Çok uzun yıllar bir kelamlı kültür eseri olan ve kuşaktan nesile aktarılan masallar, sanayileşmeyle birlikte sadece müelliflere ilişkin oldukları bir periyoda girdiler. Hâl bu türlü olunca toplumların kolektif hafızasında daha az yer tutmaya başladılar. Bu tarihi kırılmadan yola çıkan akademisyen Sezai Ozan Zeybek okuru, masalların lisandan lisana aktarıldığı, her anlatanın bir şey ekleyip çıkardığı klâsik forma geri dönmeye çağırıyor.
Nito Yayınları’ndan çıkan ‘Masallarla Konuşmak’, farklı coğrafyalara ve periyotlara ilişkin masalları diğer sonlarla anlatıyor. Bunu yaparken ana karakterleri değiştirerek ötekilerin kıssasına de kapı açıyor. Masallara ve masal anlatıcılığına dair bir tartışmayı da içeren kitap, kendi masalını anlatmak isteyenlere yol gösteren, tekerlemeler ve müzikler sunan bir kılavuz niteliği taşıyor. 2017 yılından bu yana masal yazan ve anlatan Zeybek’le, yeni kitabı ‘Masallarla Konuşmak’ üzerine söyleştik.
‘ESKİ MASALLARIN BİRÇOK ÇOCUKLAR İÇİN DEĞİLDİ’
Son yıllarda masallara olan ilgi arttı. Sadece çocuklar değil yetişkinler de düzgün birer masal okuyucusu oldu. Masala olan ilginin artmasının ve masalların farklı yaş kümeleri ortasında tanınan hale gelmesinin nedeni ne olabilir?
Eski masalların birçok çocuklar için değildi esasen. Televizyon öncesi vakitlerde türküler ve masallar etrafında buluşuluyordu. Masalın çocukla özdeşleşmesi görece geç bir tarihte gerçekleşti. ‘Binbir Gece Masalları’na bakın mesela: İnsanların kadim ihtiraslarıyla, ihanetle, erotizmle, hattâ tecavüz kıssalarıyla dolu. Çocuk masalı değiller. Romanların ve görsel kültürün baskın çıkmasıyla masallar ikinci plana düştü ve çocuk edebiyatına tenzil edildi. Artık çok maharetli masalcıların lisanından süzülerek tekrar gündeme geliyorlar. Ancak aslında daima buradaydılar.
‘Masallarla Konuşmak’ kitabının müellifi Sezai Ozan Zeybek, masalların sıkıntı mevzuları konuşmaya imkan veren bir kapı açtığını söylüyor.
‘MASAL ANLATICILIĞI EKRAN DIŞINDAKİ FAALİYET REPERTUARIMIZI ÇEŞİTLENDİRMENİN BİR YOLU”
Sizin masallara ilginizin şahsî bir sebebi var mı pekala?
Evet, var. O da ekrandan uzak durma uğraşı. Kendi adıma ekran tarafından yutulmuş üzere hissediyorum. İşim orada, cümbüş orada, müzik orada, arkadaşlarım orada, ailem orada… Yerimden bile kalkmadan o faaliyetten bu faaliyete geçebiliyorum. İçerik manasında büyük bir çeşitlilik varmış üzere gözüküyor lakin araçlarımız hâlâ çok kısıtlı. Uzaydan biri gelse ve bizi incelese, saatlerce tek bir noktaya bakan bir tür görür ve bizi bir epey tuhaf bulur. Bu hayat hali çocuklara da sirayet ediyor hâliyle. Masallar, bilhassa de masal anlatıcılığı ekran dışındaki faaliyet repertuarımızı çeşitlendirmenin bir yolu.
Kitabın içinde masalların tarihi süreci, öğeleri, dikkati canlı tutmak için masala eklenebilecek tekerlemeler, müzikler, hatta notalar üzere çok çeşitli bilgiler var. Kitap bir yandan da masal anlatma rehberi, o denli değil mi?
Evet. İçinde masallar da var. Lakin masal kültürünü ve kelamlı kültürü zenginleştirmenin yolu, “İşte masallar burada, anlatın!” demek olamaz. Dileğim, insanların lisanlarından ve gönüllerinden süzerek kendi masallarını anlatabilmeleri. Buna yönelik tavsiyeler, temel öykü formları hakkında bilgiler veriyorum. Ancak kitabın öteki bir sıkıntısı daha var. Mevt, irade, ölçülü olmak, güce meyletmemek, cinsiyet eşitsizliği üzere hususları masallar etrafında nasıl ele alabiliriz, onları göstermeye çalışıyorum. Bunu da bu türlü ders veren öykülerle değil; maceralı, inişli çıkışlı, müzikli, eğlenceli masallarla yapabileceğimizi savunuyorum. Örnekler gösteriyorum. Gaye, profesyonel masal anlatıcısı olmak değil, yüz yüze bağlantısı çoğaltmak.
‘SATIN ALMANIZ GEREKMİYOR, YÜZ YÜZE BAKMANIZI SAĞLIYOR’
Peki masal anlatıcılığına neden gereksinimimiz var?
Çünkü masal anlatmak çok ucuz. Satın almanız gerekmiyor. Yüz yüze bakmamızı sağlıyor, topluluk kuruyor. Meskende zorlanan anne-babalara ekran dışı bir faaliyet imkânı veriyor. Güçlü hususları konuşmak için kapılar açıyor. Hayal gücünü tetikliyor. Çocukları keyifli ediyor. Yetişkinleri de keyifli ediyor. Her anlatımla bir arada kelamlı kültürün bu muazzam kaynağı daha da zenginleşiyor.
‘MASALLAR ÜZERİNDEN GEÇMİŞLE NASIL HESAPLAŞILIR’
İlk masal kitabınız ‘Kırmızı’nın Mirası’ 2017 yılında çıktı. Ardından dört masal kitabı daha geldi. Yeni kitabınız ‘Masallarla Konuşmak’, 2017 yılından bu yana bu yolda edindiğiniz tecrübeleri ve kendinizi içinde bulduğunuz tartışmaları da içeriyor diyebilir miyiz?
Kesinlikle o denli. Bir sürü farklı kaynağı birleştirdim diyebilirim. Berlin’de bir üniversitede öğretim üyesiyim. İşim gereği yalnızca masallar hakkında değil, öykü anlatıcılığının ve tarih yazımının tarzları üstüne de okuyorum. Eleştirel sosyoloji de tarih de öyküleri farklı aktörlerin gözünden okuyarak var olan baskın kalıpları bozma eforu. Kendi çalışma alanımda yazdığım kitapta da (‘Türkiye’nin Yakın Tarihinde Hayvanlar: Toplumsal Bilimleri İnsan Olmayanlara Açmak’) emsal bir iş yaptım aslında: Farklı varlıkları merkeze alarak Türkiye’nin yakın tarihinin kimi fasıllarını bir daha anlattım. Kentleşmeyi köpeklerle, devlet şiddetini koyunlarla, endüstriyel tarıma geçişi solucanlarla…
‘Masallarla Konuşmak’ kitabında ise bu kez masal çeşidine odaklandım. Teorik/akademik bir kitap değil lakin yaptığım iş bir misal bir güzergâhı takip ediyor. Kenarda kalan bir karakterin gözünden masal bir daha anlatıldığında yeniden tıpkı sonuca mı ulaşırız veya hakikat tıpkı biçimde mi gözükür? Güç bağları masallara nasıl sirayet eder? Masallar üzerinden geçmişle nasıl hesaplaşılır?
Kitapta çocukken okuduğunuz masalların büyüdükçe keyif vermediğini, hatta rahatsız ettiğini söylüyorsunuz. Fakat bu durum sonradan değişiyor. Nedenini, nasılını sizden dinleyebilir miyiz?
Sanıyorum bu benim yaş grubumdaki pek çok insanın yaşadığı bir durum. Çocukluğumdan kalan kitapları kendi çocuklarıma okuyorum. Okurken rahatsız oluyorum. Biz bunlarla mı büyüdük? Biliyorum, bir halde yolumuzu bulduk. Lakin tekrar de kimi öyküler ve masallar istismar örnekleri ile dolu. Kızların bir odaya kapatılması ve sonra zorla evlendirilmesi memnun son sayılabiliyor, siyahlar ve bayanlar mütemadiyen hakir görülüyor. Kimi kitaplarsa tümüyle didaktik, macerasız. “Geçmişten gelen ne varsa damıtılmıştır, bilgeliktir” diye düşünmüyorum. Nasıl köleliği bugün kabul etmiyorsak, köleliğe dayalı toplumların masallarını da tümüyle kabul etmek zorunda değiliz. Lakin yalnızca bugünün paha yargılarına nazaran hareket edelim de demiyorum. Bunun meselelerini anlatıyorum. Ortadaki o tansiyonu üretken bir biçimde kullanmaya çalışıyorum.
Hikâyeler kıymetli. Zira kıssalarla düşünüyor, kıssalarla hissediyoruz. Beni de bu yola geri döndüren tesadüfen dinlediğim bir masal oldu. Çok net hatırlıyorum, dinlerken içimden adeta bir elektrik akımı geçti. Kitabın birinci kısmında de bu masalı kullandım: Kırmızı Başlıklı Kız! Lakin bildiğiniz üzere bitmiyor. Şunu demeye çalışıyorum: Bu kadar tesirli bir aracı, bu türlü varlıklı bir kültürü niçin terk edelim? O yüzden farklı masallar-hikâyeler anlatmak veyahut masalları farklı anlatmak mümkün mü diye düşünmeye başladım. Sonu prensesliğe veyahut sultan olmaya açılmayan; hayatta öbür emellerin da olabildiği güçlendirici kıssalar nasıl anlatılır? Buradan hareketle kitapta yalnızca masal uydurmanın yollarını değil, güzelimize gitmeyen masalları nasıl değiştirebileceğimizi de gösteriyorum.
‘KURTLARI VEJETARYEN YAPARAK MEMNUN SONLARA ULAŞMIYORUM’
“Masalların sonunu değiştirip tekrar anlatmak” kulağa birinci çalındığında bir “popüler kültür” işi üzere geliyor, en azından bende bu türlü bir çağrışımı var. Fakat kitabınızı okumaya başlar başlamaz bu durum değişiyor. Berbatların onları anlayıp sevince güzele dönüştüğü, tüm karakterlerin birebir anda memnun olduğu toz pembe dünyalar kurmuyorsunuz. Tekrar yazdığınız masallarda yeterlilik de var, kötülük de. Bir de üstte bahsettiğiniz üzere, ana karakterleri değiştirmeniz, masalı ötekinin gözünden açmanız var. Bu çok önemsediğiniz bir şey diye anlıyorum.
Dediğiniz üzere, kitapta masalları “zararsız” hâle getirmeye çalışmıyorum. Kurtları vejetaryen yaparak kestirme memnun sonlara ulaşmıyorum. Kitaptaki masallarda kötülükler var, çekememezlik var, ihtiras var, güç var, zorbalık var. Hatta kimi masalların memnun sonla bitmeyebileceğini argüman ediyorum. Çünkü olumsuz hislere da muhtaçlığımız var. Yüzleşebilmemiz için açığa çıkmaları, görünür olmaları gerekiyor. Bu hislerle ırkçılığa bulaşmadan, cinsiyetçiliğe batmadan nasıl hâlleşebiliriz? Bu sırada dinleyicilerimizi, bilhassa de çocuklarımızı nasıl güçlendirebiliriz? Derdim bu.
Masalı ötekinin gözünden anlatmak da bu türlü bir zıt yüz etme uğraşı. Bir Macar masalını alıp oradaki iki farklı karakterin kıssasını anlatıyorum. Birinci masalın kahramanı, oburunun gözünden anlatılınca o kadar da “kahraman” üzere gözükmüyor. Derdim masallar yoluyla işte bu gri bölgeleri konuşabilmek.
Masallarda coşkulu bir lisan ve mahallî ağızlardan sözler, kavramlar kullanıyorsunuz. Büyüklerimden duyduğum lakin şu anki hayatımda kullanmadığım çok sayıda sözcüğe kavuştum bu vesileyle. Onlardan biri çok sevdiğim dinelmek… Bir öbür masalda ise bugün pek çok kişinin tahminen de hiç görmediği kirmandan bahsediyorsunuz. Bunlar, masalların kültürün taşıyıcısı olduğuna dair muazzam örnekler. Çocukların bu sözlere ya da kavramlara yaklaşımı nasıl oluyor? Sorup ne olduğunu öğrenmeye çalışanlar çıkıyor mu?
Önce iki masalını alıp bir daha yorumladığım, 2018’de kaybettiğimiz Hasan Latif Sarıyüce’yi buradan anmak istiyorum. Onun lisanındaki zenginliği, coşkuyu ve sadeliği bir nebze yansıtabildiysem ne keyifli bana! Çocuklar masaldaki tüm sözleri bilmeseler de manasını bağlamdan çıkarabiliyorlar. Yetişkinlerden farklı değiller. Yabancı lisandaki bir kelimeyi bilmesek de biz de cümleden ne dendiğini çıkarabiliyoruz. Sordukları vakitler da oluyor. Veya bazen ben durup “Bu ne demek biliyor musunuz?” diye soruyorum. Masallar lisanı zenginleştirmenin hoş yollarından biri. Çocukların bir tık zorlanmasında bence hiç sorun yok. Aslında maceranın içinde onlar bunu bir zorluk olarak yaşamıyor.
Kitapta beni etkileyen ve günümüzde yokluğunu çok derinden hissettiğim bir şey var: Makûs karakteri anlamaya, onunla empati kurmaya çalışma eforunun onu aklamaya dönüşmemesi… Bunu biraz açalım isterim.
Yine üniversitede verdiğim derslerden gelen bir uğraş bu: Anlamak zorundayız! Irak’ta, Suriye’de yaşananları, bu ülkede olan bitenleri, onca zalimliği konuşuyoruz ve tüm bunları anlamak zorundayız. Ama anlamak affetmek manasına gelmiyor. Daha çok berbatlığın şahıslarla sonlu olmadığını, bir süreç içinde kök saldığını görebilmeye yarıyor. O yüzden zalimliği ortaya çıkaran şartları ve geçmişi etüt etmekle yükümlüyüz. Masallar tarihin yerine elbette ki geçemez. Fakat bu sıkıntıları konuşmak için yeni kapılar açabilir. Hataların üstünü örtmeyen, lakin karşıdakini tek boyutlu bir berbatlığa de hapsetmeyen masallar anlatılabilir mi? O manada yalnızca makûs kalpli sultanları değil, devletin başına geçip âlâ kalmaya çalışanları da sorguluyorum. Bunu da çocuklarla konuşabileceğimiz bir lisanda yapmaya çaba ediyorum.
Kadınların alınıp satıldığı, kral ya da prens üzere karakterler tarafından zorla alıkonulduğu ve tüm bunların öyküde küçük bir detay üzere kaldığı masalların çokluğuna dikkat çekiyorsunuz. Bayanların rolleri ile erkeklerin rolleri ortasında da keskin bir çizgi var. Bunun bir yansıması çok severek okuduğum ‘Alev Masalı’nda da var. Bu masalın birinci ve ikinci anlatımında cinsiyet rolleri nasıl tartışılıyor?
‘Alev Masalı’ bir sohbetin sonunda ortaya çıktı. Güya cinsiyet rollerinin olmadığı bir masal anlatmıştım. İsimler muğlaktı. Türkçede cinsiyet tarifleri (she/he) olmadığı için cinsiyeti saklamak kolay. Lakin bir tanıdığım, isimler muğlak olsa da öyküdeki kahramanın davranışlarının “erkeksi” olduğuna dikkatimi çekti: Anne babaya rest çekip maceraya atılmak, başını alıp özgürce seyahat etmek bile (istisnaları olmakla beraber) ne yazık ki hâlâ cinsiyetli. Yani kahramanın ismini muğlak bırakınca cinsiyet eşitsizliği kaybolmuyor. O yüzden ‘Alev Masalı’nı yazdım. Cinsiyet rollerini saklamayıp sahiplenen, hatta öne çıkaran bir kıssa uydurdum. Babasının korumak ismine daima müdahale ettiği bir kızın büyüme ve güçlenme kıssasını anlattım. Yazarken de aklımda kendi kızım vardı. Sonu evlilikle, prenses olmakla, sonsuza kadar memnun yaşamakla bitmeyen bir masal çıktı ortaya. Çok daha farklı masallar anlatmak; muğlaklığın, geçişliliğin ve dönüşümün ağır bastığı maceralar üretmek mümkün. Masallar bu manada çok verimli bir yer sunuyor. Özetle cinsiyet rollerini bilakis çevirmekten veyahut cinsiyetsiz masallar yazmaktan çok daha fazlası yapılabilir. Üstelik bu kapılar eski masallarda açıkmış aslında. Yine oralara dönüp, elekten geçirip bugüne taşıyabiliriz. Keşke birileri el atsa da bunlara odaklanan bir kitap yazsak.
Eklemek istedikleriniz var mı?
Kitabın beş çizeri var. Üstelik bunlardan biri 13 yaşında. Masalları hayallerinde canlandırıp kağıda döktüler. Her kısımda bu türlü 2-3 tane çizim bulunuyor. Müsaadenizle isimlerini saymak ve kendilerine tekrar teşekkür etmek istiyorum: Canan Barış, Elif Meryem Aktaş, daha evvel de bir arada çalıştığımız Esra Uçmak, Sevde Uçmak ve Seda Antlı. Bir de inanılmaz bir emek vermiş editör grubunu anmam gerekiyor. Saatlerce söz kelime çalıştık diyebilirim. Kitap o manada bayağı büyük bir grup çalışmasının eseri. Umuyorum okuyanların hayatına hoşluklar katar.
