Eğer bir mahkeme başkanı “Şiir ayağa kalk” derse, şiir buna fakat güler. Zira şiir, tarih boyunca, her çağda ve her coğrafyada daima ayaktadır, daima ayakta olmuştur. Buna karşı muktedirler her vakit şiirden korkmuş, şiiri yasaklamaya, şairi cezalandırmaya çalışmışlardır. Elbette bunun ideolojik/toplumsal nedenleri var ve muktedirler, korkmakta (kendilerince) haklı sayılırlar. Zira şiir, eğilmez, bükülmez, boyun eğmez. Şair de o denli.
Şiirimizin yaşayan en değerli şairlerinden Ahmet Telli’ye, 2017 yılında katıldığı bir basın açıklaması esnasında okuduğu şiirinden ötürü “terör örgütü propagandası” kapsamında verilen 10 aylık mahpus cezası, şimdilik, bu anlayışın son örneği oldu. Elbette bu ceza ne birinci ne de son. 1600’lerde Niyazi Mısri’yi, derken Keçezizade İzzet Molla’yı, Namık Kemal’i, Nazım Hikmet’i ve daha nicelerini zindanlara kapatan, sürgüne gönderen anlayışın devamıdır bu. Ahmet Telli, Sosyalist Demokrasi Partisi (SDP)’nin merkez Yürütme Kurulu Üyesi Ulaş Bayraktaroğlu’nun Suriye’de öldürülmesinin akabinde düzenlenen basın açıklaması esnasında. “Dövüşen Anlatsın’ isimli kitabından kelam etmiş, akabinde 39 yıl evvel yayınlanmış, bugüne kadar onlarca baskı yapmış olan “Belki Yeniden Gelirim” isimli kitabında yer alan ‘Kayıp Adresteki I’ isimli şiirini okumuştu. Şiirden alıntılar yapmak yerine, tamamını aşağı almak istiyorum. Zira, bir metnin içindeki cümleleri cımbızlayarak oluşturulan patchwork’lerin algı oluşturmakta kullanıldığına rastlıyoruz uzun vakittir. Son periyotlarda montaj görüntülerin da iktidar aygıtları tarafından kullanıldığına hatta yargıda kanıt olarak kabul edildiğine şahit oluyoruz. İşin özü, o dizeyi niçin aldın bu dizeyi neden almadın denmesin diye, tamamını paylaşıyorum bu hoş, lirik, hassas şiirin. Varın kabahat ögesini siz bulun.
KAYIP ADRESTEKİ / I
Sen dostumdun benim, gülünce güneşler açardı
Su üzere azizdin, yurdumdun, alnında ateşler yanan
Işıklı bir ırmak üzere aktığımız o uzun yürüyüş
Daha dündü güya, her patlayan sağanak bunu anlatır
Fabrika düdükleri bunu anlatır bana her vardiyada
Hazırladığımız birinci taş baskısı afişi anımsar mısın
Bükülüp giden kent sokaklarını, fabrika önlerini
Sonra kitapları (kokuları hala burnumda onların)
Hangi mayısta taşıdık kentlere küllerin rengini
Gerçi gülistan olmadı ömrümüz, gam değil
Belki tanırdın birinci vurulanı, o gün hiç ağlamadık
Hayır ağlamadık, çıldırdık o gün çıldırasıya
Adını çocuklarımıza verdik onun, çoğaldı
Mezarlar çoğaldı o günden sonra, yetişmedi bize
Öldürülecek kadar büyümüştük, o denli demişlerdi
Ve hayat öylece akıp durdu işte, akıp duruyor
Kimilerinin bakışlarına yeniden karlar yağmış
Saçları dumanlı bir geçit güya, dudakları lâl
Kitap yakanlar eksilmiyor, şu uçuşup duran
Kırlangıç ölülerini görüyor musun kentin üstünde
Sen dostumdun benim, gülünce güneşler açan
Bulutlara, rüzgara asarım suretini her akşam
Her akşam bir mektup müellifim dağlar kadar
Kayıp bir adresten geliyor sesin artık, üşüyorsun
Unutma dostumsun sen, neredeysen orada ölmek isterim.
DÜŞ GÜCÜ ALTERNATİF BİR İDEOLOJİDİR
Gelelim asıl soruya; muktedirler şiirden neden korkar? Elbette bu sorunun karşılığı, şiirin metaforik anlatımı ve düş gücünü harekete geçirebilecek, tetikleyici bir yapıya sahip olmasıdır. Şiirin ideolojik fonksiyonunun net biçimde ortaya koyulması, birinci sefer İngiliz şair Percy Shelley’in 1821’de yazdığı, vefatından sonra, 1840’da yayınlanan “Şiirin Bir Savunması (A Defence of Poetry)” isimli yazısıdır. Shelley kıymetli bir savda bulunur bu yazıda: “Şairler dünyanın tanınmayan kanun koyucularıdır.” Bununla kalmaz, şairlerin güç alanını şöyle genişletir:
* Şairler, bir sivil toplum ahlâkı oluştururlar.
* Yasal normlar oluştururlar.
* Böylelikle, bir topluluğu oluşturan başka tüm oluşumlara yer hazırlarlar.
* Şairler, ahlâkın ve uygar kanunların yaratıcıları ve koruyucularıdır.
* Şairler olmasaydı, bilim insanları ne teorilerini ne de icatlarını geliştirebilirlerdi.
* Şairler ahlâkı tanıtır ve sürdürürler.
* Şairlerin toplumsal fonksiyonu yahut yararı, bir toplumun normlarını ve adetlerini yaratmaları ve sürdürmeleridir. Bu halde yaratılan adetler de yasalar halinde kodlanmış olur.
Sadece İngiltere’de değil, birçok ülkede tartışma yaratır bu yazı. Shelley sayesinde, şiirlerin mekanik ve akılla hesaplanmış yapıtlar olmadığı, bir yaratıcılık eseri olduğu ve “kendiliğinden” oluşma özelliği bulunduğu ortaya çıkmıştır. Böylelikle, düş gücü, tarih boyunca birinci kere “alternatif bir ideoloji” haline gelmiştir. Bu da, şiirin, gizemli ve kolay kolay denetim altına alınamayacak organik bir örgütlenme biçimine dönüşme tehlikesinin bulunduğu kuşkusu doğurur yönetici sınıflarda. Tery Eaglaton’ın, “Şiir sözcüğü artık teknik bir yazım stili manasına gelmez. Şiir, derin toplumsal, felsefi ve politik bir manaya bürünmüştür. Bu yüzden de yönetici sınıfların şiir kelamını duyar duymaz silahlarına sarılması işten bile değildir,” demesi bundan.
Roman, hikaye üzere kurmaca yapıtları denetim altına almak konusunda, muktedirlerin işi biraz daha kolaydır. Kurmaca bile olsa, düzyazı daha direkt bir anlatıma; şiir ise, içerdiği imge ve metaforlar sayesinde, alternatif bir ideolojiye dönüşebilme ihtimalini barındıran bir düş gücü örgütlenmesine sahiptir. Bu düş gücünü denetim altına almak ve gizemli bir biçimde, organik örgütlenmeye dönüşüp dönüşmeyeceğini evvelden tespit etmek neredeyse mümkün değildir.
George Sampson isimli bir araştırmacı, 1921’de yazdığı “English for English” isimli kitabında, Viktorya devrinde okullara dağıtılan “Edebiyat Öğretmenleri El Kitabı”nı incelemiş. Öğretmenlere verilen tavsiyeler (aslında direktifler) hayli farklı: “Edebiyat, sınıflar ortasında sempati ve dostluk duygusu yaratmaya yaramalıdır. İnsanın günlük iş hayatındaki sis ve dumanın, gürültülü karmaşa ve kaosun dışında, herkesin buluşup üzerinde konuşabilecekleri dingin ve aydınlık bir hakikat bölgesi oluşturmalıdır.” Yani açık açık, öğrencilerinize, emekçi sınıfının gündelik hayatta yaşadığı sis, duman, karmaşa ve kargaşayı unutturacak edebiyat yapıtları okutun deniyor. Sınıflar ortasındaki dingin ve aydınlık hakikat bölgesi de şu olsa gerek: Yoksul oğlanla güçlü kızın aşkı keyifli sonla bitebilir, bir personel çocuğunun başına o denli bir talih kuşu konar ki, bir anda güçlü bir kapitaliste dönüşebilir. Siz kapkara bir hayat yaşıyorsunuz lakin çok da takmayın, dünya pespembe bir yerdir aslında!
Yine Viktorya devrinde, 1891 yılında yazılmış, devlet tarafından edebiyatı dönüştürme, uysallaştırma gayretlerinin nasıl uygulandığını gösteren bir evrak daha: “İşçi sınıfının çocuklarıyla birtakım manevi pahalar paylaşılmazsa, bu çocuklar ilerde bizi tehdit ederek maddi bedellerin paylaşılmasını isteyebilirler.”
Buradaki mana çok daha açık: Şayet kitlelere onları oyalayacak birkaç roman vermezsek, barikatlar kurarak bizim mal varlıklarımızı elimizden almaya kalkabilirler.
Şiire gelince bahis çetrefilleşiyor. Uçarı ve elle tutulamaz bir şeydir şiir. Şiirlerin hangilerinin yasaklanıp hangilerinin çocuklara tavsiye edileceği çarçabuk anlaşılamaz. Ayrıyeten, Shelley’in tespiti doğruysa, şairler hakikaten de dünyanın tanınmayan kanun koyucularıysa, iktidarların işi daha da zorlaşıyor demektir. Zira tarih boyunca kanun koyucular daima muktedirlerdir ve kanunlar tüm coğrafyalarda, imtiyazlı sınıfları imtiyazsız halk kitlelerine karşı korumak hedefiyle yapılmıştır. Şair, alternatif bir kanun koyucuysa şayet, bu, muktedirlerin kanununa şirk koşmaktan, ‘al gülüm ver gülüm’ tertibine çomak sokmaktan diğer nedir ki?
Şimdi, Ahmet Telli’nin bu şiirinde ne var ki, diye düşünenler bir daha düşünsün. Muktedirlerin denetleyemeyeceği bir düş gücü zenginliği var. Öyleyse, işin ucu nereye varır bilemeyiz, biz yeniden de hatalı bulalım şiiri, önlemi elden bırakmayalım, diye düşünülmüştür muhtemelen. İki yıl evvel Facebook’ta Divan şairi Sünbülzade Vehbi Efendi’nin 300 yıl evvel yazılmış “Rücu” isimli şiirini paylaşan bir gazeteci muharririn ‘Cumhurbaşkanına hakaret’ten cezalandırılması da birebir mantığın yapıtı. Bu, tıpkı vakitte şiirde zamanaşımı olmadığı manasına da geliyor. O yüzden, dün yazılan şiir bugünün muktedirini, bugün yazılan yarının muktedirini korkutur. Zira her şiir gençtir, kozmiktir ve vakit ötesidir.
