Çeviri başta olmak üzere Kürtçe sanat ve edebiyatın değişik alanlarındaki çalışmalarıyla tanınan bir isim Lal Laleş (1975). Uğraşı alanlarından biri de şiir. Laleş’in daha evvel, Kürtçenin Kurmançî diyalektinde yazdığı şiirlerden oluşan üç kitabı yayımlanmış. Türkçe yazdığı şiirlerinden oluşan birinci kitabıysa ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ ismiyle Detay Yayınları tarafından kısa bir mühlet evvel okurla buluştu.
Laleş sanki şiirlerini Kürtçe yazıp yayımlarken neden tutum değişikliğine gidiyor? Bu sorunun karşılığını kitaptan yola çıkarak vermek aslında yorumdan ibaret olacaktır. Şair ikincil lisanını, çevirmenliğini yaptığı kültürel lisanını şiirde deneme fikriyle yola çıkmış olabilir. Kitabın argümanını daha yaygın bir etrafa ulaştırma hedefiyle bu türlü bir tercihte bulunduğu söylenebilir. Rastgele bir yorumda bulanabilmek için doğal öncelikle şiirleri okumalıyız Fakat asıl olan bu soruya şairin vereceği karşılıktır.
Bir öbür soru, ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ bir aşk şiirleri toplamı mıdır? Daha sonra gözden geçireceğimizi belirterek birinci izlenimimizi söyleyelim: O denli, ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ kapağının altında, teması aşk olan şiirler var. Yazının sonunda, kitabın da sonunda olacağız. Sanki o vakit da birebir görüşte olacak mıyız?
Kitapların, bilhassa şiir kitaplarının ismini önemsiyoruz. Bu bahisteki görüşlerimizi daha evvel lisana getirdik. Bir sefer daha vurgulayalım. Şiir kitaplarının ismi, okura çıkarılmış bir davetiyedir. Okur, kitabın kendisine kapakta yaptığı davet üzerine bir karar verir. O davetin bildirisinde, birebir vakitte zihinsel düzlemde bir kılavuzluk, çağrışım yoluyla “aydırma” ve de kışkırtma bulunur. Kitabın, sözcüklerin, dizelerin, imgelerin, metaforların kışkırtması değerlidir.
Laleş’in kitabının isminde hem okura davet var hem de okuma isteğine yönelik tahrik. Tüm bunlarla birlikte Lal Laleş’in kitabının ismi, bir tercihi, yol ayrımında gerçekleşen bir muhasebeyi ve dahası bir meydan okumayı da tabir ediyor. Ne diyor: ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’. Devamını biz getirelim mi: Neden bu türlü diyorum, sana söyleyeceğim. Ayrıyeten seçeneksiz değiliz…
Söylemeye gerek var mı? İstanbul tarihî, kültürel birikimiyle, kozmopolitliğiyle, coğrafyasıyla çok şey için bir başlangıç sayılabilir. Lakin İstanbul hiçbir şeyin sonu değildir. Sanki şair de bu türlü mi düşünüyor, bakacağız. Ancak evvel, kitabın toplamda yüz on iki sayfa ve altı kısım olduğunu kaydedelim. Kısım başlıklarının ismini da yazalım: “Suret Uğruları”, “Hakikat Taşları”, “Hisar Fragmanları”, “Kusur Provaları”, “Rüya Kayıtları” ve zeyl olarak da “Susan Saatler”.
Kitabın başında bulunan bir betiklik “Dibaçe” kısmından şu iki dizeyi atlayarak geçersek olmaz diye düşünüyoruz:
Kendimi döke döke gelmişim buralara,
Kim anlattı beni sana bu türlü yeterli biliyorsun?
Kitabın “Suret Uğruları” başlıklı birinci kısmının birinci şiiri “Kameri”, öbür şeylere de temas ediyor fakat daha çok güya aşkın iki kişilik olup olmadığını sorguluyor ya da sorunsallaştırıyor diyelim. “Kameri” şiirinin girişinden bir betik okuyalım:
Nasıl tanıyabilirsin ki sevgiliyi? Doğduğu kentin
daracık sokaklarını, insanlara çarpa çarpa dolaşmadan.
Çarşıların hayatı mümkün kılan, düş süren rüzgârı
yüzüne çarpmadan.
Aşkta yerinin izleriyle iki kişi ortasında kalıp kalamayacağını da sorunsallaştıran şiirden bir öbür şiire geçelim. Aşkın pratiğine, ömrün günlük akışı içindeki yerine, hareketliliğine, dünyevi ve bedensel boyutuna değinilen bir öbür şiirle devam ediyoruz. “Aşkımızın Önce Rüknü” başlıklı şiirin birinci kısmını aktaracağız. Ancak evvel şiirin ismini oluşturan ve ek alınca rüknü olan “rükün” sözcüğünün sözlüklerdeki karşılığını kaydedelim: “1. Eski bir şeyin en sağlam, en güçlü öğesi ya da istikameti 2. Bir şuranın, bir topluluğun en değerli üyelerinden her biri.” Kelamını ettiğimiz şiirin birinci kısmını okuyalım:
İkimizin elleri ortasında başlamamış
aşk duruyordu. Martıların, Cezayir Sokağı’na seslerini
bırakıp kendi denizlerine döndüğü dar vakitler. Üç
ayaklı formika kaplı masada çaydanlığın iz bıraktığı
yere bırakırdım kahve fincanımı hayattaki kusurlarımı
örter temennisiyle. Tıpkı meskenin iki başka penceresinden
sohbet etmeyi seviyorduk.
Kitapta emsal biçimde, Türkçede işlek olmayan Arapça, Farsça, Kürtçe ya da Mezopotamya coğrafyasındaki kültürlerden miras birçok sözcük yer alıyor. Şair bunlar için kitabın sonuna bir kelamlık eklemiş. O nedenle ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’, sözlükle okunan bir kitap denilirse çok da yanlış bir ifade olmaz. Ama kitabı sözlüksüz okunamayan şiirlerden ibaret saymak da yanlışsız değil.
Kitapta hem şiirden şiire geçişlerde hem de kısımlar ortasında izleğin devamlılığını sağlayan taşıyıcı, aktarıcı fonksiyonlarıyla dikkat çeken dizeler yer alıyor. “Mor Ceket” şiirin son dizesi de onlardan biri. “Aşkta güneşin düştüğü yeri arıyordun buldun mu?” diyor şair. Bu dizedeki güneşi ateş olarak da yorumlarsak, çağrışımda çoka kaçmış olacağımızı düşünmüyoruz. Bu dizenin diğer bir tarafı daha var üzerinde durmak istediğimiz. Şair, kimi dizeleri kelamı denetim etmek için dümen olarak kullanıyor. Andığımız dize de o örneklerden biri. Şunu da ekleyelim: Laleş hem izlek olarak yerinde duramayan bir aşka değiniyor. Yerle kurulan bağı bu açıdan da düşünmek gerekir. Ayrıyeten biçimsel açıdan hedefinin hareket eden, akan bir şiir olduğunu gösteriyor.
Şairin, aşkta ateşin düştüğü yeri araması, şiir için aslında yeni bir şey değil. Lakin tekrar de kıymetlidir aşkın aşk olduğu yerin merak edilmesi.
Diyebiliriz ki şiirin şairini, aşkın failini Bizans’tan Mezopotamya’ya, İstanbul’dan Diyarbakır’a götüren bu merak oluyor. Yeri gelmişken okuyacağımız şiirlerin birtakım dönüşler içerdiğini de not edelim. Geri dönüşler, içe dönüşler, başa dönüşler vb. üzere. Alışılmış en çok da İstanbul ve Diyarbakır Mezopotamya ortasındaki dönüşler… “Taş ve Nefes” şiirinin birinci ve son betiğini okuyalım:
Doğuya sorulmuş soruların cevapları
acıtan kanatan vefat ile ömür ortasında sarkıp sallanan
Masalımsı bakır anlatıdır.
Mardinlilere sorarsan ay rengi gümüş hevesidir.
Neyse ki her kentin yıldızı öteki mavi gökyüzü aynıdır
Lal Laleş, şiirini izlek olarak kırık bir aşk meseline dayandırıyor diyebiliriz. Aragon’un dediği üzere “Mutlu aşk yoktur”, onun da sorunsalı…
Şair İstanbul’da, Boğaz’ın kıyısında mayaladığı öyküsünü, Mezopotamya coğrafyasının kültüründen, tarihinden süzülen lisanıyla şiire aktarıyor. Bu ortada aşk nedir sorusuna olduğu kadar aşk nerelidir sorusuna da karşılık arıyor. Aşk bedenseldir, lisandır, coğrafyadır, tarihtir; köktür, saptır, çiçektir, tohumdur; gelip geçecektir… Şair açıkça bu türlü demiyor tahminen fakat bunu düşünmeye kışkırtıyor. Alıntılayacağımız kısım kitaba ismini veren şiirden:
Nora, zihnine gelen heyheylerle, Roma’nın zakkum
yıldızlarını, Bizans’ın yerin gölgesine sinmiş anılarını,
Osmanlı’nın zeytûnî sarığını, kelamını yitirmiş kâgir
Binaya kapatıp yaksan İstanbul bir hiçtir…
Laleş’in, Mezopotamya’nın kadim kültürünü ve dilsel mirasını şiire aktardığını söyledik. Kitap sadece coğrafyanın, kültürün tarihî mirasına değil, şiirin de kadim sesine yaslanıyor. Şu iki dize “Can Yangını” şiirinden:
Körüklediğim yangına sürsen tayını.
Birlikte girsek sevincine yangının.
Laleş’in şiirleri için bir tıp hafıza sandığı diyebiliriz. O vakit şunu da söyleyelim: Şairin, lisan değişikliği yapmasını, Türkçe yazıp yayımlamasını, anadilinin de yer aldığı coğrafyanın kültürel hafıza sandığını Türkçeye açma isteğiyle birlikte düşünüp yorumlayabilir miyiz?
“Erguvan Boşluk” başlıklı şiirin son betiğini alıntılayacağız:
Seni öptüğüm her yerde erguvan boşluk belirir,
teninde esrarlı bekleyişin saçak bulutu. Dört bir
yana dönüp gövdenden düşmüş takvim yapraklarını
okuyorsun bana. Kucağında atlas çiçeği sere serpe aşka
ve umuda yattığın berhayat kayadan.
Özetleyerek Lal Laleş, güneşe, ateşe yanlışsız uçan mum kanatlı atı geri döndürebilmek için şiirin hem lokal hem etnik hem tarihî imkânlarını tabir yerindeyse seferber ediyor kitabında. “Mecnun Meseli” başlıklı şiiri okuyalım:
Toprakta nal sesi, yürekte gül izi
Külün üryan sesi kehribarın gülen nefesi
(…)
Gözünün ferine
Yol aldım
Kitabın sonunda da şiirlerin aşk şiiri olduğu kanısına varıyoruz. Şair bir aşk masalı anlatıyor. Lakin şiirler, şairin gayesinin sırf aşkı konuşmaktan ibaret olmadığını söylüyor. Pekala şiirler diğer ne üzere problemleri gündeme taşıyor?
“İstanbul” bir yer olarak hem gerçek manasında hem bir metafor olarak yer alıyor kitapta. Öte yandan İstanbul metaforu, “Türkçe” ve “şiir”i de içine alarak sarmal bir bütünlük oluşturuyor. Bu ne manaya geliyor? Kitabın ismini hatırlayalım: ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’. Bir meydan okuma kelamıdır bu aslında. İstanbul’un, Türkçenin ve Türkçe şiirin kurduğu iktidar ve oluşturduğu hegemonyaya karşı bir meydan okuma. Daha geniş manasıyla kültürel ve sanatsal iktidarla hesaplaşma gayesinin dışavurumu.
Laleş’in kitabının ismi ve işaret ettiği şiirleri, kültürel ve sanatsal iktidarın İstanbul ve Türkçe üzerinden oluşturduğu kendisinden diğerini yok sayma, “kargadan diğer kuş” tanımama haline dikkat çeken bir başkaldırının sloganı üzere de okuyabiliriz. Çabucak yanı başında, tıpkı coğrafyada yer almasına rağmen görmezden gelinmeye verilen epey sert bir karşılık da denilebilir.
Şair haksız mıdır meydan okumakta? Hatırlayalım: İstanbul’da doğmuş ve bütün ömrünü burada geçirmiş, Ermenice şiirin büyük şairi Zahrad’dan ne “iktidar İstanbul”un, ne “hegemonik lisan Türkçenin” haberi olmuştur yıllarca…
Bugün değişen ne? Yayımlanmakta olan onlarca şiir mecmuasından kaçı çokdilli, Türkçe yayımlanan kaç mecmuada Kürtçe şiirlere de yer veriliyor? Onca mecmua var. Bırakın özgün lisanında yayımlanmasını, çeviri olarak bile Kürtçe yazan şairlerin kaçının şiirleri yer buluyor sayfalarında? Kürtçe yazan birçok şairin varlığını duyurabilmek, fark edilmek için şiirlerini Türkçe kurmasına, kurmak zorunda kalmasına ne demeli?
‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’i, Kürtçe yazan bir şairin Türkçe ilk kitabı olmasının yanı sıra şairin sorunsallaştırdığı ve bizim de değinmeye çalıştığımız merakı, meramı da dikkate alarak okumanızı öneririz…
