Geçmişi daha gerilere de götürülebilir tahminen ancak en az on beş yirmi yıldır olup bitene ilgisiz, kayıtsız kalmanın, bencilleşmenin, ötekileştirmenin, oburunu yok saymanın, oburunun hissine, niyetine, ağrısına, acısına, yasına aldırış etmemenin, kısaca apatikleşme diyebileceğimiz durumun hâkim olduğu bir toplumsal atmosferde yaşadığımız söylenebilir. Bilhassa güç, erk, iktidar sahipleri, etrafı ve iktidarın ideolojik aygıtlarının tesiri altında tuttuğu bölümler toplumun geri kalanına, onların kıymetlerine, tercihlerine karşı adeta üç maymun halinde. Sessizliğin bozulduğunda lakin ve çoğunlukla linç için, eza, ceza için bozulduğu söylenebilir. Lakin bu, ötekinin travmasına ilgisiz kalmanın, onları yok saymanın, meselelerine, acılarına duyarsızlık halinin, yani bir tıp apatiklik durumunun tam olarak zıddı değilse bile alternatifi de yok değil. Yani diğerlerini yaşadıklarıyla birlikte duyumsama, önemseme olarak açımlayabileceğimiz empati de var. Bunu benimseyenler, içselleştirenler de kelam konusu.
Empatinin, içinde bulunduğumuz şartlarda ehemmiyeti daha da artmış durumda. Beşerle birlikte öbür canlılara, tabiata karşı hassaslığın, farkındalığın oluşmasında, gelişmesinde empatinin kıymeti büyük. Öte yandan empatiden mahrum olarak daha düzgün bir dünya, daha güzel bir hayat, daha yeterli bir yarın umudunu büyütmek, gelecek düşü kurmak da pek mümkün değil.
Bununla birlikte, apati yaygınlaştıkça, yerleştikçe empatinin yaşama yansıması daha da zorlaşıyor, imkânsızlaşıyor. Empatinin yokluğu tıpkı vakitte travmaların gerisinin arkasının kesilmediği toplumda oburlarının acılarına, ağrılarına, hislerine, fikirlerine karşı hassas olmak, onları anlayabilecek, kavrayabilecek, algılayabilecek hassaslığı, farkındalığı içselleştirmiş bir lisan ve telaffuzun de yokluğu sonucunu oluşturuyor. Empati hissinin eksikliği mağdurun daha çok mağdur olması, en çok da travmaya maruz kalan kişinin, bireylerin, kümelerin, toplum kesitlerinin yalnız kalması, kimsesiz bırakılması manasına geliyor. Bununsa cehennemin ateşini daha çok alevlendirmekten öbür bir manası yok.
Öyleyse ne yapılabilir? Empati hissinin gelişmesi, yaygınlaştırılması sağlanabilir mi? Empati duygusu yüksek bir toplum haline gelmek hayal mi? Gerçekleşmesi imkânsız düş mü? Öyleyse de gerçekçi olup imkânsızı istemek gerekir diye düşünüyoruz. Galiba artık neden empati konusuna değinme gereği duyduğumuza açıklık kazandırabiliriz.
İlk kitabı 2005’te yayımlanan ‘Hata Devam Ediyor’la dikkatleri çekmişti Ömer Şişman. Geçen süreçte ‘Bitkiben’ (2010), ‘Dikenli Zıplak’ (2017), ‘Dramatik İyileşmeler’ (2018) isimli şiir kitaplarını yayımladı. Şişman’ın, son olarak okurla buluşması 160. Kilometre Yayınları’nın ‘Gulyabani’ dizisinden çıkan ‘Empat’la gerçekleşti. On yedi şiirden ve kırk sekiz sayfadan oluşan ‘Empat’, yayınevinin Gulyabanı dizinin onuncu kitabı.
Kitabın ismini oluşturan ‘Empat’ın kaynağı, empati sözcüğü ya da kavramı diyelim. ‘Empat’, empati yapan ya da kuran, empati duygusu olan (kişi, kimse) manasına geliyor.
Ömer Şişman, kitabın “Bilmiyoruz” başlıklı birinci şiirinde, yaşanılan anın içerisinde duyarsız kalınan, değersiz görülen bir durumun, olayın aslında ne büyük bir trajedi içeriyor olabileceğine çekiyor dikkatleri. Bir yandan da ‘Empat’ olarak kitaptaki şiirlerde nelerden kelam etmekte olduğunun ipuçlarını sunuyor da diyebiliriz. Şiirden bir kısım aktaralım:
Çevirme oldu, evet, çevirdiler
On dakika önce
Polis aldı kardeşinizi
Karakoldadırlar tahminen şimdi
Bilmiyorum hangi karakol
Gece gece anlamadık bir şey
Şiirden ötede, denemeden, hikayeden ve öbür düzyazı çeşitlerinden beride metinler ya da metinselliklerde olduğu üzere ‘Empat’ta da anlatılmak istenen neyse onun; kederin, sorunun, savın ya da “sıkıntının” şiire değil, kelama çeviri edildiği, bunun daha çok önemsendiği, önceliğin buraya verildiği söylenebilir. Yeni bir biçim ve yeni bir biçemsellik değil bu aslında.
Şiirden öteye geçen, fakat öteki yazın cinslerinden rastgele birinin de kapsamında olmayan metin, metinsel ya da metinsi anlatım şeklinin çağdaş Türkçe şiirdeki birinci denemeleri Nâzım Hikmet’te karşımıza çıkar. Daha öncesi de vardır ancak ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’ bu arayışın, bu tecrübenin en tipik ve güçlü örneği olarak anılabilir. Nâzım Hikmet, kelam konusu yapıtı tasarladığı ve birinci çalışmalarını yaptığı süreçte Bursa Cezaevi’nden Kemal Tahir’e yazdığı mektupta şunları lisana getirir:
“Geçen gün Raşit Kemali ile konuşurken bir vesileyle, ‘Ben artık şiir yazmayacağım’ dedim. Söz ve istilah üzerinde oynamak istemiyorum. Yani artık şu yazdığım 3350 küsurluk kitap bir şiir kitabı değil. İçinde şiir ögesi var, hatta bazen teknik bakımdan kafiye filan bile. Lakin tıpkı derecede nesir ve tiyatro, hatta senin kaydettiğin üzere sinema senaryosu ögesi da var. Ve en galip olan, heyeti umumiyeyi tayin eden şiir ögesi değil. Ötekiler de değil, demek istiyorum ki, galiba ben artık şairlikten el çektim ve öteki bir şey oldum. Bak daha düzgün anlatayım. Bu benim birinci öykülü ve beşerli kitabım değil. Benerci, Taranta-Babu vs. var. Lakin onlarda yer yer, düpedüz nesir modülleri bulunur. Hiç nesir kesimsiz öykülü kitabım Jokond’dur, ve o bir poemdir. Benerci’de olsun, Bedreddin’de olsun nesir ve şiir diye, nesrin yapacağı, şiirin yapacağı iş diye ve saha diye bir ikilik vardı. Bunda yok. Lakin bu Jokond üzere bir poem de değil. Özellikle muhavereler buna mâni. Lakin muhavereler şiir değil ise de, düpedüz nesir de değil. Kısacası bu kitabımda beni şad eden yegâne şey, evvela vahdettir. Şiir nesir ikiliği yok. Sonra bu vahdet tek ögeli değil. Yani Jokond üzere. Bu çok zıtlı ögelerin vahdeti oluyor.”
Ömer Şişman okuru, bizleri empatiyle yaklaşıldığında kolay, sıradan denilen olayların, değersiz görünen durumların, anların, yaşantıların, tanıklıkların nasıl büyük bir trajedi içerdiği gerçeğiyle yüzleştirmeyi denerken kendisinin de bir “empat”a dönüştüğünü belirtmek isteriz. Bunu kendisini bir model olarak sunması olarak yorumlayabiliriz. “Bir Yerlerde Arbede Var” başlıklı şiirden bir betik okuyalım:
Bir yerlerde hengame var / Sesleri bir tek ben duyuyorum
Bir o pencereden bakıyorum / Bir öbür pencereden
Kavga hangi daireden geliyor / Anlamıyorum
İmdat diyor biri / Duyuyorum
Şişman, çağdaş Türkçe şiirde iki binli yıllardan sonra başlayan ve yeni jenerasyonların geniş kabulünün, onayının, iştirakinin gerçekleştiği antilirik yönelimin, deneysel, somut şiir arayışlarının, “bütüncül deformasyon” teşebbüsünün oluşturduğu yelpaze içinde ismi öne çıkanlardan biri oldu. İlk kitabı ‘Hata Devam Ediyor’da şiir anlayışı lisanı bozmaya, lisanda şuurlu biçimde sözdizimsel ve semantik arızalara, sapmalara, münasebetiyle lisanla cebelleşmeye yaslanmaktaydı. Sonraki yapıtlarında, özellikle yeni kitabında, lisanla uğraşmayı ön plana alan, şiiri o cebelleşmede elinde kalanlarla kurmayı önceleyen hali terk etmiş. Daha çok kelamın, söylenmek istenilenin transferini ön plana çıkarmış üzere. Şu dizeleri “Kötüye” başlıklı şiirden alıntılıyoruz:
İslamcılar ihale peşinde koşar
Dünya döner
İyiye dönmez
Kötüye döner
850 milyar dolarım yok
İsviçre bankalarında
Ömer Şişman, şiirde değişimden yana olsa da deneyin, arayışın sürekliliğine pek sıcak bakmıyor. 2017’de Mikâil Söylemez’in sorularına karşılık verirken şöyle konuşmuş: “Deney memurluğu da, imgecilik memurluğu kadar sıkıcı.” Şişman, rutinden uzak durmayı da, değişimi de, arayışın temposunu belirlemeyi de şahsi bir problem olarak görüyor.
Şişman için, şiirlerinin verdiği izlenimi destek alarak söylersek “gezmeyi” seviyor diyebiliriz. Lakin gönlünce gezmek istiyor. O denli anlaşılıyor ki rastgele bir biçimde sorumluluk almadan, kontrol, denetim, hudut vb. olmaksızın “gezmeyi” arzuluyor. Şairin çeşitler, temalar, hususlar, biçimler, biçemler ortasında gezmeyi, serbestçe geçiş yapmayı istemesinin, şiiri geliştirecek derinleştirecekse elbette bir sakıncası olmaz.
Şairin iletişimsizliğin, anlayışsızlığın, empati eksikliğinin kesiştiği kavşaktan konuştuğu “4 Numaralı Metro Hattı”ndan iki betik okuyalım:
O ülkenin o kentinde o vardı benim arkadaşım
Birbirimizi çok hoş anlamazdık
Havada asılı kalırdı bir an sözlerimiz
Çıkar hayvanat bahçesine giderdim
İnsan bütün günü su aygırlarıyla geçirince
Şempanzelerle zebralarla pandalarla
Bir aydınlanma ömrü olması gerektiğini düşünüyor
Ufaktan bir bulanma eşliğinde
Modern Türkçe şiirde iki bin sonrasında başlayan ve giderek ağırlaşan arayışlar içerisinde öne çıkan kimi isimler, vakitle başlangıçta karşılaştıkları reaksiyonları ve “böyle” şiir olur mu biçiminde itirazları geçersizleştirdiler. “Böyle de” şiir olabileceğini kabul ettirip yerleştirdiler. Artık çağdaş Türkçe şiirde, varlığını kabul ettirmiş bir antilirik şiir kanalı var.
‘Empat’ı, tartı noktasını, bazen şiirin birtakım ögelerini geri plana itmek değerine, kelamın gerçekliği ve samimiyetinin ağırlaştığı yere yığan bir kitap olarak kıymetlendiriyoruz. Fakat Şişman’ın yeni kitabındaki şiirleri okuyanların tanıştıklarına pişman olmayacakları ‘Empat’ın sesine, kelamına dikkat kesilmeye de değdiğini belirtmek isteriz.
