İZMİR – Türkiye’nin İstanbul Sözleşmesi’nden çekilmesiyle birlikte bayana yönelik şiddetle gayret birçok alanda sürüyor. Geçtiğimiz yıl Türkiye’de bayana yönelik eviçi şiddet bilgileri ve siyaset münasebeti hususlarına yer veren bir kitap yayımlandı. İlknur Yüksel Kaptanoğlu’nun editörlüğünde, geniş bir muharrir takımının kolektif çalışması olarak çıkan, ‘Kişisel Olan Politiktir: Bayanlara Yönelik Eviçi Şiddet Verisi ve Politika’ isimli kitap, Türkiye’de yaşayan bayanların mesken içinde maruz kaldıkları şiddete odaklanıyor.
13 kısımdan oluşan kitaptaki makaleler, 2014 ve 2018 yıllarında Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü tarafından yürütülen iki araştırmanın verisi kullanılarak yazıldı. Bu datayı kıymetlendiren ve kamu siyasetleri ile münasebetine odaklanan farklı disiplinlerden mevzuyla ilgili akademisyen ve aktivistler, mevcut durumu eleştirel bir yerden tahlil etti. Bu kitap aracılığıyla kelam konusu araştırmalarla üretilen bilginin bilhassa şiddetle gayret için kullanımını artıracak biçimde yaygınlaştırılması amaçlandı.
Hacettepe Üniversitesi öğretim üyesi Doç. Dr. İlknur Yüksel Kaptanoğlu ve ‘Eviçi Şiddet ile Çabada Kamusal Siyasetler: Kolluk Güçleri’ isimli makaleyi kaleme alan Gülsen Ülker sorularımızı cevapladı.
‘İNANDIKLARI CİNSİYET HİYERARŞİSİ İÇİNDEN KONUŞUYORLAR’
Öncelikle provokatör bir soru soralım. Sizce erkeklerin bayana yönelik şiddette en çok sığındıkları ve başvurdukları palavra nedir?
Gülsen Ülker: Palavra söylediklerini bile düşünmüyorum, tersine çok inandıkları ve klasik olarak da desteklenen cinsiyet hiyerarşisi içinden konuşuyorlar. Zira bayanları özgür birer birey olarak görmeyen ön kabuller üzerinden bir anlayışa sahipler. Birden fazla vakit gördüğümüz, daha az ceza almak için öne sürülen mazeretler de bu anlayışı yansıtıyor. “Erkekliğime laf etti”, “başkalarıyla görüştü” “sevgilim değildi, eskorttu” en sık gördüğümüz münasebetler. Bunlar, bayanların katledilmesinin münasebetleri olarak sunuluyor.
Eviçi şiddette de emsal bir durum var natürel. Beklenen, var olan ve gittikçe daha da pekiştirilmek istenen bir tahakküm ilgisinin sürdürülür olması. Buna itiraz etmek, bayanlar için cezalandırılmak demek. 30, 40 yıl evvel de yaptığımız çalışmalarda şiddetin nedeni olarak “yemeğin tuzunun eksikliği”, “kapıyı geç açtı”, “istemediğim halde ailesine, arkadaşlarına gitti” “pantolon giydi”, “tanımadığı bir erkeğe saati sordu” üzere mazeretler öne sürülüyordu. Bunlar palavra değil, muhtemelen bu türlü olduğu için kendilerinde bayanları cezalandırma hakkı olduğunu düşünüyorlar.
‘SLOGAN, ŞİDDETLE ÇABA KONUSUNDA HAYLİ ETKİLİ’
Kitaba ismini veren “Kişisel olan politiktir” kelamı, içerdiği mana itibariyle bazıları tarafından yanlış anlaşılmaya da müsait ancak çıkış nedeni itibariyle de çok kıymetli bir kavram. Biraz bundan bahsedelim mi? Mesela neye dayanarak “kişisel olan politiktir” diyebiliyoruz?
İlknur Yüksel Kaptanoğlu: “Kişisel olan politiktir” kelamı farklı biçimlerde yorumlanıyor ya da eleştiriliyorsa da aslında gündeme geldiği devirde karşılık geldiği başkaldırıyı hala koruyor. Hem ‘kişisel’ olana hem de ‘politika’ya ait algıları değiştirme konusunda tesirli bir başkaldırı. “Kişisel” kelamı feminizmin ferdi bir kurtuluş olarak görünmesi üzere bir yanılgıya sürüklüyor olabilir. Lakin bu kelam ile anlatılmak istenen tam da buna karşı çıkan meselelerin ferdî olmadığını, birçok bayanın buna maruz bırakıldığını söyleme uğraşı. İkinci dalga feminist hareketin kıymetli sloganlarından biri olarak, bayanların tek tek “özel” alanlarında, özel ilgi içinde oldukları erkekler tarafından maruz bırakıldıkları şiddetin, yalnızca onların yaşadıkları “kişisel” bir sıkıntıdan ibaret olmadığına işaret ediyor. Dahası, siyasetin yalnızca siyasetçiler tarafından yapılmadığını gösteriyor, gündelik hayatımızdaki birçok aksiyonun siyaset olduğuna da işaret ediyor.
Bu nedenle, bayanları ferdî hayatlarında karşılaştıkları olumsuz tecrübelerle birlikte çaba etmeye ve siyasetleri değiştirmeye, bayanların meskenlerinde yaşadıkları şiddete dair sessizliklerini kırmaya ve bunun cinsiyetçi siyasetler ile bağını kurmaya davet ediyor. Ki, bu sloganın bilhassa bayanlara yönelik şiddet ile gayret konusunda hayli tesirli olduğunu daima birlikte görüyoruz. Bugün, bayanların erkekler tarafından maruz bırakıldıkları şiddetin, cinsiyet eşitsizliği ile pekiştiğini ve bunun da gündelik hayatlarımızı etkileyen siyasetler ile ilgisi üzerinden yürüdüğünü biliyoruz.
‘HEDEF KİTLE BÜYÜK ORANDA KADINLAR’
Kitapta “aile içi şiddet” yerine “eviçi şiddet” kavramını kullanıyorsunuz. Bu kıymetli bir ayrım. Aile içi şiddet, ailenin kutsanmasıyla birlikte şiddeti de legalleştiren bir niteliğe mi bürünüyor? Bu bağlamda bayana yönelik şiddetin “kutsallık ve değerlere” yaslanarak, görünmez kılınmaya çalışılması konusunda araştırma sonuçları bize neler söylüyor?
İlknur Yüksel Kaptanoğlu: Aslında İngilizce “domestic violence” kavramı uzun müddettir aile içi şiddet olarak çevriliyor. Halbuki “domestic” kavramı, aile içindeki alakaları de kapsayan daha geniş bir kavram. Aile içi şiddet tarifinde, yalnızca aile bağları olanlar ortasındaki münasebetler dikkate alınırken, eviçi şiddet biraz daha geniş bir çerçeveden bakıyor. Eviçi şiddet tarifi ise, tıpkı meskeni paylaşsın ya da paylaşmasın yakın bağlantı içindeki partnerler ortasındaki münasebetlere odaklanıyor. Dünya genelinde de bayanların erkekler tarafından maruz bırakıldıkları şiddetin daha çok yakınlarındaki bireyler olması, eş, sevgili üzere partner olarak tanımlanan romantik ve duygusal münasebet içinde oldukları erkekler olması mesken içi şiddet araştırmalarının daha çok gündemde olmasını getiriyor. Fakat Türkiye’de “eviçi şiddet” ile “aile içi şiddet” birbiriyle birebir manada üzere kullanılıyor. Hatta İstanbul Sözleşmesi’ndeki “domestic violence” tarifi da “aile içi şiddet” olarak çevrildi.
Kullandığımız kavramlar, mevzuya nasıl yaklaştığımızı ve nasıl tahliller önerdiğimizi de etkiliyor doğal. Aile içi şiddet yaklaşımı, şiddeti ailenin bir sorunu olarak tanımlayarak, şiddeti önlemeye çalışırken önceliğini aileyi müdafaaya veriyor. Şiddetle gayret konusundaki kanunlar da bunun değerli göstergeleri aslında. 4320 ve 6284 sayılı Kanun’larda “ailenin korunması” vurgusu ön planda. Burada, şiddetin görünür olması önemsense de aile ve bayan ortasında bir öncelik yapılması kelam konusu oluyor. Türkiye üzere klâsik olarak aile münasebetlerinin güçlü olmasının desteklendiği ve giderek bu bahisteki siyasetlerin arttığı bir toplumda, ailenin devamı için bayanların maruz kaldıkları şiddete yönelik toplumsal toleransı pekiştirme tesiri olabiliyor. Sorunu aile ile sınırlayınca, tahlili de burada aramak, toplumsal münasebetlerde bayanların maruz kaldıkları eşitsizlikler ve ayrımcılıklar ile münasebet kurmayı engellemesi açısından sıkıntılı. Meğer bayanların maruz kaldıkları şiddet aile içinde bile olsa, tüm toplumsal ilgilerden etkileniyor.
Aile içi şiddet araştırmalarını savunan sosyologlar, aile içinde şiddetin kaçınılmaz olarak var olduğu, bayanların ve erkeklerin birbirlerine şiddet uyguladıkları ve bunun aile münasebetlerindeki çatışmalardan kaynaklandığını varsayıyor. Eviçi şiddet araştırmalarında ise, bayanların kadın olmaları nedeniyle erkekler tarafından maruz bırakıldıkları orantısız şiddet ön plana çıkarılıyor. Bu nedenle de eviçi şiddet araştırmalarının maksat kitlesi büyük oranda bayanlar. Şiddeti yalnızca aile içi şiddet olarak tanımladığımızda, aile içi bağların düzenlenmesi yoluyla şiddetin ortadan kaldırılabileceği düşünülüyor. Bayanların mesken içinde ve yakın alakada oldukları erkekler tarafından maruz bırakıldıkları farklı şiddet biçimlerine odaklandığımız çalışmamızda, bu nedenle eviçi şiddet kavramını kullanmayı tercih ettik.
‘10 BAYANDAN 4’Ü ŞİDDETE MARUZ KALIYOR’
2008 ve 2014 yıllarında yapılan araştırma sonuçlarını karşılaştırdığımızda bayana yönelik şiddetin nedenleri, görünürlüğü ve mahiyetinde bir değişim gözleniyor mu?
İlknur Yüksel Kaptanoğlu: İki araştırma ortasında yaklaşık altı yıllık bir mühlet var. Her iki araştırmada da yaklaşık 10 bayandan 4’ü şiddete maruz kaldığını belirtmiş. Birlikte olduğu erkek tarafından duygusal şiddete/istismara maruz kalan bayanların oranı yüzde 44 seviyesinde. Bu sonuçlar, bayanların erkekler tarafından maruz bırakıldıkları şiddet seviyesinin geçen mühlet içinde benzeri seviyede olduğuna işaret ediyor. Öte yandan, bayanların maruz kaldıkları şiddeti makul hareketler üzerinden ölçtüğümüz araştırmalarda, birçok harekete maruz kalma sıklığına ait bir farklılık kelam konusu. Örneğin, ağır fizikî şiddet aksiyonlarından biri olan boğazını sıkma yahut yakma aksiyonuna “çok kez” maruz kalma oranları birinci araştırmada yüzde 39 iken, ikincisinde yüzde 46. Başka şiddet hareketlerinin çok kere yaşanmasında da misal bir durum gözleniyor.
Kadınlara nazaran şiddetin nedenlerine baktığımızda her iki araştırmada da misal problemlerin lisana getirildiğini görüyoruz. Bu hususta lisana getirilen nedenlerin sıralaması iki araştırmada da tıpkı. Öncelikli olarak erkeğin ailesi ile ilgili nedenler; erkeğin kıskanması, yetiştirilme şekli ya da öteki sıkıntıları üzere erkekle ilgili sıkıntılar ve ekonomik nedenler birinci üç sırada yer alıyor. Bu nedenleri, bayanların erkeği dinlememesi, bayanın kıskanması, cinsel bağlantıyı reddetmesi, boşanmak istemesi, evliliği istememiş olması ile bayanların kendilerini suçlaması üzere bayanlar ile ilgili nedenler takip ediyor.
‘KADINLIK TARİFİ: İLAHA VE ERKEĞE İTAAT’
Kadının pozisyonu ile şiddet olgusu ortasındaki alaka konusunda neler söylersiniz? Bayana yönelik şiddetle, bayanı nesneleştiren, ikincilleştiren öbür cinsiyetçi sistemler ortasında nasıl bir irtibat var?
Gülsen Ülker: Bayanlar aleyhine cinsiyet ayrımcılığı, tekrar bayanlar aleyhine eşitsizliğin şiddeti üreten bir ortamı yarattığı söylenebilir. Ayrımcılık ve eşitsizliğin sürdürülebilir olmasının başat yollarından birinin de şiddet olduğu söylenebilir. Bunu çerçeveleyen cinsiyet bağlantıları sistemi, bayana ve erkeğe yüklediği rol ve sorumluluklar ile bayanların itaat etmeleri üzerinden kodlanan ekonomik ve toplumsal bağlantılar bütününde şiddeti olağanlaştırmaya hazır bir ortam yaratıyor.
Kadının pozisyonu, maruz kalınan şiddet ile gayretinde de kıymetli bir belirleyen olabilir. Araştırmalar bayanların şiddete uğrama oranlarını bayanın toplumsal ve ekonomik durumuna nazaran farklı gösteriyor lakin bu çok mana yüklenecek bir data sayılmalı mı emin değilim. Lakin şiddet ortamından uzaklaşma ve kendine yeni bir hayat kurma imkanları açısından tesiri olabilir. Alışılmış içinde yaşadığı toplumsal küme içindeki inanış, algı ve tavırların da rolünü unutmamak lazım.
Aslında bunların hepsi bir bütün ve birbirlerini besliyorlar. Bayana ve erkeğe atfedilen cinsiyet rolleri binlerce yılın birikimi. Tarihin her devrinde üretim alakaları, idare biçimleri değişse de kendini buna nazaran biçimleyerek süren bir cinsiyet bağlantısından kelam ediyoruz. Hangi din olursa olsun benzeri bir kadınlık tarifi var: Rabbe ve erkeğe itaat. Bu anlayış kendini farklı alanlarda da göstermeye devam ediyor. Eğitim, sıhhat, hukuk, istihdam üzere alanlarda bayanlar, temelinde bu anlayışların yattığı kurumsal, toplumsal düzenlemeler aracılığıyla geride bırakılıyor. Eğitim hakkı, oy verme hakkı, çalışma hakkı son iki, üç yüzyılda bayanların büyük gayretlerle elde ettiği haklar. Bu hak gayretlerinin de her türlü şiddet ile bastırılmaya çalışıldığını biliyoruz. Bayanların kendileri için açtıkları her alan, elde ettikleri her hak, erkek hükümran sisteme bir tehdit olarak görülüyor.
‘BÜTÜN BUNLAR ZALİMLERİN İŞİ Mİ?’
Makalenizde şiddet mağduru bayanların başvurusu halinde, kolluk kuvvetleri tarafından alınması beklenen tedbirleri sıralıyorsunuz. Sizin de belirttiğiniz üzere bayanlar karakola başvurduklarında, yaşadıkları şiddet ‘normalleştirilip’, caydırılmaya çalışılıyor. Maddelerle, kolluk güçlerinin davranışları ortasında nedense daima bir fark var. Bunun nedeni farklı bir soru lakin kolluk güçleri maddeyi hakikaten uygulamış olsa bayana yönelik şiddet ve şiddet teamülünde düşüşü nasıl öngörürsünüz?
Gülsen Ülker: Bayana yönelik şiddetle gayrete ait yasa ve yönetmeliklerin eksiksiz uygulanması hem şiddetin önlenmesi hem bayanların şiddetten korunması hem de tüzel süreçlerin süratli ve faal bir formda işlemesi bakımından elbet şiddeti de şiddet teamülünü de çok çok aşağıya çeker. Şiddetin kısa mühlet içinde biteceğini ya da büsbütün ortadan kalkacağını söylemek mümkün değil. Zira daima lisana getirildiği üzere bayana yönelik şiddetle cinsiyet eşitsizliği ortasında çift taraflı ve etkin bir ilgi var. Cinsel eşitsizlikler şiddeti doğurduğu, ortaya çıkardığı ve sürmesine neden olduğu üzere, bayanlara uygulanan şiddet de bayanları baskılayarak eşitsizlikleri sürdürülebilir kılmaktadır. Tahminen şöyle düşünmek gerekir; eşitsizlik yalnızca bayanlar acı çeksin, yok sayılsın diye mi var? Yani bütün bunlar zalimlerin işi mi? Natürel ki bu eşitsizlik bir sistemin sürmesi için gerekli ortamı sağlıyor. Biz bu sisteme erkek hükümran sistem diyoruz. Bayana yönelik şiddetle gayretin tüm bu sistemin işleyişinin göz önüne alınarak yürütülmesi gerekiyor. Bugüne kadar birikmiş bilgi- tecrübe, bayanların ve bayan örgütlerinin uğraşıyla oluşturulan milletlerarası ve ulusal mevzuat büyük ölçüde bu sistemi ve işleyişini dikkate alarak ortaya çıktı.
Kolluk gücünün yasaya uygun davranmak zaruriliği olmasını aklımızda tutarak bu kapsamda işleyen süreçler; bayanların şiddetten uzaklaşmalarına, faillerin cürüm işlediklerinin ortaya çıkmasına neden olacaktır. Bayana yönelik şiddetin kabahat olduğu anlayışının kurumlarda ve bireylerde yerleşmesinin tesirinin, kanunların uygulanması ile muadil olduğunu söylemek mümkündür. Daima kelamı edilen “zihniyet dönüşümü”nün yollarından biri de budur. Buradaki mevzu cezanın caydırıcılığından daha öte bir mana taşıyor. Hasebiyle bayana yönelik şiddetin kabahat olduğunun kabulü manasına da geliyor.
‘KADINLAR ARTIK ŞİDDETE SESSİZ KALMIYOR’
Daha çok erkek hükümran siyaset tarafından dillendirilen yaygın teze nazaran bayana yönelik şiddet artmadı, görünürlüğü arttı. Bunu yanlışsız kabul etsek bile bu tezin daima gündeme getirilmesi konusunda datalarla birlikte neler söylenebilir? Görünürlüğün artması bayan hareketinin çabasının de bir sonucu değil mi?
İlknur Yüksel Kaptanoğlu: Görünürlüğün artması konusu aslında çok da yeni değil, bayanlara yönelik şiddetin konuşulmaya başlamasıyla birlikte bu soru gündeme geliyor. Bayanlara yönelik şiddet her devirde yaygın, lakin araştırmalarla birlikte bunun daha çok konuşulması, tahminen de bir hak ihlali olduğunun kabul edilmesi görece yeni bir durum. Yirminci yüzyılda bunu daha net biçimde görüyoruz. Nicel araştırmalarda sayısal olarak durumu ortaya koyuyor. Görünürlüğün artmasında bayan hareketinin, feminist uğraşın bayanlara yönelik şiddeti nitel ve nicel araştırmalar ile görünür kılmayı başarması, global bayan hareketinin ise milletlerarası kuruluşları etkilemesinin büyük katkısı var natürel. Bayanlara yönelik şiddetin insan hakları ihlali, ayrımcılık biçimi ve kabahat olduğu, sonuçları itibariyle bir sıhhat sorunu olduğu kabul edilmiş durumda. Üstelik, global ölçekte “Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri” ortasına bayana yönelik şiddet ile ilgili göstergelerin eklenmesi, kalkınmanın manileri olarak tanımlanmasını da pekiştiriyor. Tüm bunlar var olan şiddeti ortaya çıkarıyor elbette. Medyanın rolünü de unutmamalıyız. Feminist uğraşın sonuçlarını gördüğümüz devirde, artık bayanların şiddete sessiz kalmadıklarını biliyoruz. Araştırmalar, bayanlar açısından şiddetin kabul edilmediğini gösteriyor. Bunun en değerli sonuçlarından biri de bayanlar değişirken, erkeklerin değişmemesi. Bir erkeklik krizinden kelam etmek mümkün; erkekler kendilerine itaat etmeyen bayanlara daha ağır biçimde şiddet uygulama tekniğini seçebiliyorlar.
Araştırmalar var olan durumu ortaya çıkarıyor ve periyodik olarak yapıldığında şiddetin artış/azalış oranlarına ait bilgi de veriyor. Lakin aktüel bilgilerin kamu otoriteleri tarafından paylaşılması gerekiyor ki bu hususta daha anlaşılır şeyler söyleyebilelim. Her yıl kaç bayan şiddet nedeniyle ilgili ünitelere başvuruyor? Hangi hizmetler ne oranda karşılanıyor? Süreç nasıl takip ediliyor? Soruşturma ve kovuşturma basamaklarının sonuçları nelerdir? Bu soruların karşılıklarını aldığımızda şiddet mi artıyor yoksa görünürlük mü? Daha net olarak konuşulabilir. Öteki türlüsü gündelik politik çıkarlar için öne sürülmüş spekülasyona dayalı kelamlar olmaktan öteye geçmiyor ne yazık ki.
‘SÖZLEŞMEDEN İMZANIN ÇEKİLMESİ HEPİMİZİ KAYGILANDIRIYOR’
2010 sonrası periyodun kamu siyasetleri ile birlikte bayana tarihî rolü olan “annelik ve eş” misyonlarını yükleyerek, hizaya sokmaya çalışan bir güç görüyoruz. Bunun karşısında da her alanda direnen bayanlar… Bilgi temelli kamu siyasetlerinin oluşturulmasının değeri bağlamında hazırladığınız bu kitabın bayanların gayretine nasıl bir katkısı olduğunu/olacağını düşünüyorsunuz?
Gülsen Ülker: Bilhassa 2010 yılından bu yana evvel tedricen sonrasında ise çok süratli bir biçimde kendini gösteren bu temel yaklaşım değişimi, daha doğrusu geriye gidişin karşısında duran, kelam ve aksiyon üreten bayanların kelamına katkı sağlayacak her çalışmanın değer taşıyacağını söylemek yanlış olmaz. Asla istek göstermeyeceğini, itaat etmeyeceğini her seviyede ve tonda lisana getiren bayan hareketi, sonlarını erkek hükümran sistemin çizmeye çalıştığı her alanı terk etmeyeceğini söylemeye, bu atakları püskürtmeye kararlı olduğunu gösterdi.
İlknur Yüksel Kaptanoğlu: Bayanlara yönelik şiddetle çaba çok katmanlı bir olgu olduğu için, bu bahse ait datanın de uğraşa değerli bir katkısı var. Bilhassa yapılan çalışmaların izlenmesi ve uygunlaştırılması tarafında bilginin kullanılması ve siyasetlerin bilgiye dayalı olarak yürütülmesi gerekli. Kitabın muharrirleri olarak farklı şiddetin farklı boyutlarını ele aldık. İstanbul Kontratı de dâhil olmak üzere hukuk açısından maddelerdeki, durumdan, ulusal hareket planlarının etik açıdan kıymetlendirilmesine, çocuk yaşta evlilik, ısrarlı takip, ekonomik şiddet, ruh sıhhati olarak şiddet, bayan cinayetleri üzere farklı şiddet biçimlerinden, şiddet uygulayan erkeklerin tecrübelerinden şiddetin nesiller ortası aktarılmasına, bayanların şiddete ait tavırlarına ve medya okur-yazarlığının bu uğraştaki tesirine uzanan makalelerin hepsinde bilgi temelli yorumlar yaptık.
Nicel bilginin tahlillerine dayanan bu çalışmayla, bayanlara yönelik şiddete ait değerli tespitler ve tekliflere ait ipuçları sunduk. Kitap yayınlandığında İstanbul Mukavelesi hala yürürlükteydi; maalesef kontrattan imzanın çekilmesi ile hepimiz kaygılandık, kaygılanıyoruz. Bu alanda çalışan akademisyen ve aktivistler olarak, bayan örgütleri ve hak temelli birçok örgütle birlikte, memleketler arası kontratların ve ulusal kanunların değerini lisana getirmeye, bu alanda data üretmeye devam edeceğiz.
