Materyalist diyalektik yöntemin bir başucu kitabı: Ülkünün Diyalektiği, Aktiflik ve Zihnin Kuruluşu

Fatih Müldür

Çağdaş Rus niyeti ve Sovyetler Rusya’sı Marksist ideolojisinin hiç elbet en değerli temsilcisi Evald Vasilyevic İlyenkov’un kaleminden çıkmış yazıların kıymetli bir seçkisi Siyaveş Azeri çevrisiyle ‘İdealin Diyalektiği, Aktiflik ve Zihnin Kuruluşu’ ismiyle Yordam Kitap Yayınları tarafından 327 sayfalık bir kitap olarak yayımlandı.

1924 Rusya doğumlu İlyenkov, hayatına son verdiği 1979 yılına kadar Sovyetler Birliği’nde Marksist fikrin ve Marksist materyalist diyalektik metodun en uzman örneklerini yazılarında ortaya koymaya çalıştı. Bir yandan 20. yüzyılın başından itibaren Batı’da bilim ve ideolojiye istikamet veren düşünme biçimlerine karşı yöntemsel bir tenkit geliştirirken, bir yandan da Marx’tan ve Marx’ın usulünden arındırılmış bir devlet ideolojisine dönüştürülen Marksizm’e karşı çalışmalarda bulundu. Ömrünün sonuna kadar ebediyen gözettiği şey ise çağdaş toplumda daima olarak birbirinden ayrık hale getirilen olgu ve alanların aslında insan aktifliği merkezinde, Marx’ın soyuttan somuta yükselme yoluyla tekrar bütüncül bir bakışla ele alınıp değerlendirilebileceğidir. Bu kitap, tam da bu türlü bir formül ve bakış açısıyla birbirinden farklı mevzu ve alanların aslında nasıl da içsel olarak birbiriyle alakalı olduğunu ortaya koyuyor.

Kitap, bilgi ve aktiflik sorunu, bilim ve bilgi kuramı eleştirisi, felsefi psikoloji, eğitim kuramı üzere her biri kendi başına derinlikli sorun alanlarına açılan pek çok bahsin, soyuttan somuta yükselme prosedürüyle eleştirel değerlendirmesini ortaya koyan yazılardan oluşuyor. İlyenkov kitabın ana sorununu oluşturan kozmik, ülkü, biliş, zihin üzere kavramların “oluşumsal köklerini” göstermeyi amaçlarken mantık, ideoloji, bilim ve bilgi kuramları, psikoloji, eğitim kuramı üzere birçok alandaki sıkıntıların çağdaş toplumda bu kavramların çarpık anlaşılma biçimine bağlı olduğunu da gösteriyor. Kitapta bu sorunları merkeze alan farklı uzunlukta on makale ve İlyenkov’la Korovikov’un 1954’te birlikte kaleme aldıkları tezlerden oluşan bir ek kısım vardır. Kitapta ortaya koyulan pek çok soru içerisinden seçtiğimiz aşağıdaki beş temel soru kitabın ana tezlerini ortaya koyabilir.(1)

İnsan aktifliğiyle bilgi ve eğitim ortasındaki alaka nedir?
Evrensel ve ülkü kavramlar nasıl kurulur?
Zihin ve beyin nedir, bunların bağlantısı nasıldır?
İnsanda biyolojik ve toplumsal olan nasıl ilişkilenir?
Düşünme nedir ve okullarımız bize düşünmeyi nasıl öğretebilir?

İlk sorunun karşılığını İlyenkov, insan aktifliği merkezinde objeyle kurulan diyalektik bağda görür. Eğitim ve bilgi kuramlarında “bilginin pratik uygulanabilirliği” (s.33) sorunu temelde bilmek hareketini objeden bağımsızlaştırıp bilgiyle obje ortasında bilgili bir ikiliği önvarsayar. Münasebetiyle bilgi olduğu düşünülen şey son analizde pratik olarak objeyle eşleştirilmesi beklenen şeye dönüşür. İlyenkov bunun bilgi değil, lakin “bilgi benzeri” bir şey (s.34) olduğu eleştirisini yapar. Gerçekten onunla obje ortasında kurulacak olan fakat yapay bir bağdır. Ne var ki “Bilgi her vakit bir objenin bilgisidir” ve “ister kimyasal ister ruhsal yahut hangi çeşitten olursa olsun, muhakkak bir görüngüler düzeneğini bilmeksizin, ‘genel olarak’ bilmek olanaksızdır” (s.34). İnsan, duyuları aracılığıyla dışarıdan gelen dataların edilgen alıcısı değildir; eyleyen özne olarak objeye yönelik edimde bulunup objenin bilgisine bu münasebette erişir. Beşere bilgiyi kazandırmayı sağlamak bilgi gibisi dataları dilsel düzenekler aracılığıyla aktarmanın ötesinde “özel marifetleri hakikaten gerektiren –bundan ötürü da bu marifetlerin gelişimine yol açan– özel aktiflik biçimlerini örgütlemeyi” (s.43) gerekli kılar.

Kitabın odaklandığı ikinci soru üniversal ve ülkü kavramların diyalektiği ve nasıl kurulduğudur. İlyenkov’un ortaya koyduğu cevaplar, bir yandan onun yolundaki ussallık ve katılığı ve düşünüşündeki derinliği ortaya koyarken başka yandan kitabın temel tezlerini oluşturur. Klasik olarak kozmik; şeylerden genellenen ortak özellik, tikellerden soyutlanan bir çıkarsama üzere düşünülür. Buna nazaran somutla soyut kategoriler ortasındaki ilgi tikelle kozmik ortasındaki münasebet üzeredir: “Somutun” dünyası duyulur “tikel”; “soyutun” dünyası da duyular-üstü “evrensel” olarak en başından ayrışmıştır. İnsanın bu bölünmüş gerçekliği, “somut tikel” ve “soyut evrensel” kategoriler üzerine konseyidir. Bu bakış, evrenseli duyular yoluyla edinilen bilgilerle ilişkilendirir. Ne var ki bu türlü düşünüldüğünde kozmiğin ortaya çıkması için ne kadar sayıda şeye yahut “somut tikele” gereksinim olduğu muammadır: “Bir taş bir yığın oluşturmaz, iki taş da o denli; pekala bir ‘yığın’ için kaç taş gereklidir? Kelleşen bir erkek ne vakit kellik eşiğini geçmiş sayılır? Bunun keskin bir sonu var mıdır?” (s.71). Halbuki İlyenkov’a nazaran tekillikleri “aynı somut, gerçek birliğin uğraklarına dönüştüren şey, bu tekiller ortasındaki ilişkidir” (s.61). Kozmik de bu tekilliklerin içsel bağlantılarını “bir ‘bütünlük’ içinde yöneten yasa yahut prensip üzere iş görür” (s.61). Hasebiyle klasik mantıktaki üzere içeriklerinden soyutlanarak salt biçimsel kategorilere dönüşen evrenseller yerine, İlyenkov’un tekniğinde “somut evrenseller” ve “somuttan soyuta yükselme” vardır. Marx’ın prosedüründe soyut ve somut kategoriler fakat tabiatın, toplumun, insan faaliyetinde ortaya çıkan niyetin ve birbirinin diyalektik uğrağı olan kategorilerdir. Buna nazaran soyut olan belirlenimsiz olup içerik kazandıkça somut hale gelir ve hasebiyle “en tepede” olan en somut olanı tabir eder. Bu nedenle de üniversal lakin ve fakat “somut evrenseldir”. Bu da “baş aşağı” duran klasik bakışın ayakları üzerine oturtulmasından diğer bir şey değildir. Bu yol, bilgi, ekonomik yasalar vb.nin neden kozmik olduğunu da açıklar. Bunlar sırf karşımızda kendi başlarına varmış üzere durdukları için değil, toplumsal üretimin sonucunda ortaya çıktıkları, tek tek bireylerin toplumsal etkinliğinde ortaya çıkmış olmalarına karşın nesnelleşebildiği ve her tekil kişi için geçerli hale geldiği için kozmiktir.

“İdeal” ise bir kavram olarak öteden beri idealist öğretilerin kurduğu çerçevede “zihin”, “ruh”, “tin”, “yeti” üzere kavramlarla özdeşleştirilir. “İdealizm” olarak isimlendirilen düşünme biçimleri ideali çoklukla “özde zati var olup ortaya çıkarılacak olan”, “varlığa gerçekliğini veren”, “zihnin derinliklerinde olan” biçiminde tasarlar. Kavramlar, evrenseller, şuur vb. de bu türlü bir ülkü dizaynına ilişkin şeyler olarak kabul edilir. İlyenkov’a nazaran deneycilikte ve onların izleyicilerinde de “idealler” idealizmdeki biçimiyle kabul görür (s.93). Kozmik tartışmasında olduğu üzere, her iki bakışta da “ideal” başın içinde, maddi olandan başkadır. Münasebetiyle salt maddi görüngülerin dışında kalanlar ülkü, ötekilerse dışsal, fizikî “nesnelerdir” (s.95). Bu da “ideal” ile “gerçeğin” nasıl uyuşabildiği problemini daima olarak yine üretir. Ne var ki Marx’ın materyalist diyalektik yolu bu bakışı kökten reddetmeyi gerektirir. İlyenkov, Marx’a dayanarak insanın “‘usunda bulundurduğu’ şeyin, insanın ömür aktifliğine özgül biçimde içkin, bütünüyle gerçek bir süreç olduğunu” belirtir (s.101). Buna nazaran “toplumsal insanın maddi ömür aktifliği sırf maddi değil, birebir vakitte ülkü eserler de üretir” (s.101). Fakat bir şeyin ülkü oluşu, onun başın içinde olmasından değil, toplumsal insan etkinliğinde “o şeyin (örneğin bir ceketin) dokunulabilir cismani biçiminin, ortak hiçbir yanının bulunmadığı tamamen farklı bir ‘şeyin’ (örneğin bedel olarak keten bezinin) bir tabir biçimi” (s.129) olmasından kaynaklanır. Toplumsal insanın maddi hayat aktifliği, maddi olanın idealleştirildiği, ülkü olanın da maddileştirildiği daima bir süreci imler. Bu, ülkünün diyalektiğinin tabiridir.

Kitapta merkeze alınan üçüncü soru zihin ve beynin ne olduğu ve ikisi ortasında nasıl bir alaka olduğudur. İlyenkov, Dubrovski’nin beşerde “üstbeyinsel özgüllükler” varsayımına yönelttiği tenkitlerle beşerde biyolojik ve toplumsal olan ortasındaki alakayı irdelerken biyolojik olarak “özel bir zihin”, “yetenekli bir beyin”, “dâhi bir birey” üzere tanımlamaları sıkıntılı bulur. Ona nazaran “normal” bir beyinle doğan her birey, “yetenekli” ve “beceriklidir” (s.305). Normu vasat olarak belirleyen, yetenekliliği ve yetenekten yoksunluğu “normalden sapma” olarak gören bir anlayış varsa da bunun sorumlusu tabiat değil, bu anlayışın kendisidir. İnsan zihni ise toplumsal-tarihsel insan aktifliğinin bir eseri, “toplumun kişiselleşmiş manevi zenginliğidir” (s.213). Hasebiyle beyin ile zihin ortasındaki münasebet de biyolojik ve toplumsal ortasındaki karşılıklı diyalektik alakadır.

Kitabın odaklandığı öteki bir soru, beşerde biyolojik ve toplumsal olanın ne olduğu ve nasıl ilişkilendiğidir. İlyenkov’a nazaran insanın biyolojik bir organizma ve birebir vakitte muhakkak bir gelişme seviyesinde bir toplumun temsilcisi ve bir sınıfın üyesi olması onu, bir yanı biyolojik öbür yanı toplumsal olan bir varlık yapmaz. Gerçekten insan “diyalektik” bir varlıktır (s.264). İlyenkov, biyolojik olan ve toplumsal olanı başka kutuplar olarak değerlendirmeden bu ikisinin diyalektik birlik oluşturduğunu, insan organizmasının bütün biyolojik fonksiyonlarının toplumsal fonksiyonlarını yerine getirme aksiyonuna tabi olduğunu belirtir (s.265). Bu durumda insan organizmasının biyolojik varlığı kelam gelimi bir hayvan organizmasının biyolojik varlığından farklı unsurlara tabi olur. İnsan her şeyden evvel obje yönelimli edimleriyle hem kendi tabiatını hem de etrafını dönüştüren ve bunu aşikâr bir toplumsal aktiflik içinde gerçekleştiren davranış örüntülerine sahiptir. İlyenkov’a nazaran “İnsanda insani olan her şey –başka bir deyişle insanı hayvandan bilhassa ayıran her şey– (yüzde doksan hatta yüzde doksan dokuz değil) yüzde yüz insan toplumunun toplumsal gelişiminin sonucudur” (s.167). Bu da insanı “insan” yapan şeyin biyolojik yapı değil, fakat ve lakin toplumsal yaşantı içindeki etkinliklerinin bir sonucunda aldığı toplam biçim olduğu manasına gelir.

Bilgi ve eğitim kuramı açısından en değerli ve kitapta temel ehemmiyete sahip beşinci soru, kitaptaki başka pek çok yazıyla yakından ilgili olmakla birlikte bilhassa “Okullarımız Bize Düşünmeyi Öğretmelidir” başlıklı yazı merkezinde tartışılır. İlyenkov’a nazaran okullarımız bize müfredat programlarını yüklemek yerine her şeyden evvel “düşünmeyi” öğretmelidir. Düşünme yeteneğinin “doğuştan” geldiğini kabul eden eğitim yaklaşımları mevcut prensip ve kabulleriyle lakin “düşünme tembeli” bireyler yetiştirir. Meğer düşünme aksiyonunda insan “doğaya” sırf düşünme organı olan beynini borçlu olup düşünme yeteneği, “yalnızca ve sadece toplumsal-insani kültüre ve bilgiye bağı sayesinde ortaya çıkar ve (‘ilerleme’ anlamında) ‘gelişir’” (s.211). Dahası, “çelişki” kavramı da düşünme sürecine içkindir. Klasik anlayışlarda argüman edildiğinin tersine, çelişki “gerçek mantıksal kültürle donanmış” zihne sahip insan için “histeriye kapılma nedeni” değil, “bağımsız aktiflikte bulunma” ve hasebiyle somut düşünme sürecinin temel gerekliliği, diyalektik düşünmenin şartıdır. İlyenkov okullarımızda düşünme marifetinin kazandırılabilmesi için eğitimbiliminin somut düşünme hünerleri kazandıracak bir anlayışa sahip olması ve bütün mantıksal kategorilerin materyalist diyalektik tekniğe nazaran yine kurulması gerektiğini düşünür.

Yukarıda sıralanan beş soru etrafında tartışılan mevzu ve meseleler, İlyenkov’un düşünsel pozisyonunu ve materyalist diyalektik formülünü en temel biçimiyle yansıtmak üzere gruplandırılmış sorulardır. Bunların yanında kitapta “Psikoloji”, “İnsancıllık ve Bilim”, “Marksist-Leninist Bakış Açısından” üzere İlyenkov’un Marx’tan miras aldığı felsefi formülü yansıtan yazılar ve onun “Sovyet ideoloji dünyasında birinci kıymetli çıkışı” sayılan 1954’te Korovikov’la bir arada yazdığı 15 tezden oluşan bir ek kısım vardır. Kitap, genel sınırlarıyla üstte sonlu biçimde kelamı edilen hususlardan öbür pek çok soru ve sıkıntıya yöntemsel bir yaklaşım getirmesiyle öne çıkar. Bu kitaptaki yazılar, seçkiyi şahsen yapan ve çevirisini üstlenen Siyaveş Azeri’nin önsözde de belirttiği üzere “Bir yandan İlyenkov’un fikir dünyasının kapsamının genişliğini, kuramsal derinliğini ve zenginliğini gözler önüne serer, öte yandan materyalist diyalektik yol aracılığıyla bu bambaşka, hatta ilgisiz görünen alanların nasıl da insanın özgül tarihsel-toplumsal aktifliğinin temelinde bir bütün oluşturduğunu gösterir” (s.12). Tüm bu istikametleri ‘İdealin Diyalektiği, Aktiflik ve Zihnin Kuruluşu’ seçkisini materyalist diyalektik prosedürün bir başucu kitabına dönüştürür.

Dipnot