Dile kolay. Bir anda iki dudak ortasından çıkıveriyor ve birden kayboluyor. Baharın kokusundan otuz yıl yoksun kalmak. Özgürlükten uzak betonun ortasında geçip giden otuz yıl. Sonbaharın rengârenk yapraklarından otuz yıl uzakta kalmak. Otuz yıl boyunca karanlık gecenin altında yürümeden üşümeden geçen vakit. Otuz yıl ova ve vadilerinden uzakta. Otuz yıl ırmak ve derelerden yoksun, anne ve babadan uzak. Kardeşlerle yapılan güzel sohbetlerden uzak. Otuz yıl bir ağacın gölgesinde oturmaya hasret. Otuz yıl uçsuz bucaksız denizlere bakmaktan yoksun. Otuz yıl dört köşeli bir gökyüzü altında süren bir ömür. Otuz yıl boyunca dar bir havalandırma da sonlu adımlarla bir baştan obura başa gidip gelmek. Otuz yıl boyunca sevdiklerinden uzakta, rastgele bir yastığa başın özgürce ve tüm özgürlüğüyle koyamamak.
Ronak kendi lisanıyla yazdı. Egemenlere karşı binlerce yıldır direnen sözlerle dost ve yoldaş oldular. Onlarla süsledi hasret ve umutlarını. Dizeleriyle demir kapıları paramparça edip, duvarların gerisine geçip dayatılan yokoluşa verdiği karşılıktır seçtiği sözler. Yüksek ve gaddar duvarları kendi üslubunun tınısı ve melodisiyle, tüm akıcılığıyla bir merdivene dönüştürüp sakin adımlarla oradan çıkması dayatılana karşılıktır. Bir dizesinde şöyle sesleniyor muharrir Ronak; “Yaşam özgürdür, gezgindir/ Dünya ve âlemleri gezer/ Hiçbir iz ve takip bırakmaz/ Elle tutulmaz/ Gözlerle hapsedilemez” [Gerok, r.68]. Otuz yıl boyunca yazı ve çalışmalarıyla her şeye karşı, hatta tahminen kendine karşı da direndi. Uzun müddettir Mizgin Ronak’ın yapıtları üzerinde okumalar yapıyorum; dize dize aşmaya çalışıyorum. Ve her adımda ister istemez baharları, gürül gürül akan ırmaklar, vadiler, dağ zirvelerinde yaşayan hayvanlar, masmavi gökyüzünün altında süzülen şahin ve güvercinleri bir sefer hatırlatıyor. Bizim artık dönüp bakmadığımıza şair düşleriyle bizi davet ediyor.
Mizgin Ronak okunulması ve üzerine yazılması gereken bir müelliftir. Zira ortada bir problem var ve bu sorun hayli ağır, ağır bir problem. Lakin bu ağır tutsaklığa karşın iftihar duyduğunu da estetik bir telaşla bahşetmiş, sırtını özgürlüğe ve ülke sevdasına yaslamıştır…
Cezaevi edebiyatı nedir? Bunun karşılığını net bir hal de bulduğumu söyleyemem. Pekala cezaevi edebiyatı neden bahsediyor? Bu “cezaevi edebiyatı”nın gayesi, gayreti özgürlüğü ve müellif tutsaklar üzerine dikkat çekmek, farkındalık yaratmak mıdır? Olası gaye bu olsa gerek.
Dört duvar ortasında kalemiyle, kelamın verdiği dirençle direnirken içerdekilerin sesini ne kadar duyuyoruz? Doğrusunu söylemek gerekirse tutsakların seslerini duymuyoruz; duyduğumuz sese tepkimizde tıpkı apansız yüzümüze çarpıp uzaklaşan rüzgâr üzere, gör… Kürt tutsaklar 78 gündür açlık grevinde. Bunları ne kadar duyuyoruz? Tutsaklara olan ilgi ve alakamız hangi seviyede? Kendi sırtlarına yükledikleri yük yetmezmiş üzere dışarıda olanların yükünü de omuzlamak. Hiç adil değil. Her makûs şartta, güç vakitlerde Kürt anneleri ebediyen evlatlarının imdadına yetişti ve yetişiyor. Bugün farklı kentlerde özgürlük ve hakkaniyetli bir barış için “adalet nöbeti” tutarak büyük bir cüretle hakikatin peşinde olmaları umudu nakşediyor. Cezaevi edebiyatı var mı yok mu, bu öteki bir yazının konusu lakin eşsiz bir uğraşın varlığını kim inkâr edebilir, her dem içerden dışarıya direniş sızmıştır.
Şiir üzerine konuşmak kolay değil. Hele ki kalıplarla kıymetlendirmek ve yorumlamak okuma hazzını alaşağı ediyor, Dilawer Zeraq’ın da işaret ettiği, üstünde durduğu “soğumak” kavramı karşımıza çıkıyor bu türlü durumlarda. Bu tavır ve anlayışla kıymetlendirme en nihayetinde poetik tenkitleri ister istemez döngüsel bir kısırlığa götüreceğinden kimsenin kuşkusu olsa gerek. Eleştiriyi kısır ve acınası bir döngüye götürecek olan bu yaklaşımdan, durduğumuz yeri gözden geçirmeden; gelecek olan için ne getirir ne götürür, diye yazgısına terk edersek şiirimizi bunun ismi körlük olur ve kaçınılmaz olan hezimetti yaşamaktan kimse bizi alıkoymayacaktır. Elimden geldiğince farklı lisanlardan şiirler okuyorum. Hem biçim hem de mana olarak Kurmanci şiiriyle durmadan karşılaştırıyorum. Çağımızı ve onun toplumsal, kültürel, dilsel bağlamlarıyla tartıp karşılaştırmalar yapınca nerede durduğumuzu ve nereye baktığımızı anlamak ismine yol ve iz göstericiliği, şiire olan katkısı tartışılmazdır.
Burada Goethe’nin “Weltliteratur/Dünya Edebiyatı” kavramını hatırlatmakta yarar var. Goethe’nin hem dostu hem de öğrencisi olan muharrir Eckermann ile gerçekleşen sohbetlerinde [Conversations On World Literature] birinci kez “Dünya Edebiyatı”nı şöyle açıklamıştır:
“Ama hakikaten biz Almanlar, içinde bulunduğumuz toplumda bir olayı dar bir çerçevede değerlendirmezsek gösterişli bir onura bürünmeyeceğiz. Bu nedenle yabancı uluslar ortaya ne koymuşlarsa onları okuyup feyz alıyorum ve herkese bunu öneriyorum. Bu vakitlerde artık ulusal edebiyat anlamsız kalmaktadır. Dünya edebiyatı periyoduna girmiş bulunmaktayız. Yabancıların edebiyatına karşı olan hürmet onları kendimize nazaran çok yüceltmek üzere bir manası ortaya çıkarmamalı” [1827]. Goethe bu cümleleri yazdığı devir olan 1820’li yılların başında İtalyalı[Tasso], İranlı [Hafız-î Şirazî], İspanyol şiiri ve İngiliz romanı [Samuel Rîchardson] ile ilgileniyordu. Hafız-i Şirazi’nin tesiriyle Doğu-Batı Divanını yayımlamıştı. Goethe yabancı müelliflerin artık çeşitli kültürlerle farklı periyotlarda birbirlerinden etkilendiklerini, ortalarında bir alışveriş olduğunu biliyordu. Bunu bütün gücüyle hissediyordu. Bugün okumakta olduğumuz Kurmanci Şiiri’nin öbür milletlerin edebiyatı ile olan ilgisine baktığımızda ortalarında güçlü bir bağlantı olmadığını görmekteyiz. Ya zirvemize çıkarıyoruz ya da yerden yere vuruyoruz. Dünya edebiyatıyla olan ilgimiz ve ona karşı olan tavrımız bu minvalde oluşunu nereye koyacağız? 2000’li yıllardan sonra yazılan yapıtlardan anlıyoruz ki, bu bakış açısı değişerek dünya edebiyatını da yakından takip edip kendi kökleri üzerinden bir inşaya girişmiştir ve bu hala devam ediyor olması umut vericidir.
Bir kişi şairi kendi şiirlerinden ne kadar çıkarabilir yahut onu kendi şiirlerinden ne kadar koparabilir? Birkaç gün evvel bir okurdan e-posta gelmişti. E-postada üstü kapalı birkaç soru sorulmuştu. İnsan şairi şiirlerinden farklı bir biçimde okuyup tahlil edebilir mi? Şair kendini kendi şiirlerinden ne derecede koruyabilmiştir ve yazdığı yapıtları ne biçimde kendi his ve niyetlerinin işgaline uğratmıştır? E-postanın sahibi kendi karşılığını da yazmıştı ve şöyle diyordu: Kişi yapıtı ve yapıtın sahibini birbirinden büsbütün ayıramaz. Evet, aşikâr bir yere kadar okurun soru ve yanıtları benim için de geçerli ve olumluydu. Bu e-postadan sonra akılda birtakım sorular oluştu. Kitapların üstünden isimleri kaldıralım ve yapıtları anonim bir biçimde okuyalım. O vakit okumanın sonuçları nasıl olacak? Sanki yapıtın sahibi hakkında bir fikrimiz olmasaydı, onun kendi ardında bıraktığı hayatı hakkında elimizde hiçbir bilgi olmasaydı nasıl bir yaklaşım ve tavır sergilerdik? Yapıtın sahibi ve onun biyografisi aslında onun yapıtları üzerinde hem bizlere çeşitli bilgiler vermekte hem de bir yol çizmektedir ve başlangıçta az çok makul bir fikrin oluşmasına sebep olmaktadır.
Mizgin Ronak şiiri üzerine yoğunlaştığım vakit bu üstteki sorular zihnimde aşikâr bir yere oturuyorlar. Kişi okumaya nereden başlamalı ve nasıl bir bakış açısıyla yapıta yaklaşmalı? Elbet ki Ronak’ın şiirlerini okumak baskıcı otoriteler rejimlerin sembolü olan dört duvar ortasından pek de uzak olunamayacak bir okuma ve kıymetlendirme olacağı kuşku götürmez. Muharririn gerçekliği ve okurlarına bıraktığı yapıtları yaşanmamış bir ömrün izleri üzere görülmektedir. Birçok kere yaşama karşı nötr kalsa da duygusal/insani yakınmalardan vazgeçmemiştir. Bu haklı yakınmalar hayatın özü olmuştur. Bu da şairin eline parlak bir motivasyon vermektedir. Bu sebeple bu güçlü motivasyonu daha çok “bahar” imgesiyle birlikte okuyoruz.
İki sonuçla gideceğimiz yere varıyoruz. –Esasında bir sonuçtan öbür bir sonucu elde ediyoruz.- Birincisi müellifin gerçekliği yani otuz yıllık bir zindan hayatı. Öbür ise bu uzun müddette yaşanan olaylar ve bütün bunların şiire ya da sayfalara aktarılması. Hayat zati baştan aşağı çaba ve direniş değil mi? Fakat birtakım hayatlar vardır ki uğraş dışında fedakârlık ve ne istediğini bilen bir şuurla baskılara karşı kılıcını durmadan aralıksız bir biçimde savurmaları. Biri başkasına “biz bu günlere bu türlü rahat bir formda gelmedik” demiş. Apê Musa’nın verdiği karşılığı hatırlayalım: Bu ağır ve şiddetli sıkıntıyı bu noktaya getirene kadar geceyi gündüze kattık. Ülkenin sıkıntıya karşı olan çabanın yükünü kuşaktan nesile bugüne kadar sırtında taşıyan neferlerin elbet ki tarihte özel bir yeri vardır ve olacaktır. Bunlar anlatılacak ve yazılacak; devrimcileriyle, müellif ve şairleriyle, araştırmacılarıyla, dilbilimcileriyle, gazetecileriyle, tercümanlarıyla, direktörleriyle, yayınevleriyle, şarkıcılarıyla, başkanlarıyla ve siyasetçileriyle… Elini taşın altına koyan bütün işçileriyle; kendi lisanlarıyla ve yaratıcı bir aklın göstergesiyle tarihi yine yazıyorlar. Kim bilir tahminen Celadet Bedirxan’ın “Hançer”i farklı formlarla her periyot kendini tekrar gösteriyordur bizlere.
Edebiyat için “eğer matbu mecmualarında yoksan sen yoksun” diyorlardı. Bugün ise toplumsal medyada yoksan, mahrum deniliyor. Önümüze ne düşerse onu mu görüyoruz, yoksa görülmek istenileni mi görürüz? Dijital dünyanın bize kurduğu tuzağa istemeden düşmüş olabilir miyiz? Bu kurulan tuzağın akıntıya kapılıp gitmesi için tahminen de yüzümüzü daha fazla kendimize dönmeliyiz. Birçok şair ve muharrir dört duvar ortasında kısıtlı imkanlarla hatta baskı ve engellemelere karşın metinleriyle dışarı çıkıyorlar. Fiziki olarak kuşatılmış olmalarına karşın şiirleriyle, cümleleriyle, dizeleriyle kısacık bir müddetliğine bile olsa kanatlanıyor ve göklerde gezinmelerinin ismine umut denilir.
Bir şairin cezaevindeki oturuşu, kalkışı bile baştan aşağı şiir değil midir? Sözcüklere ve kendisine olan inancı dışında elinde öteki neyi vardır? Yüksek beton duvarlar ortasında, demir kapılar gerisinde, dar ve uzun maltalarda, havasız koğuşlarda ve birkaç adımda biten betondan bahçelerde öteki neleri var? Çok şeyleri var aslında direnme ve dirençli olmak için dışarıda yankılanacak sesleri umudu var edecektir, emeği derinleştirecektir, dayanışmayı güçlendirecektir, sevgiyi çoğaltacaktır, özgürlüğe olan inancı çelikten bir iradeyi çevrelemesine önayak olacaktır…
Octavio Paz’ın Gönderi isimli şiirinden iki dize okuyalım:
“Kapatılmış, dört duvar ortasında (…) karşılığı olmayan bildiriler yazıyordum”. Yıllarca cezaevlerinde yanıtsız bildiriler yazıldı. Mahpuslar fiziki durumdan fazla daha çok zihnin yoklamasına karşı direniyorlar.
Günümüzden bakıp incelediğimiz vakit şiirler heyecan verici bir tablo üzere görünmüyor gözümüze. Anlıyoruz ki şiir her lisanda şişiyor, kendisine yeni çatlaklar arıyor. Tahminen her periyot bu türlü olmuştur lakin sancıları bu kadar ağır değildi. Hezimet ve poetik yarara karşı okumak ilaçtır. Hem lisanın canlılığı için hem de şiirin piyasada ayakta kalması için, kendine edineceği yer hedefiyle yapılan değişiklik, toplumun ilgisiyle, olumlu bir ağırlaşma ile öne çıkaracaktır. Ancak düne nazaran daha yeterliyiz ve ilerlemede düne nazaran daha güçlüyüz. Fırat Cewheri yirmi sekiz yıl evvel Nûdem Dergisi’sinde “En az yirmi yıldır Kürt devrimci ve yurtseverlerinden Kürt lisanının güç oluşunu duyuyorum. Onlar hem Kürt lisanının güç oluşundan yakınıyorlar hem de Kürt okur ve muharrirlerinin olmayışından yakınıyorlar. Kürdistan için çaba ediyorlar, Kürt lisanı ve edebiyatı üzerindeki baskı ve engellemelerin kaldırılması için direniyorlar, tutuklanıyorlar, görülmemiş azaplara maruz bırakılıyorlar, yıllarca cezaevlerinde kalıyorlar ancak onların kendisi lisanlarının dirilişi için, kültürlerini tanımak için, lisan ve edebiyatlarının mevtten kurtarılması için pek fazla baş yormuyorlar” [1]. Ceweri birebir yazısında şöyle devam etmiş: “Bizim tüm Kürt yayınevlerimizin lisanı Türkçedir, Kürt yayınevlerinin kültür ve edebiyat sayfalarında Kürt lisanıyla yazılmış yapıtların tanıtımı yerine birden fazla vakit lisanı sivri Kemalist müelliflerin yapıtlarının tanıtımı ile karşılaşmaktayız yahut Kürt gerçekliği ve meselesinden çok uzak olan müellif ve yapıtların tanıtımı ile karşılaşmaktayız. Kürt yayıncılarından yakınıldığı vakit, “siz neden yayınlarınızı Kürt lisanıyla çıkarmıyorsunuz?” denildiğinde verilen karşılık ve gösterilen münasebet herkesin Kürtçe okumadığıdır. Dünden daha güzel ve daha güçlüyüz dememizdeki niyet bunu yazdıklarımdan dolayıydı. Dün ne kitaplar vardı ve ne de okur kitlesi bugün kadar büyüktü. Yazı devam edecek.
Kaynakça:
[1] Nûdem/F.Cewherî/Giringiya Ziman Kurdî/Hêjmar-18, Havîn-1996// https://bnk.institutkurde.org/images/pdf/7FUHM8VWZS.pdf
