Taner Ay
Yaşıtınız birinin anılarını okumak, güneş çarpmasına emsal. Birden ateşiniz çıkar, ter içinde kalırsınız, nefes almakta zorlanırsınız ve kalbiniz yerinden çıkacakmış üzere çarpar. Bu yüzden anı bahçelerinde üşürsünüz.
Hayat kısadır ancak anılar uzundur. Ne yaparsanız yapın, size çocukluğunuzu ve gençliğinizi armağan eden anıları bir türlü susturamazsınız. Bu yüzden, Metin Belgin’in ‘Renkli-Türkçe Sine’Masal’ını okurken de geçmişimle ve geleceğimle bir sefer daha hasretle kucaklaştım.
Bursa, 1960 yılların sonu, üç kardeş, Metin, Müjgân ve Türkân; anneleri paklık yapacağından ellerindeki filede ekmek ortası kuru köfteleri ve Uludağ gazozlarıyla Tayyare Sineması’ndaki “iki sinema birden” şenliğine koşuşturuyorlar.
” … biletlerimizi kestirip, ışıklar kararmadan oturuyoruz numaralı koltuklarımıza, bizden öteki birkaç seyirci daha var. İki sineması de seyrettikten sonra, ortada dışarı çıkar üzere yapıyor, öbür kapıdan yeni gelmiş üzere girip, öteki koltuklara oturuyor, ikinci defa izliyoruz tıpkı iki sineması.”
Metin Belgin 1957 doğumlu olduğuna nazaran, ben de tıpkı yıllarda Bostancı’daki ismi bir Deniz bir Pasifik olan “üç sinema birden” sinemasını mesken tutmuştum. Sabah girer, iki kere “üç sinema birden” seyredip akşam çıkardım. Sinemalardan birincisi Clint Eastwood’lu yahut Lee Van Cleef’li bir spagetti westerndir, ikincisi Raj Kapoor’lu bir Hint sinemasıdır, üçüncüsü de Türkan Şoray’lı bir Yeşilçam sinemasıdır. Metin Belgin, Tayyare Sineması’ndan Malkoçoğlu üzere yürüyerek çıktığını söylüyor ya, ben de Deniz Sineması’ndan “C’è Sabata, hai chiuso!” ayaklarında çıkar, yaşıtım her kızın bakışlarında Türkan Şoray’ın buğulu bakışlarını arardım.
Sonra büyüdük ve kirlendi dünya.
Renkli – Türkçe SineMasal, Metin Belgin, 144 syf., Literatür Yayıncılık, 2021.
Şimdi hangi yıl olduğunu anımsamıyorum, Büyük Parmakkapı Sokak’ta bir eskiciye rastlamıştım. Herkes başında, el otomobiline tepeleme yığdığı kâğıtları karıştırıyordu. Merâk edip ben de bakmıştım. Birkaç evrakın Bülent Oran’ın senaryoları olduğunu fark edince hepsini satın almak istedim. Uyanık bana o denli bir fiyat çekti ki yanına yanaşmak mümkün değildi. Tam da ayrılacağım sırada, “Abi fakat bunlar Bülent Oran’ın!” demez mi, cinler zirveme çıkıvermişti. “Ulan, Bülent Oran’ın kim olduğunu biliyor musun?” diye sorunca, “Meşhur bir pornocuymuş!” cevabını vermez mi, güleyim mi yoksa ağlayayım mı bilememiştim. Sonunda, bir şişe rakı parasına iki senaryo belgesi kapıp gırnatacılar basmadan Nevizâde’ye geçmiştim. O gün rakı mı içtim yoka rakı mı beni içti, emin değilim. Bütün gün, selüloz manyağı Bülent Oran hayatta olduğuna nazaran, bu belgelerin nasıl olup da eskicilere düştüğünü düşünüp durdum. Fakat yıllar sonra Cihannümâ Sahhaf’ın sâhibi, değerli dostum Cihan’dan olayın öyküsünün bir yorumunu dinleyebilecektim. O da sağdan soldan duyduğu kadarıyla bana aktarmıştı. Metin Belgin ise, “Gregory Peck” Bülent’i yakinen tanıdığı için, sanırım işin en doğrusunu yazıyor olmalı.
” … Cihangir’de bir konutu evvel kiralamış, sonra satın almış mesken sâhibinden, parayı ödediği halde tapu süreçlerini tamamlamamış, tıka basa kâğıtla doldurup 20 yıla yakın hiç uğramamış, uyanık komşu avukat soruşturmuş, vaziyete uyanmış ve kendi malı üzere diğerine satmış meskeni. İçeride bulunan kitapları, mektupları, fotoğrafları da sokağa atmış, eskiciler toplamış, her kitabına ismini yazdığı için arkadaşı görmüş sahhaflara düştüğünü.”
Sahhafları dolaşmak üzere bir alışkanlığım olmasına karşın hiç Bülent Oran yazılı bir kitaba rastlamadığım da ‘Renkli-Türkçe Sine’Masal’a bir derkenar olsun.
Metin Belgin’in anılarını okumadan oldukça evvel, bir gece televizyonda kanal kanal dolaşırken Hülya Avşar’lı, Kenan Kalav’lı ve Meral Orhonsay’lı “Tutku” sinemasını yarısında yakalamıştım. İkinci sefer seyretmiştim ve Hülya Avşar konusundaki görüşlerimde de yanılmadığımı anlamıştım. Metin Belgin’in Hülya Avşar hakkındaki “doğuştan yetenekli” yorumunun ise beni epey şaşırttığını söylemeliyim. Birinci sefer birinin, üstelik de onunla çalışmış birinin, benimle tıpkı kanıda olduğunu ‘Renkli-Türkçe Sine’Masal’ sayesinde öğrendim. Meğer yıllardır Hülya Avşar konusunda etrafımdan hiç kimseyi ikna edememiştim.
12 Eylül öncesinin “kasaba kızı” Hülya Avşar’ın, darbe sonrasındaki “kültürel bayağılık” alanlarına bir yıldız olarak girdiği muhakkaktır.
Yıldızın artık, askeri darbenin “kültürel bayağılık” alanları için okumayan, yazmayan, yazı ile yalnızca yüzeysel bir münasebet sürdüren, hâfızasız ve vaktinin büyük kısmını konuşmakla geçiren kitleleri için tasarlandığı da aşikardı. Lakin Hülya Avşar, 12 Eylül’ün öteki eserlerine göre epey zeki bir bayandı. Başını kullanıp çabucak “kasaba kızı” kimliğini bırakmış ve 12 Eylül’ün “kültürel bayağılık” alanlarına “güzel bir kadın” olarak eklemlenmeyi becermişti. Bir gazetenin düzenlediği müsabakada “Türkiye Güzeli” seçilirse de, dul olduğu için unvanı geri alınır. Tuhaf ancak gerçek, bu hâdise ona şöhretin kapısını aralayacaktır. Bir süre kendisi üzere “kültürel bayağılık” pazarlaması olan çapkınlarla “isim” yapar. Halbuki, sınıf atlamadan “güzel” kalamayacağının da farkındadır. Bu nedenle sosyeteden bir ailenin oğluyla sekiz yıl kadar sürecek bir evlilik yapıp, sınıf da atlar.
12 Eylül’ün eseri olmasına rağmen, Hülya Avşar’ı başka yıldızlardan farklılaştıran çok değerli bir özelliği vardı. O da, “güzel bir kasaba kızı” olarak başladığı sinemada, aslında “iyi bir oyuncu” olmasıydı. Bu yeteneğiyle kıymetli ve kıymetli bir oyuncu olabilirdi. Lakin yeteneğini gerçek kullanamayacak ve “yeteneğine nazaran bir isim” değil de, “kitlelere nazaran bir isim” olmakta ısrar edecektir.
Gelelim Sadri Alışık’a… Benim için biraz Turist Ömer’dir lakin daha fazla Haşmet İbriktaroğlu’dur. Turist Ömer’i de Haşmet İbriktaroğlu’nu da ne vakit seyretsem gözyaşlarımı tutamam. Haşmet İbriktaroğlu son İstanbullu’ya yakılan bir ağıttır, Turist Ömer ise kırsaldan göçenlerin tutunamayanıdır.
Turist Ömer, sabahları bir kadeh akşamları beş kadeh içtiği için Ermeni ve Rum mallarının üstüne oturmayan, insanlığın bir sokak köpeğine merhaba demekle başladığına inanan ve efendilere boyun eğmektense izmaritin hükümdarını içmekle yetinen bir Sadri Alışık fotoğrafının Arabı’dır. Sahi, ‘Bir Fotoğrafın Arabı’nı birinci Ece Ayhan mı yazmıştı? Hayır, ondan evvel Sadri Alışık yazmıştı. Bu fotoğrafın pozitifindeyse karşımıza Haşmet İbriktaroğlu çıkıyor: Dünyada bu kadar hoş diğer bir adam var mı?
Sadri Alışık kadar çok sevdiğim Attilâ İlhan’dan uyarlama konusunda Metin Belgin ile tıpkı fikirleri paylaşmadığımı da belirtmeliyim. Attilâ İlhan şiirleri musikiye uygundur fakat Attilâ İlhan romanlarının sinemaya uyarlamada daima müşkilat çıkartacağı kanısındayım. Kim denerse denesin, başarısız olacaktır. Bunun nedenleri farklı bir yazı konusu olduğu için, şimdilik atlıyorum. Umarım bir gün bunu Metin Belgin’e izah edebilirim: Kemal Tahir romanlarından çok başarılı bir sinema uyarlama yapabilirsiniz fakat Attilâ İlhan’dan asla!
1979 yılı olmalı, bir orta Başkurt Sokak’ta kalmıştım, çabucak her gün fakülteden arkadaşım Ahmet Zeki Pamuk ile buluşuyoruz, kesinlikle Sander Kitâbevi’ne uğruyoruz, Fitaş’ta yahut Emek’te sinema seyrediyoruz, Sıraselviler Caddesi üzerindeki bir kahvehânede tavşan kanı çaylarımızı yudumluyoruz. Ceplerimizde Attilâ İlhan’ın şiir kitâpları, André Malraux, Arthur Koestler yahut Paul Nizan kahramanlarını tartışıyoruz. Çay üstüne çay lakin yan masadaki “Seksüel Prodüktör” Zurnik, başını kaldırmadan yanına gelen bayanlarla konuşuyor. Metin Belgin’den öğreniyorum, “Evladım, hayatta varlıklı olmak istiyorsan, insanın deliklerine hitap edeceksin” diyen halbuki oymuş. Meğer, bu veciz kelamın sâhibini yıllarca merak edip durmuştum. Onun masasına gelen bayanlardan biri de karşı daireden komşum. Âlâ bir bayandı, bazen sabahları kahvaltıya çağırır, akşamlarıysa kesinlikle bir iki tabak yemek getirirdi. Bir kezinde ona bir kadeh rakı ikram ettiğimde, bana “sinema oyuncusu” olduğunu ve Aram Gülyüz’ün sinemalarında rol aldığını söylemişti. Onun Yüksek Kaldırım’da çalıştığını biliyordum ancak perdede “sinema oyuncusu” olarak hiç görmemiştim. Zafer Önen’in Metin Belgin’e anlattıklarını okuyunca, nedense aklıma komşum geldi.
“Yazıhânenin deposuna bir yatak atılmış, genelevden bayan getirtilmiş, yüzü çiçek bozuğu, bedeni yönetim eder, maske takmışlar hızına, ancak tak fişi yapacak erken bulmak sıkıntı. Aram Gülyüz problemle volta atarken, hanın dilsiz çaycısı çayını getirmiş direktörün. Uzunluklu poslu, konuşmayan delikanlı tam aranan oyuncu işte, neden olmasın? Dilsize 25 lira teklif edilmiş, dilsiz olmaz diye başını sallamış, 50’ye çıkarmışlar pazarlığı, düzgün para yani… Abazan dilsiz ikna olmuş, girmiş yatağa, girmesiyle çıkması da bir olmuş, burnunu sıkarak kaçmış, bayanın kokusu dayanılmazmış! Pazarlık 75 liraya bağlanmış, üstelik parfüm sıkılmış bayanın münasip yerlerine, dilsiz razı olmuş, ışıklar yanmış, direktör Aram, yapımcıyla tavlaya oturmuş. ‘Çek işte sahneyi’ demiş kameraman Apo’ya, ‘Çek bitir işi!’. Ortadan uzun bir müddet geçmiş, bu kere Apo fırlamış setten dışarı. ‘Ne oluyor?’ demiş Aram Gülyüz, burnundan soluyan kameraman Aptullah Gürek gürlemiş ve ona ‘Ne günlere kaldık be! Evvelce Türkan Şoray’ın gözyaşının akmasını beklerdik, artık de dilsizin çükünün kalkmasını bekliyoruz!’ cevabını vermiş.”
Kuşkusuz, komşumun o bayanla en ufak bir ilgisi dahi yok lakin yıllardır da onun hangi Aram Gülyüz sinemasında oynadığını da merâk eder dururum.
Metin Belgin’in seslendirme devrinden en fazla ilgimi çeken “Avare” sineması oldu. O sineması gençliğimizin yerlerinden biri olan yazlık Çiçek Sineması’nın sâhibi Toros Şenel getirtmiş, sinemadan oldukça de para kazanmıştı. 1981 yılında kaybettiğimiz Toros Şenel’den “Avare” sinemasının macerasını tekraren dinlemiştik. Bende bir Türkçe seslendirmeli bir de İngilizce altyazılı DVD kopyası var. Lakin Metin Belgin’in bahsettiği “Avare”, onlar değil. Bir vakitler Alamancılar’ın peynir ekmek üzere kapıştığı “Beta” yahut “VHS” çılgınlığı periyodundaki “Avare”.
“Piyasada Hintçe bilen aranmıyor, tercümana ne gerek var, bizim Mustafa oturuyor sinemanın başına, şöyle bir izleyip vaziyete diyalog uyduruyor.”
Atış hür: İşin doğrusu bugün “Kızım seni Raci’ye vereyim mi?” seslendirmesini de merak ediyorum.
Metin Belgin beni bağışlasın, 12 Eylül darbesinin sonrasındaki Türk sinemalarına pek ısınamadım. Süreyya Duru’nun “Ada”sı, Ömer Kavur’un “Kırık Bir Aşk Hikâyesi” ve “Göl”ü, Engin Ayça’nın “Soğuktu ve Yağmur Çiseliyordu”su, Halit Refiğ’in “Hanım”ı ve “Karılar Koğuşu”, Reha Erdem’in “Kaç Para Kaç”ı, “Korkuyorum Anne”si ve “Jîn”i, Özcan Alper’in “Sonbahar”ı, Derviş Zaim’in “Tabutta Rövaşata”sı, “Nokta”sı ve de “Gölgeler ve Suretler”i dışında beni cezbeden diğer sinema pek olmadı. “Bekle Dedim Gölgeye”yi elbette seyrettim, Ümit Kıvanç’ın başarılı romancılığına rağmen bana nedense sinemanın bir sahicilik sorunu varmış üzere geldi daima. Dev-Yol’un Ankara mitingini çekmiş biri, ne demek istediğimi anlayacaktır.
Metin Belgin’in anılarında ruhumu en fazla acıtan kısımlardan biri Cem Karaca oldu. Cem Karaca ile Caddebostan’daki Budak Sineması konserinden tanışıyorduk. O konsere Suadiye’den arkadaşlarla birlikte gitmiştik. Konserin sonuna doğruydu, bir faşist güruhun baskın yaptığını anımsıyorum. Mahalle arkadaşlarımın politik kimlikleri olmasa bile, çabucak karşı koymuştuk. Arbede sırasında bir an için gözüm Cem Karaca’ya takılmıştı. Elinde palaska, faşistlerle aslanlar üzere gayret ediyordu. Adamları püskürttüğümüzde muzaffer bir heyecanla bize tek tek çak yapmıştı. O günden sonra kendisiyle Kadıköyü’nde yahut Feneryolu’nda karşılaşır, beni gördüğünde dudak kıvrımlarında kocaman bir gülümseme, çabucak bir çak yapardı. Sonrası malum. Adamı çabucak “dönek” yapıverdik. Meğer, Cem Karaca, “dönek” olacak karakterde biri değildi. Dönüşünden sonra onunla iki kere Bahariye’de karşılaştım, Shaft denilen yerde sahne aldığını söyleyip, beni de davet etmişti. Lakin, klostrofobik üretim olduğumdan, Shaft üzere kasvetli ve karanlık yerlere pek giremiyordum. Vefatından sonraysa, onu son bir sefer canlı dinleyemediğime çok üzülmüştüm.
Metin Belgin, “dönek” Cem Karaca’yı şöyle anlatıyor:
” … Cahit Berkay’la buluştuğumuzda, içimi burkan bir şey öğreniyorum, problemini hissediyorum bestekar abinin, ‘Cem’in yanından geliyorum, durum berbat, elektriğini ve suyunu kesmişler, konutta battaniyenin altında oturuyor’. Yapma yahu! Cem Karaca’dan bahsediyor, benim hayranı olduğum efsane müzikçiden… Dönek damgası yedikten sonra ne işi kalmış, ne de gücü…”
Arkadaşlar, siz hiç meteliksiz bir “dönek” gördünüz mü? Görüşünüzü akıl dışı bir halde dinleştirseniz bile unutmayın ki, el-insafü nısf-üd din! Kim bana Cem Karaca’ya bok atmaya kalksa, benden daima birebir cevabı alacaktır: İnsaf yahu!
‘Renkli-Türkçe Sine’Masal’ şâyet ikinci baskıyı yaparsa, Metin Belgin’den ricam, kitaba, Ferdi Tayfur’un Lorel Hardi, Arşak Palabıyıkyan ve Kayserili pastırmacı Yani Babanoğlu seslendirmelerinden örnekler de alması. Zira, Ferdi Tayfur onları yalnızca Türkçe esprilerle yine yaratmamıştı, üstüne üstlük adamları bir hoş de Türkleştirmişti.
Metin Belgin’in anıları bir mermi üzere, okumaya başladığınızda yalnızca bir vızıltı duyuyorsunuz, kitabı bitirdiğinizdeyse o merminin ruhunuzu parçaladığınızı anlıyorsunuz: ‘Renkli-Türkçe Sine’Masal’ı çok lakin çok sevdim, sizin de seveceğinizden emînim…
