Yazının başlığında, Jose Saramago’nun romanının Türkçedeki isminden, ‘İsa’ya Nazaran İncil’den esinlenildiği açık. Saramago demişken onun, İsa’nın İncil’de anlatılan ömür hikayesini yeni bir bakış açısıyla ele aldığı romanı nedeniyle ülkesi Portekiz’i terk etmek zorunda kalmış bir müellif olduğunu da belirtelim. Saramago’nun, Katolik inancının İsa figürüyle çelişen diğer, yeni bir İsa anlatımı ve genel olarak İsa’ya yaklaşımı reaksiyonla karşılanır. Katolik inancının temsilcisi kilisenin lincine maruz kalır. O denli ki, karşılaştığı baskılar ve uygulanan sansür nedeniyle ülkesini terk ederek hayatının kalanını Kanarya Adaları’nda Lanzarote’de sürgün olarak geçirir. Bu bilgiyi paylaştık fakat hususumuz Saramago ve yapıtları değil. Mevzumuz, “şairlere nazaran şiir”.
Şiirler yazılıyor, yayımlanıyor, okunuyor. Okuyoruz. Bazen de soruyoruz elbette: Şiir nedir? Şiirin bir tarifi var mı? Şiir nasıl tanımlanır, tanım edilir? Elbette yeri ve varlığı olan her şey üzere şiirin de bir tarifi var. Fakat şiirin tarifiyle ilgili yeniliğini koruyan temel bir sorun da var.
Okuduklarımızdan, şiir üzerine konuşulanlardan, tenkitlerden, incelemelerden, araştırmalardan, tartışmalardan anlıyoruz ki şiir sabit kalmıyor, değişiyor. Hasebiyle şiirin tarifi da değişiyor. O denli ki, her şair kendi şiir tarifine nazaran şiir yazıyor, bunu gerçekleştirme eforuna giriyor. Her şair kendi şiir tarifiyle şair oluyor. Hatta bunun bu türlü olmasını amaçlıyor. O nedenle de ne kadar şair varsa o kadar da şiir tarifiyle karşılaşıyoruz desek yanlış olmayacak.
Öte yandan, bir şairin şiir tarifinin, ondan sonraki bir öbür şair tarafından genişletildiğine, derinleştirildiğine de, tamamen eskitilerek aşıldığına da şahit olunuyor. Bir bakıma, şairin tecrübesiyle birlikte şiirin yine tanımlanması da kelam konusu. Sonuç olumlu ya da olumsuz olsa bile.
Tüm bunlarla birlikte aslında şiirden daha müşkül işin, şiiri tanımlamak olduğu da bir gerçek. Denebilir ki tariflerin, tanımların, kalıpların, çerçevelerin içine girmesi en sıkıntı sanat alanı şiir. Bunun değişik nedenleri vardır lakin galiba en değerlisi, şiirde hep ferdî kelam ve dilsel tecrübenin öncelikli oluşudur, diyebiliriz.
Şiir üzerine konuşanlar, tartışanlar şiire tarif getirmeye çalışanlar elbette ki sırf şairler olmamıştır. Olmuyor. Kimi filozofların, muharrirlerin, eleştirmenlerin, denemecilerin, incelemecilerin, araştırmacıların da şiiri anlamaya, anlatmaya, yorumlamaya yönelik gayretleri kelam bahsidir. Fakat şairlerin dışında şiiri tanımlayanların, yorumlayanların yaklaşımında vakit zaman odağın kaydığına da şahit olunur. Olmadık vakitte, beklenmedik biçimde, içi doldurulmuş av hayvanlarını çağrıştıran şiir tariflerine rastlanması biraz da bu nedenledir. Neyse ki şairlerin şiir tariflerinden, bu çeşit bir canilik ruhunun izleri yansımıyor.
Özetlersek; şiirin ne olduğu sorusuna verilen farklı cevaplar ortasında şairlerin karşılıklarının, temel alınması gerektiğini düşünüyoruz.
Madem şiiri yaratan, üreten, yazan şair, şiir tecrübesinin öznesi onlar, şiirin tarifi için de onların ne dediği kıymetli ve öncelikli olmalı. O nedenle yazımızda, “şairlere nazaran şiir” konusu çerçevesinde çağdaş Türkçe şiirin hudutları içinde kalarak kısa bir tıp yaparak süratli bir özet çıkarmayı, kısa şiir tarifleri aktarmayı hedefledik. Özellikle çağdaş Türkçe şiirin birinci devrinde, tasfiye süreci diyebileceğimiz evrede tesirli olmuş şairlere tartı verdik. Sonraki yazılarımızda çağdaş Türkçe şiirin yakın devrini de kapsayacak biçimde farklı şiir anlayışlarından şairlerin şiir tariflerini da aktararak bir genel çerçeve çıkarıp sunmayı tasarlıyoruz.
Bu ortada şunu da belirtelim: Şairler aslında oldum bittim şiir üstüne konuşmak konusunda çok da istekli değillerdir. Şiirin ne olduğu sorulduğunda, bunu bir şaire sorulabilecek en sıkıntı soru olarak algılamışlardır. Çok da haksız değillerdir. Kim kendisini yaratıcılığın kelam konusu olduğu bir alanda kendisini belirli bir tarifinin, kalıbın içine hapsederek imkânlarını daraltmak ister? Yeniden de vakit zaman şiirle ilgili niyetlerini mütevazı bir halla lisana getirdikleri olmuştur. Şairler bazen de kendi tecrübelerini diğerlerinin gözünden göründüğü biçimde, onların lisanından döküldüğü sözlerle işaret etmeyi tercih etmişlerdir. Örneğin ünlü filozof Platon’un şiiri, “kanatlı söz” olarak tanımladığını hatırlatmışlardır. Bir diğeri Maksim Gorki’nin Platon’un tabirine yeni bir boyut kazandıran kelamına dikkat çekmiştir: “Bilim, aklın şiiridir; sanat yüreğin şiiridir.”
Şairlerin hem yürüdükleri yolu aydınlatmak hem de tecrübelerini anlamak, kavramak için şiirin ne olduğu sorusunu sormaya bazen de mecbur kaldıkları olmuştur. Bir şairin mevcut tarifleri kâfi bulmaması, olması gerekendir. Bilhassa yol ayrımlarında, çağ dönümündeki şairler için hayati kıymettedir şiire yeni bir anlayışla, yeni bir tanımla yaklaşmak.
Modern Türkçe şiiri iki evreye ayırmak mümkündür diye düşünüyoruz. Birinci evre tasfiye periyodudur. İkinci evreye de onarım süreci diyebiliriz. Çağdaş Türkçe şiirin tasfiye evresinin başlangıcında yer alan isimlerden biri de Ahmet Haşim’dir. Onun “Şiir Hakkında Birtakım Mülahazalar”ı yeni bir anlayışa ve arayışa yönelişin bildirisi olarak yorumlanabilir. Onun, şiiri öbür bir lisan ve “düzyazıya çevrilemeyen nazım” olarak tanımlaması, kaçınılmaz biçimde yol ayrımında oluşuyla ilgilidir. Çağdaş Türkçe şiirin tasfiye devrinin başlangıcındaki bir öbür isim Yahya Kemal’se şiiri “kelimelerle yapılan beste” olarak tanımlar. Yahya Kemal’in şiir tarifinde müziğe tanınan öncelik dikkat çeker. Bu görüşün gerçek sahibiyse ünlü Fransız şair Verlaine’dir. Onun, “Şiir Sanatı” başlıklı şiirinin iki dizesini hatırlatmak isteriz:
Musiki, her şeyden evvel musiki;
Onun için tekli mısradan şaşma.
Modern Türkçe şiirin tasfiye sürecinin gerçek manada devrimci şairi Nâzım Hikmet’tir. Hem sesi hem kelamı hem lisanı değiştirir. Yeni bir şiir kurar ve önerir. Ki ondan sonra şiir bir daha eskisi üzere olamayacaktır. Nâzım Hikmet’e nazaran “Şiir, nesirden apayrı bir kimliktedir. Musikiden diğer türlü bir musikidir. Şiirde ‘nefes’ ve ‘ses’ iki temel öğedir. Dizenin ayakları yerden kopmazsa ve uçmazsa ya da ister en hafif perdeden olsun, ister İsrafil’in sûru kadar gür olsun, kulağı bir ses üzere doldurmazsa halis şiir değildir.”
Cahit Sıtkı Tarancı’nın Mallarme’den esinlenerek “Şiir, sözcüklerle hoş biçimler kurmak sanatıdır” tanımlamasını Cemal Süreya da benimsemiştir.
Şiirin hislerle değil, sözcüklerle yazıldığı tezi de şiirin musikiyle olan bağlantısına dikkat çeken görüş üzere çağdaş Türkçe şiirin tasfiye sürecinde, Garip’in yükselişine kadar olan evrede tesirini sürdürmüştür.
Tasfiye sürecinden onarım sürecine geçişteki evrede Salâh Birsel şiirin tarifinde yenilik yapar. Birsel, “Bir şiir, yalnız o şiire giren sözcükler değil, bir de girmeyen sözcüklerden meydana gelir” diyerek o vakte kadar yapılmış şiir tarifinde değerli bir açılım gerçekleştirir.
Tasfiye periyodu dediğimiz süreçte, şiirin daha çok biçimsel boyutuyla ilgili tanımlar yapıldığı dikkati çekiyor. Bunu çağdaş Türkçe şiirde, romantizm sonrasında gelişen ve yayılan sembolizm akımının tesirine bağlamak mümkün. Lakin tasfiye sürecinin oluşturduğu bir dert olarak da yorumlayabiliriz.
Kırklı yılların toplumcu şairlerinden olmakla birlikte ferdî arayışlarını sürdürmüş Arif Damar’ın şiir tarifinde da biçimsellikle ilgili vurgu ön plandadır. Şöyle diyor Damar: “Ayakkabı üzere; ne bol gelmeli biçim, ne de dar. Tam oturmalı şiirin muhtevasına.”
Modern Türkçe şiirde, şiirle matematik ortasında benzerlik alakası kuran şair Sabahattin Kudret Aksal olmuştur. Aksal, şiiri direkt doğruya matematiğe benzettiğini lisana getirir.
Şiiri bir ölçü, ölçülülük olarak pahalandıran Behçet Necatigil’in tarifi da yeni bir pencere açar. Necatigil şöyle diyor: “Şiir bir sorun, bir durum üzerine ölçülü konuşan, susunca da bizim düşünmemizi bekleyen bir olgunluktur, bir kıvamını bulmadır.” Bu tarifteki mantıkla, hendeseyle ve cebirle ilgili boyut da dikkat caziptir.
Tasfiye periyodunun baskın hale gelen şiir anlayışına, şiir tanımına birinci esaslı reaksiyon ve değişim emeliyle karşı çıkış Garipçiler’den gelir. Fakat İkinci Yeniciler Garip’le birlikte tüm geçmiş şiir anlayışını tepetaklak ederler. Marx’ın Hegel ideolojisine yaptığının bir benzerini, İkinci Yeni şairleri çağdaş Türkçe şiirde yapmış, Garip’i ve evvelki şiir anlayışını esaslı biçimde değiştirmişlerdir. Çağdaş Türkçe şiirin tasfiye sürecinde tesirli olan şiir tarifleri, onarım sürecinde büyük ölçüde tesirini yitirir. Tariflerde, tasfiye sürecinde, şiirin daha çok biçimsel boyutunun ön plana çıkarıldığını söylemiştik. Bu nedenle şiirde müziğe, besteye, nizama, sözcük seçimine, kelam dizimine, dilsel ahenge ehemmiyet verilmiştir. Onarım sürecindeyse şiir üzere şiir tarifi da değişir, derinleşir, gelişir, dahası çeşitlenir, hatta çetrefilleşir.
Tasfiye devrinin yerleştirdiği ve biçimselliği öne çıkaran şiir anlayışından, yaklaşımından süratle uzaklaşan birinci şairlerden biri de Gülten Akın olmuştur. Ona nazaran şiir, “Çığlıklardır. Kimi defa yalnızlığı seçeriz ya da yalnızlık bizi seçer, muhafazasız savunmasız. O vakit çığlıklar atarız ölmemek ya da delirmemek için . Sesimiz yankılanıyorsa , yalnızlıkla baş edecek gücü verir bize. Şiirler çığlıklardır.”
Ellili yıllardan sonra bireyin hem ferdi hem toplumsal varlığını, varoluşunu sorun edinen şiirde yapısal nitelikte; dilsel, biçimsel, biçemsel istikamette geniş çaplı ve esaslı bir dönüşüm gerçekleşir. Sennur Sezer’in “Şiir bir ıslıktır, bazıları çalınmasını istemez, başlarına şeytanların üşüşmesinden korkarlar” kelamında de bu değişimin izleri vardır.
Turumuzu şiirle tamamlayalım istiyoruz. Dava Tamer’in “şiiri şiirle tanımlayan” “Şiir İçin Cevaplar”ının son betiğini okuyalım:
Şiir ateşin habercisidir,
yangının kundakçısı.
Yanardağın üstündeki kuştur şiir.
Gelecek yazılarımızda hem şairlerin şiir tariflerini irdelemeye devam etmeyi hem de çerçeveyi genişletip “şiiri bahisli şiirler”e, “şiiri tanımlayan dizeler”e yer vermeyi düşünüyoruz.
