Özellikle edebiyat ve sinema alanında büyük katkıları olan Onat Kutlar’ın 1962 yılında Paris, Valensiya, Barselona, Frankfurt ve Cenova kentlerinde şubat-temmuz ayları ortasında geçirdiği devirde aldığı notlar Kırmızı Kedi Yayınları tarafından ‘Kül/Günlükler’ ismiyle yayımlandı. Kitap, Onat Kutlar’ın hem sanatsal izleğini anlamak hem de onun iç dünyasına adım atmak için bir kaynak niteliğinde.
1936 yılında doğan Onat Kutlar küçük yaşta şiir ve hikaye tipleriyle edebiyata atıldı. Daha sonra ilk kitabı ‘İshak’ ile 1960 yılında Türk Dil Kurumu Hikaye Ödülü’ne layık görüldü. Fethi Naci, “Adam Öykü” mecmuasında “Onat Kutlar’ın Hikâyeleri” başlığını taşıyan yazısında bu kitabın büyülü gerçekçilik akımının birinci meyvelerinden biri olduğunu söylemekte: “Onat’ın yaptığını Márquez yapınca buna ‘büyülü gerçekçi’ diyorlar. Márquez’in ismini bile duymadığımız yıllarda (Sanırım o yıllarda Kolombiya’da da tanıyanı pek yoktu!) yirmi yaşlarında Onat Kutlar, Türkiye’de, büyülü gerçekçiliğin (O yıllarda bu terim de bilinmiyordu!) birinci örneğini veriyordu.”
Nitekim bu tabirin birinci kere 1925 yılında Alman eleştirmen Franz Roh tarafından zikredildiği göz önüne alınırsa Naci’nin tespiti yanlış sayılmayacaktır. Bu noktada durmakta yarar var çünkü büyülü gerçekçilik akımı fantastik yazınla dirsek temasında gözükse de farklı bir izleği vardır. Fantastik, gerçeğin sonlarından taşar, yepisyeni bir anlatı olarak karşımıza çıkar lakin büyülü gerçekçilik ismiyle müsemma olarak bu sonu aşmaz tam serhatte durur. Mitlerden, efsanelerden, masallardan beslenir zira bu cinsler kolektif şuur dışının anonim eserleri olduğundan özünde daha derin bir gerçekliğe sahiptir. Günlüklerde de “MYTHOS, FANTEZİ OLMAMALI. GERÇEKLİĞİ YİTİRMEMELİ” diye büyük harflerle bu ilginin altını çizer Kutlar. Esasen müellif, “gizli mesleğim” olarak nitelediği mesleğin “Pan mesleği” olduğunu söylemekte, mitik anlatıya göz kırparak kendini bir masal anlatıcısı olarak görmektedir.
“Yalnız sonsuz sevgiyi anlatmayı düşünüyorum. Duran, büyüyen o uçsuz gölde benim yerim nedir ki? Yaşama sürüp gidecektir. İşim bu masalı anlatmak.” (s.33)
Pan, Yunan mitolojisinde satirlerin ve çobanların yarı keçi yarı insan suretindeki yaradanıdır. Birebir vakitte hedonizmin de simgesidir. Zati sonsuz sevgiyi anlatmanın peşinde olan Kutlar, çilecilikle kontaklı olan her yola karşıdır. “Cynique davranış. İğreniyorum. Humour’la bile ilgisi yok.” (s.40) Diğer bir yerde de Hıristiyan çileciliği olan ascétisme’e ve mistisizme karşı olduğunu belirtir. Bu bağlamda, “oyun” kavramından hareket eden sinema ve tiyatrodan etkilenmektedir.
“Tiyatro konusunu düşünmem, bir müellif olarak sanat yapıtını kavrayışıma birtakım yenilikler getirdi. Romanla birlikte giriştiğim bir çeşit ayıklama işine yepisyeni bir ışık düştü. Şunu düşünüyorum: Evvelce kıssa yazarken sık sık başvurmaktan korkmadığım image ve tasvir dokusu yapıtıma istemediğim halde bir çeşit yapaylık daha doğrusu ‘litteraire’ görünüş karıştırıyordu. Romanla birlikte bu durumu kesin olarak önlemek gerçeği ortaya çıktı.” (s.77)
“Ve romancılık her vakit her şeyden evvel bir anlatıcılıktır. İşte oyun sanatı bana ‘edebiyat’ olandan kurtulma konusunda orijinal bir katılık getirdi.” (s.78)
Bu tesir Kutlar’ın edebî olandan ve edebiyat sayılandan kurtulma gayretinden kaynaklanır. Hatta periyodun roman sanatına yeni bir isim bulur: Anlatıcılık sanatı. Ona nazaran muharririn kişiliğine sıkı sıkıya bağlı olan yaratılar edebiyat değildir. Edebiyata ulaşmak için evvel onu yıkmak gerekir. Böylelikle, günlük metinlerinden muharririn poetikası hakkında fikir edinme bahtını buluruz.
Temas edilmesi gereken bir öbür konu da şahsen günlük cinsinin kendisidir. Bugün hâlâ amfilerde “ikincil kaynaklar” olarak öğretilen bu çeşidin tarihe ışık tuttuğu noktayı uygun saptamalı çünkü 19. yüzyıldan kalma tarih yazımı kuramı tarihçiye kabaca şu ödevi verir: Tarihçi boş bir başla arşive girer, evrakları okudukça başında bir fikir şekillenir ve bunu yazıya döker. Fakat bu görüş vakitle yıkılacaktır zira arşiv kaynaklarında halka yer verilmez, yani tarihin asıl öznesi eksiktir. Vakitle tarih edebiyat, sosyoloji, antropoloji üzere bilimlerle farklı yazım biçimleri kazanır. Özne sorunsalı kapsamında anı, günlük, mektup üzere çeşitler ön plana çıkar. Bu sefer de “İnsan günlük tutarken ne kadar dürüsttür?” sorusu öne çıkar. Bu cinslerin doğruluğu sorgulanır. Sorunun karşılığı olmasa da yüzyıllardır devlet eliyle yok edilen, değiştirilen hatta yine yazılan arşiv kayıtlarının hakikat olduğu kadar doğrudur, desek yanlış sayılmaz. Kutlar da bunun farkındadır:
“Kimi günler günlükte birtakım oyunlar yapıyorum. Tembellik yüzünden. Gördüğüm, yaşadığım birtakım şeyler bana bu husustaki fikirleri not etmek isteğini verince çabucak oturup yazmalıyım değil mi? Halbuki bu türlü yapmıyorum. Tembellik, diğer şeyler not almayı sonraya bıraktırıyor. Ortadan vakit geçince de, örneğin 20 Haziran’da, 17 Haziran’a değgin olaylardan kelam açmak hoşuma gitmiyor. İşte o vakit bir oyun oynuyorum: Deftere 20 Haziran yerine 17 Haziran tarihini atıp olayları o gün yaşamışım üzere anlatıyorum.” (s.79)
Bu farkındalık onun şahsî bir tarih bırakma dileğinden ileri gelir. Okuru bunu düşünmeye sevk eden ise muharririn kimi isimleri zımnî tutmasından. Bu kapalılık, Kutlar’ın günlüklerinin bir gün yayımlanacağını öngörmesiyle açıklanabilir yalnızca. Yeniden de iç dünyasıyla ilgili okurdan saklamadığı iki his ön plana çıkar. Birincisi anne sevgisidir ki annesinden mektup alamayınca oldukça kederlenir. Hatta ona duyduğu sevgi bazen Anadolu ağzıyla “anam” diye dökülür kaleminden. İkinci his ise Sevil’e (Akdoğan) duyduğu aşktır. Bunu sık sık zikreder, onunla evlilik hayali kurarak bir an önce yanına dönmek ister. Barselona’da “Hotel Paris-Sevilla” tabelasını görünce kalemi yeniden coşar:
“Muştular gülüm, geliyorum. Ne çok anlatılacak şey var sana.” (s.65)
Son olarak, Türkiyeli her aydın üzere Batı-Doğu kıyası içerisinde bulur kendini. Batı’dan öğrendiklerini sorgular. Öncelikle Batı “uygarlığı” idealine karşıdır, hatta bu mefkureye kapılmayan, tersine karşı duran Gogol, Dostoyevski ve Tolstoy’u över. Ne Camus ne de Sartre hayranıdır, hatta insanın cehenneminin öteki değil, kendisi olduğunu söyleyerek Sartre’ı inceden hicveder. Onun problemi zihnin problemlerine saplanıp kalmadan ortaya bir fiiliyat dökmektir. Burada sıkça alıntı yaptığı Bergson’un sezgicilik ideolojisine, Nietzsche’nin Dionysos diyalektiğine yaklaşır. Bergson’a nazaran özgür hareket gücünü vaktin yaratıcı tesirinden alırken, Nietzsche de ahengin, nizamın yaradanı Apollon’un karşısına şarabın, tutkunun rabbi Dioynsos’u koyarak bir diyalektik inşa eder. Kutlar, “Özgürlük dışımızdaki dünyaya açılmamızla başlar. Benim dışımdaki dünyaya açılışım tutku ile oluyor. Seviyorum, kızıyorum, coşuyorum” diyerek bunu tabir eder. Kozmosta mantıksal bir tertip olmadığını, psikolojiyi de aşan bir tutkunun cihanı ayakta tuttuğunu söyler. Buradan hareketle sarsıcı bir Batı-Doğu kıyası yapar günlüklerin sonuna hakikat:
“Türkiye’de nelerle karşılaşacağımı hiç bilmiyorum. Lakin doluyum, güçlüyüm, kararlıyım. Bu kere kendimden öbür desteğim olmadığını bilerek gidiyorum. Hepsinin üstesinden geleceğime inancım var. Batı’nın bana kazandırdığı tek şey bu sanıyorum: Yaşamaya sıkı sıkıya yapışık bir experience (burada yaşantı kelamı anlatmıyor sanırım). Bu experience’ın en değerli yanı da ayrıyeten özel olarak “açık davranma” alışkanlığını getirmesi oldu. Türkiye’de bu çok güçtü. O Doğulu iki yüzlülüğü içinde diğer türlü davranmak çabucak hemen imkânsızdı. Artık sözümü sonuna kadar söyleyebiliyorum. Bu da yeter!” (s.83)
Gerçekten de muharrir 30 Aralık 1994’te The Marmara otelindeki akında ağır yaralanıp 11 Ocak 1995’te hayata gözlerini yumana kadar kelamlarını sonuna kadar söylemiştir. Arkasında ‘İshak’ isimli öykü kitabı, ‘Sinema Bir Şenliktir’, ‘Yeter ki Kararmasın’, ‘Bahar İsyancıdır’ isimli deneme kitapları ‘Peralı Bir Aşk İçin Divan’, ‘Unutulmuş Kent’ isimli şiir kitaplarıyla ‘Hakkâri’de Bir Mevsim’, ‘Hazal’, ‘Yusuf ile Kenan’ üzere senaryolar ve daha kaç eser bırakmıştır. Fransa’da Sanat ve Edebiyat nişanına layık görülen müellif, Türk Sinematek Derneği, İstanbul Film Festivali Düzenleme Kurulu, İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı üzere mecralarda çalışmıştır. Gerek sinema gerek edebiyat alanlarında Türkiye sanatına bu kadar katkı sağlayan Onat Kutlar’ın hem sanatsal izleğini anlamak hem de iç dünyasına dair fikir sahibi olmak için ‘Kül/Günlükler’ kıymetli bir kaynak niteliği taşımakta.
