, ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ uzun ve kısımlara ayrılmış bir aşk şiiri. Aşkı anlamlandırmaya, yorumlamaya ve yer yer tartışmaya çalışan bir şiir. Lakin Diyarbakır ve İstanbul üzere iki muazzam kentin sokaklarıyla, tarihleriyle, kültürleriyle, çatışmalarıyla eşlik ettiği, yer yer rol çaldığı ve aşkı iki başka coğrafya üzerinden biçimlendirmeyi, tanımlamayı da deneyen bir aşk şiiri.
“Lal Laleş ile şiirini, iki dilliliğini ve Kürtçe edebiyatı konuştuk” diyerek kelamı hayli kısaltılmış söyleşiye bırakalım.
‘İKİ LİSANI BİRLİKTE DÜŞÜNÜP BİRLEŞTİRMEYİ SEVİYORUM’
Bir konuşmamızda anlatmıştınız, Veysel Öngören’e okuması için götürdüğünüz birinci şiir evrakınız Türkçeydi. Fakat yayımlanan birinci kitabınız ve akabinde gelenler Kürtçe oldu. Dördüncü şiir kitabınızın Türkçe olması, Kürtçe şiir okuru için hafif tertip bir şaşkınlığa neden oldu. Artık, bütün bu süreci merak eden herkes için sormak istediğim şu: Şiire Türkçe başladınız ve Kürtçe yazarak devam ettiniz. Yıllar sonra Türkçe şiir kitabıyla okurun karşısına çıkmak, Türkçeye ricat mı vefa mı?
İlginç bir soru oldu. Birinci soruya Türkiye’nin değerli felsefeci ve şairlerinden biriyle başlamak beni duygulandırdı. Veysel Öngören yazdığım birinci şiirleri okuyan, o devirde yazmayı sürdürmemi destekleyen biriydi. Veysel ağabeyle tanıştığımız vakitlerde daha çok tiyatroyla uğraşıyordum. Kendisi de Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi’nin kent tiyatrosundaydı. Bir yandan tiyatroyla uğraşırken, vakit zaman da yazdığım şiirleri kendisiyle paylaşıyordum. Yazdıklarımı dikkatle okur, eleştirir, ne yapmam gerektiği noktasında öğütler verirdi. Artık bunu hatırlatman beklemediğim bir şeydi.
Esasında Kürtçe ve Türkçe lisanlarda birinci günlerden itibaren düşünen, bir biçimde yazan ve okuyan bir insandım. Kürtçe edebiyat, Cumhuriyet’le başlayıp bilhassa 90’lı yılların sonuna kadarki süreçte, Kürtçe üzerindeki baskılar, asimilasyon siyasetleriyle yazınsal manada geriletildi. Kürtçe edebiyatın maruz kaldığı bu sistematik gadre naçizane bir biçimde karşı çıktım. Kürtçe sözcüklerin kadrini, değerini bilip onu daha çok yazınsal gündemime aldım. Şüphesiz bu müddet içinde Türkçe’de düşünmeye, okumaya devam ettim. Kanaatime nazaran Türkiye’deki her Kürdün bilgi, düşünme ve dünyayı anlamlandırma lisanı hatta dünya edebiyatını izlediği lisan, Türkçe’dir.
Aslında biz Cumhuriyet eğitimimin yarattığı entelektüel alandan beslenerek, bir formda dünya ile bağ kurarak kendimizi entelektüel manada inşa ediyorduk. Yani değerli oranda edebi tecrübesi Türkçe üzerinden yaşıyorduk, yaşıyoruz. Kürtçe lisanındaki çeviri hacmini düşündüğümüzde, hala büyük oranda edebiyat okurluk sürecimiz bu türlü devam ediyor. Münasebetiyle kendimizi hem edebi hem de entelektüel manada inşa etmemiz büyük oranda Türkçe üzerinden mümkün. Münasebetiyle benim de Türkçeyle bağım, bağlantım çok canlı ve besleyici olageldi. Birinci devirlerden itibaren iki lisanda yazmayı, o iki lisan ortasında birtakım geçişkenlikler kurmayı, iki lisanın imkanları ortasında bağlar ve köprüler kurmayı, iki lisanı birlikte düşünüp bunları birleştirmeyi seviyordum.
Kendimi şu anda da Kürtçe edebiyatla uğraşan ve ‘Kürtçede şair’ biri olarak tanımlıyorum. Türkçe şiir yazarak Kürtçeyle bağımı iki lisanlı serüvenin içinde sürdürerek zenginleştirdiğimi, farklı açılarla Kürtçeye bakmayı öğrendiğimi, yeni yazacağım Kürtçe şiirlerde izleyeceğim edebi sistem açısından benim için bunun bir kazanım olduğunu düşünüyorum. Zira Kürtçe’nin kendi şiir serüveni, imge dünyası ve dize kurma biçiminin imkanlarıyla Türkçe’ninki farklılık taşıyor. Sonbaharda yayımlayacağım ‘Çarşıların Sultanı’ (Siltana Sûkan) isimli Kürtçe şiir kitabımı tahminen de bütün bu tecrübelerin içinden tamamlayıp apayrı bir evreye taşıyacağım.
Kürtçe kitaplarla edebiyat dünyasına girmek, bir manada Kürtçeyi koruma etmek emelini da taşıyordu diyebilir miyiz?
İlk üç kitabımı elbette Kürtçe yazdığım için çok memnunum. Edebi hayatımı geriye sardığımda, dönüp birinci kitaplarımı “hangi lisanda yayınlardım?” diye kendime sorduğumda, yeniden Kürtçe kitaplarla başlardım. Bunun iki nedeni var. Evvela o kitaplarımın lisanı Kürtçe olmak zorundaydı. Çünkü o kitaplarda hem imgelerim hem de anlatmak istediklerim Kürtçeyi çağırıyordu, Kürtçeyi zarurî kılıyordu. İkinci olarak, kanaatime nazaran, Kürtçenin artık akademide, tiyatroda, sinemada ve bilhassa Güney Kürdistan’da, Rojava’da resmi lisan statüsüyle gündelik hayatın, bürokrasinin, eğitimin ve idari süreçlerin lisanı olarak kendini inşa ettiği, korunduğu, geliştirildiği bir devirdeyiz. Hasebiyle, bence hala çok değerli ve anlaşılır olmakla birlikte, yalnızca hislerden beslenen ve mantıktan mahrum bir lisan muhafızlığına muhtaçlık yok. Kürtçeyle bağlantımız, Kürtçe edebiyatı koruma etmenin yanında hatta ötesinde, Kürtçe edebiyatı kozmik bir edebiyat kategorisine nasıl taşırız olmalı.
‘KÜRTÇE VE TÜRKÇE EŞİTTİR, KARDEŞ DİLLERDİR’
Kürtçe, yalnızca devletin baskısı altında olan bir lisan değil. Siyasal nedenlerle hükümran lisan olan Türkçenin de ruhsal baskısı altında olduğunu düşünüyorum. Birçok Kürt müellifin bu ruhsal baskıyı kırmak ve politik saiklerle yalnızca Kürtçe yazmakta ısrar etmesi de biraz bununla ilgili güya. Bir de yeri gelmişken, Türkçe yazdığınız için eleştirişlere de maruz kaldınız. Bu mevzuda ne demek istersiniz?
Elbette yalnızca Kürtçe yazmayı politik bir bakış açısıyla kendine şiar edinmiş müellif ve şair arkadaşlarımı anlıyorum. Yaptıklarının da değerli olduğunu düşünüyorum. Ancak şahsî tarihimde ben hiçbir vakit o arkadaşlarım üzere düşünmedim. Edebiyatı, bir lisanın imkânları içerisinde yazılan lakin büyük oranda üniversal bir kategori olarak düşünüyorum. Edebiyatın lisanı elbette değerlidir lakin âlâ metin, yazıldığı lisanın sonlarında üretiliyorsa da yalnızca o lisana ilişkin değil ve münasebetiyle o lisan aracılığıyla üniversal bir kategori olan edebiyatla alakası içerisinde kavranır.
Hayatıma dönüp baktığımda, hem tiyatro hem yayıncılık yaptığım devirlerde temelinde çok dilliliği, çok kültürlülüğü, Kürtçenin dünya edebiyatının bir modülü olması için izlenecek yolları kendimce aramaya çalıştım. Şunu çok rahatlıkla gönlümde netleştirdim: Kürtçe ve Türkçe eşittir, kardeş dillerdir. Halkların kardeşliğine inanmıyorum. Kardeşlikten öte, daha eşit bir alaka biçimini işaretleyen, halkların arkadaş olmaları gerektiğini düşünüyorum. Lakin lisanların kardeşliği bir yerde kurulabilir. Kürtçeyle Fransızcayı, Kürtçeyle Rusçayı birbirine denk görüyorsak, bu lisanlara karşı olumsuz hislere sahip değilsek; Kürtçe ve Türkçeyi eşit görmeli ve Türkçeye olumsuz bir hisle bakmamalıyız.
Daha sert bir tabirle, Türkçeyi düşman olarak görmekten vazgeçmemiz lazım. Yani siyasi iktidar dışında bir lisan olarak Türkçenin Kürtçe üzerinde baskı kurduğu fikrine çok katılmıyorum; lisanlar birbiri üzerinde baskı kurmaz. Lisanlar birbiriyle sözcük, mana alışverişinde bulunur. Lisanlar ortasında bir çeşit komşuluk alakası var. Burada biz aslında siyasal iktidarın Kürtçeye reva gördüğü zulmün, haksızlığın, adaletsizliğin hıncını, vakit zaman Türkçeye reaksiyon duyarak açığa çıkarıyoruz. “Lal Laleş Fransızca bir şiir kitabı yazdı” biçiminde bir haber duysaydı benim arkadaşlarım, tanıyanlarım, eminim şu reaksiyonların hiçbirini görmezdik. Bu da başlı başına Kürtçe ile Türkçe ortasındaki eşit ilgiye inanmamalarıyla ilgili bir şey olabilir. Bir eşitlikten bahsedilecekse, o eşit bağlantıya öncelikle insanın kendine inanarak ve güvenerek bakması gerekiyor. Dünya lisanlarına nasıl baktıysam Türkçeye de o denli baktım. Hatta Türkçeye biraz daha yakın durdum.
İKİ KENTİN HİKAYESİ
“Şair burada ne demek istemiş” üzere algılanmasın lakin İstanbul’a duyduğum hasretle soracak olursam: ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ diyorsunuz, İstanbul bir hiçse, neresi bir şeydir? ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’in şifrelerini alabilmek niyetiyle, İstanbul ve aslında öbür kentler, bireyler, hisler ne vakit hiç olur?
Yaşantının içindeki anılarımızda bazen çok sevdiğimiz şeylerde ‘bir hiçtir’ yakışmasını yaparız. Çok da nefret ettiğimiz, bir ortada bulunmaktan hicap duyduğumuz birtakım şeyler de vakitle değerli bir hal alır. Tahminen birçoğumuzun hissinde, anılarında İstanbul bir hiçtir. Öbür vakitlerde da apayrı büyülü bir şeydir. İstanbul’a yakıştırdığım hiçlik, içimde istek ettiğim, tahminen de biçtiğim o elbiseyi taşımadığı vakitlere dair bir serzeniş, birebir vakitte bir beklentinin de bir tıp anahtar imgesi.
‘HER ŞAİRİN SÖZLERİ VARDIR’
Kitaba bir kelamlık ekleme gereksinimi duyacak kadar günlük hayatta kullanılmayan çok sayıda söze yer vermişsiniz. Bu sözleri neden tercih ettiniz? 1990’lı yıllarda bir orta Türkçe yazan Kürt şairlerin, Türkçeyi bozup tekrar yaparak şiir yazdıklarına dair bir tespit vardı. Bu türlü bir şey mi yapmaya çalıştınız?
Özne meramını fakat hissettiği duygu, mana ve ses yükünü içselleştirdiği, yıllarca cebinde taşıdığı sözlerle kurabilir. Elbette her muharririn, şairin onunla özdeşleşmiş, onun dünyasının bir modülü olmuş ve ondan kâğıda taşmış sözcükleri var. Bunlar da benim sözcüklerim. Ben öteki sözcüklerle veya kelimelerle bu kitabı yazamazdım. Kürtçe yazdığım şiir kitaplarımda da unutulmuş sözcükleri kullandığımın farkındayım. Ancak tam da bu çok dillilik, kültürlülük, Ortadoğu, Mezopotamya, Anadolu ve bütün bu coğrafyanın geçmişine baktığımızdaki dilsel zenginlik, lisanlar ortasındaki alışverişten beslenen bir dimağla düşündüğümüzde öbür türlü yazmam mümkün değildi. Kendi adıma o lisanın tekrar gündelik hayatımıza da sirayet etmesini istiyorum. Zira o sözcüklerin lezzeti, mana yükü ve aslında zihnimizde oluşturduğu uzam apayrı bir genişliktedir. Ondan mahrum olduğumu düşündüğümde, kendimi önemli bir halde eksik hissediyorum. Bunların dışında, büyüdüğüm Mardin, kadim lisanların, kültürlerin ve münasebetiyle sözlerin birbirine ses kattığı, diyalog kurduğu bir kozmosa sahipti. Buna üniversitede aldığım tarih eğitimi, okuduğum Arapça ve Osmanlıca metinleri de eklediğimde bu sözleri imge dünyam içinde barındırmam sanırım kaçınılmaz oldu.
‘VAR OLAN İSTANBUL’U YAZMAK İSTEMEDİM’
İstanbul ve Diyarbakır’a ilişkin olduğunu söylediğiniz Mardin, imgeleminde ve elbette kitapta nasıl yer alıyor? Kentlerin tarihi ve kültürü, kitabı kurgularken ne kadar etkiledi seni?
İstanbul yahut Diyarbakır günümüzde olduğu üzere değil; tarihi, kültürü ve namevcutlarıyla (geçmiş medeniyetler, yitirilmiş halklar) bir tıp hayalet üzere bugünkü kentlere musallat olarak yerleri var ediyor. Bütün bu hayaletleri çıkardığımızda İstanbul’dan ve genel olarak kentlerden geriye, şu anki hayatımızı tehdit eden birer beton yığını olan yerler kalır. Benim esasen tercih ettiğim, yaşadığım ya da anlattığım İstanbul şu kitabın içinden sokaklara çıkıp karşılaşacağınız bir İstanbul değil. Aslında o denli bir İstanbul’u istemiyorum. Nasıl ki benim bir hiç olarak gördüğüm İstanbul şu an büyük oranda yoksa, tam da öbür İstanbul’da var olduğu için. Var olan İstanbul’u yazmak istemedim, o yüzden tahminen de İstanbul bir hiçtir.
‘EDEBİYATTA CİNSLER ORTASI MELEZLEŞMENİN OLMASINI İSTİYORUM’
Kullandığınız sözcükler, şiirlerin biçimi ve kurgusu, serüvenin bir uzun öykü ya da romana hakikat gidecekken şiir olduğu hissine neden oldu benim için. Diyarbakır-İstanbul merkezli aşk öyküsünü, en baştan şiir olarak mı tasarladınız?
Evet. Çok da yazabilen bir insan değilim. Kurguladım bunu. Başımda aşk kıssasını, kahramanını, coğrafyasını, serüvenini kurduğum için aslında kısımlar ortasında zıplayarak, gidiş gelişler yaşayarak, bu türlü bazen ortadan, baştan, sondan kısımlar yazarak, her kısımla birlikte öteki kısımları de revize edip gözden geçirerek, bir halde metni kurdum. Ama artık şunun roman, şiir, kıssa olduğuna kesin bir ayrım koyabileceğimize inanmıyorum. Yahut artık tiplerden rastgele birine sadakat duymamız gerektiği konusunda kendi adıma önemli kuşkularım var. Yapıtlarda tipler iç içedir. Bu kitabı 2013-14’te yazdım. Tahminen artık yeni yeni okurla buluşuyor fakat aslında yayıncılık faaliyetlerimin seyrekleştiği için gecelerimin bana kaldığı, okuma yazma talihimin olduğu vakitlerde yazdığım bir metin.
Son bir yıl içinde dönüp yazdığım metinlere baktığım vakit kendi açımdan birkaç tipi karıştırarak, birkaç cins ortasında geçişler kurarak yazmaya çalışıyordum. Vakit zaman öykü, şiir ve denemenin imkânlarını kullanarak metinler yazmaya çalışıyorum. ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ kitabı bana yeni bir taban oluşturdu. Hem düz yazı biçiminde yazmış olmam hem bir akışının olması, akıcı bir anlatı olması, bütününe baktığımızda bir aşk öyküsünün ana çizgileriyle da olsa belirmiş olması bundan sonra yazacağım metinlerin öncüsü olmasını sağladı. Dünya edebiyatı da o tarafa gidiyor. Bizde de tipler ortası melezleşmenin olacağını düşünüyorum. Olmasını da istiyorum.
DÜNYA EDEBİYATININ BİR MODÜLÜ OLMAK
Toplumsal, siyasal ve ferdî büyük altüst oluşlara neden olan Kürt sıkıntısı, edebi olarak gereğince ya da hakkıyla işlendi mi?
Doğal olarak hiçbir Kürt muharrir yahut Kürtçe yazan müellif, Kürt sıkıntısı olarak isimlendirilen acılardan, şiddetten azade bir metin üretememiştir. Emsal sıkıntıları yaşayan öbür coğrafyalara baktığımızda, Orta ve Doğu Avrupa, Latin Amerika, Ortadoğu, İsrail yahut Kafkasları düşündüğümüzde onların yaşadığı çelişkiler, o zorlukların farklı bir edebi formda karşımıza çıktığına ve dünya edebiyatının bir kesimine dönüştüğüne tanıklık ediyoruz. Kürtçe metinlerde de yer yer rastlıyoruz buna. Fakat Kürtçenin edebi tarihine baktığımızda, Kürtçede Kürtlerin yaşadığı epey acının, sorunun bütün insanların duyumsayabileceği, hissedebileceği edebi bir forma kavuşup dünya edebiyatının bir modülü olmaması hala önemli bir eksikliktir. Eminim ki entelektüel manada kendi edebi lisanını ve edebiyat dünyasını inşa eden bir muharrir, burada yaşadığımız bu kıssalardan çok büyük anlatılar kurabilir.
Peki, Kürt müellifler kelamını ettiğiniz dünya edebiyatının bir modülü olmak konusunda neden badire yaşıyor?
Yüzyıllık siyasal ve toplumsal bir sorun olan Kürt probleminin kendisi, lisan üzerindeki soykırım ve asimilasyon siyasetleri, müelliflerin daha gerçek beslenmesi için dünya edebiyatının kendi lisanlarına çevrilmemiş olması, Kürtçe yazanların mesleğinin yalnızca müelliflik olmaması, bütün ömrün hengâmesini yaşadıktan sonra ailesinden, çocuklardan ve diğer şeylerden vaktini çalarak edebiyatla uğraşması üzere onlarca neden sayabiliriz. Bütün bunları elbette öne sürebiliriz. Nihayetinde sahip olduğumuz travmatik materyalin üniversal bir edebi formda sözünü bulamakta zorlandığını görüyoruz. Kürtleri öteki bir lisanda anlatan insanların başarısı nerden geliyor? Bu muharrirler da Kürt. Yaşar Kemal üzere Türkçede, Selim Berakat üzere Arapçada ve öbür lisanlarda de öteki beşerler var. Öteki milletlerden de Kürtleri anlatan metinlere rastlıyoruz. Oradaki muvaffakiyetin, yeterli edebiyatın ortaya çıkma koşularının ve bütün bunları irdeleyerek, anlamaya çalışarak Kürtçe başarmanın yollarını bulmamız lazım.
