Max Frisch, Almanca konuşulan coğrafyada öne çıkan yazarlardandı. Mimarlıkla ve gazetecilikle desteklediği müellifliği, onun müşahede yeteneğini geliştirmişti. Bu sayede, 1941’de orduya çağrılıp gönderildiği İsviçre-Almanya hududunda metinlerini kaleme almayı sürdürdü. O periyotta yazdıkları, daha sonra klasik sayılacak yapıtlara evrildi: ‘Homo Faber’, ‘Stiller’, ‘Montauk’, ‘Günlükler’ (1946-1949, 1966-1971) ve ‘Mavi Sakal’ bunlardan birkaçıydı.
Frisch, bu kitaplarında ve öteki metinlerinde kimlik sorunu, çağdaş toplumdaki ahlaki tansiyonlar ve yabancılaşma üzere temalara yer vermişti. Öte yandan kendi ömründen modülleri romanlarına serpen müellif, “Otobiyografi kurgudur” demiş ve bunu, “Gerçek kurmacada gizlenir, kurmaca ise çoğunlukla gerçektir” cümlesiyle desteklemişti.
Frisch’in kelam konusu belirlemelerinin art planında, askerlik vazifesi sırasında bulunduğu ormanlık ve dağlık yerlerde kendisini, oburlarının ve tabiatın sesini dinlemeyi öğrenmesi bulunuyordu. Yabancılaşma, kimlik arayışı ve var oluş krizleri üzerine düşünmeye de tekrar birebir devirde başlamıştı. İktidarlar tarafından kıskaca alınan insanların yaşadığı kaygıyı ve yüzleştiği varoluşsal çıkmazları, heba edilmiş omurların geri döndürülemezliğini, hayatta kalmak için bir umuda tutunmanın gerekliliğini ve hiçbir uğraşı bulunmayan insanın içi boşalarak yaşlanıp gidişini anlatırken “yazmak kendini okumaktır” diyerek günlüklerini kaleme almaya koyulmuştu Frisch.
1966-1971 ortası tuttuğu defterlerde yer alan, akabinde ‘Günlükler’de de bulunan “Soruşturmalar” başlıklı kısımlar ‘Sorular, Sorular, Sorular’ ismiyle kitaplaştırıldı. Türkçeye Ogün Duman tarafından çevrilen metin, daha evvel örneğine rastlamadığımız çeşitten. “Soruşturma” ismiyle kısımlara ayrılmış kitap onlarca sorudan oluşuyor. Okura (ve kendisine) yönelttiği bu sorularla Frisch, herkesi hem düşünmeye, karşılıklar vermeye ve bunlardan yeni sorular türetmeye çağırıyor hem de insanın var oluşu üzerine bir anket kurguluyor.
BELLEĞİN SONLARINI ZORLAMAK
Sorular yönelten ve bunlara aldığı cevaplarla “doğurtma” sanatının ustası diye anılan Sokrates, Antik Yunan’da siyasetçileri kızdırmış, halkın değerli bir kısmının ise ilgisini çekmişti. Yeterli bir sorgucuydu, rastgele bir önyargısı yoktu, aldığı cevaplar yeni soruları tetikliyordu, mevte giderken kendisini hatalı ilan edenleri dillendirdiği soruyla yargılamıştı. Velhasıl Sokrates, sorunun gücüne ve ehemmiyetine inanıyor, bunu düşünmenin temeline yerleştiriyor, pek çok şeyi değiştirme yolunda sorularla değerli bir adım atılacağını düşünüyordu.
Sıraladığı sorularla Sokrates’in bıraktığı izleri takip eden Frisch, 1966-1971 ortası tuttuğu günlüklerde ve oraya girmeyen birtakım soruşturmalarında, 1960’ların (ve daha öncesinin) tansiyonlu politik ortamından, bilhassa Kıta Avrupası’ndaki varoluşsal sorunlardan ve insan bağlantılarından hareket ediyor. Bu manada ‘Sorular, Sorular, Sorular’ı iki düzlemde kıymetlendirmek gerek: Birincisi, Frisch’in bir sıra sistemiyle kaleme aldığı ‘Günlükler 1966-1971’ bağlamında. İkincisi başlı başına bir kitap olarak.
İkinci Dünya Savaşı’nın yıkıntıları üzerine inşa edilen Kıta Avrupası’ndaki yeni hayat ve siyasi kamplaşmalar, Frisch’in günlüklerinin ikinci cildinin ana izleğiydi. Bunu, kimi vakit edebiyatla kimi vakit ideolojiyle destekleyen muharrir, ortalara sorular/soruşturmalar yerleştirmişti. Kelam konusu sorular, anlattığı bir olayın, ele aldığı siyasi bir tansiyonun, incelediği edebi bir pasajın ya da şahit olduğu bir problemin akabinde geliyordu. Hiçbirine cevap vermediği bu sorular yardımıyla kendisine ve okura düşünme kapıları açmıştı.
‘Günlükler 1966-1971’den bağımsız biçimde değerlendirildiğinde ise bu sorular her an, her yerde ve herkes tarafından gerçekleştirilebilecek bir çeşit anket üzere görünüyor: İstek eden, yanıtlamaya istediği sorudan başlayabilir, beğenmediğini geçebilir ya da mevcutlardan hareketle yahut ona zıt olarak yeni sorular meydana getirebilir.
Her iki değerlendirmedeki ortak nokta, Frisch’in politik, edebi, varoluşsal ve yaşamsal ataklar yaptığı; geniş bir kitleye seslenerek zihnin karanlık noktalarına atılmış pek çok mevzuyu geri çağırdığı ve belleğin sonlarını zorladığı. “Kiminle asla karşılaşmamış olmayı dilerdiniz?”, bu manada hayati sorulardan. Bir oburu, “Hastalık, trafik kazası ya da benzeri bir nedenle mevti içinizi umutla dolduracak siyasetçinin ismi nedir, yoksa herkesin yerinin doldurulabileceğine mi inanıyorsunuz?”
OKURU KENDİSİYLE ‘KAVGAYA SÜRÜKLEYEN SORUŞTURMALAR
Frisch’in soruları, ferdî ve kolektif düşünmeyi, münasebetiyle tekrar tıpkı doğrultuda yanıtlamayı (eyleme geçmeyi) sağlayacak nitelikte. 1930 ve 1940’ların acı tecrübelerini, 1960’ların sert rüzgârlarını, Soğuk Savaş’ı, politik hengameleri ve insanların birbiriyle kurduğu (veya kuramadığı) münasebetleri düşünüp özeleştiri yapmayı kolaylaştıracak tipten sorularıyla müellif, bir manada hudut uçlarına dokunuyor ve düşünmekten kaçanların üstüne gidiyor: Evlilikleri, kadın-erkek bağlantısını, güven-kuşku ikilemini, eril bakış açısını, LGBTİ+ bireylere karşı geliştirilen önyargıları, aşkın tarifi ve yaşanışı ortasındaki farkları, umudun ne olup olmadığını, umut-devrim irtibatını, utancı, mizahı, kıskançlığı, umursamazlığı, toplumsal sınıflar ortasındaki geçişkenliği ya da duvarları, yaşlılığı, İlah inancını, para kazanmayı ya da kazanamamayı, para istiflemeyi ve bonkörlüğü, yaşanan ve satın alınan dostluğu sorguluyor.
Frisch’in soruşturmaları, bir insanın ömrü boyunca karşılaşabileceği çabucak her şeyle irtibatlı. Verilebilecek karşılıklar ve o karşılıkların kişiyi sürükleyebileceği noktalar dikkate alındığında, soruların epey sert olduğunu görüyoruz. Mesela “Hangisinden daha çok korkarsınız; dostunuzun yargısından mı, düşmanınızın yargısından mı?”, sorusu ve beklenen cevapları hayli toz kaldırabilir. Emsal formda, bir toprağa bağlılığa ve yersizliğe-yurtsuzluğa, aidiyete, teknolojinin gelişimine, mülkiyete ve mülksüzlüğe, mevt tasasına dair soruları da insanı huzursuz etme potansiyeline sahip.
Ahlaka dair peş peşe yönelttiği iki soru, huzursuzluk ihtimalini kuvvetlendiriyor: “Harekete geçmeden evvel ahlaki bakış açısına nazaran mi karar verirsiniz, yoksa edimlerinizi sonradan ahlaki olarak haklı gösterebilmeniz sizin için kâfi midir?” ve “Hangisi size daha çok külfet verir; ahlaki açılardan haklı gösterilemeyecek bir kar mı, yoksa bu türlü bir kardan vazgeçmek mi?”
Frisch’in soruları, kişiyi kendisini, ömrünü ve gündelik hayatın bireye yüklediği misyonları ve sorumlulukları gözden geçirmeye zorluyor. Müellifin soruları, gazetelere ve çeşitli basın organlarına soruşturma formatı için ilham vermiş, okurlarına emsal belgeler sunmanın yolunu açmış ve toplumsal tartışmaların yeni bir boyut kazanmasını sağlamış.
Siegfried Unseld, “oyunbaz” diye nitelediği Frisch’in, sorularıyla “okuru kışkırttığını” söylüyor. Hakikaten de o denli.
Okura arka arda üç yüz elli bir soru yönelten Frisch, herkesi kendi kendisiyle baş başa bırakıyor. Öbür bir deyişle okuru benliğiyle bir “kavgaya” itiyor.
