Şairler için şiir bir erektir, bir ütopyadır. O nedenle denebilir ki şairler yazdıklarından çok yazacaklarına, yazmak istediklerine ağırlaşırlar. Bunun temkinli yaklaşılması gereken bir sav olduğunu da belirtmek isteriz. Öyleyse kışkırtma gayeli bir tez olduğunu da söyleyelim. Kışkırtma emelli zira tartışmak, konuşmak istiyor.
Şiir değişiyor, şiir tarifleri değişiyor, şiir beğenileri değişiyor. Pekala bu değişimin tartışmadan, sağlam bir yer oluşturması mümkün mü?
İzlenimimiz, müşahedemiz o ki günümüzde şairlerin şiire ait, şiirin sıkıntılarını kuramsal ve tarihi boyutuyla husus alarak yürüttükleri bir tartışma yok. Hiç yok demeyelim lakin olanların da epey cılız kaldığını ve de dar bir etrafta yürütüldüğünü de kaydedelim. Üzerinde durulmaya bedel, tartışmaya açık bir sorun. Lakin biz asıl mevzumuza, “şairlere nazaran şiir”e, yani şairlerin şiir tariflerine dönelim.
Bundan evvelki yazımızda çağdaş Türkçe şiirin, özellikle tasfiye periyodunun başlangıcında öncü rolü oynamış şairlerin şiir tariflerine göz atmaya çalışmıştık.
Modern Türkçe şiir üstüne en çok düşünmüş şairlerden birisi de Ahmet Hamdi Tanpınar olmuştur diyebiliriz. Lakin ne yazık ki o, şair olarak “babası”nın (Yahya Kemal Beyatlı) sonlarına ve kalıplarına sıkışmış olmakla maluldür. Bu istikametiyle, “ustasına çırak kalmaktan çıkamamış olmakla” çağdaş Türkçe şiirde simgedir. Lakin birebir Tanpınar’ın şiir üzerine geniş ve ayrıntılı düşünen bir kuramcı olarak görüşleriyle hem kendinden evvelki nesilden şairleri hem de kendisinden sonraki şairleri etkilediğini de söylemek mümkün. ‘Edebiyat Üzerine Makaleler’ ismi altında toplanan yazıları, başka tüm çalışmalarında olduğu üzere arayış halindeki bir kültür sanat kuramcısının, klasikle çağdaşlaşma ortasında şiddetli çatışmanın boyutlarını küçülterek de olsa çıkar yol bulmaya çalışmasının eserleridir.
‘Edebiyat Üzerine Makaleler’in “Şiir Hakkında” başlıklı birinci kısmında şiir üzerine sekiz “makale”ye yer verilir. Tanpınar’ın bu makaleleri bir kuramcı olmanın yanı sıra şair olarak da kaleme almış olması değerlidir. Bu yazılarda kuramcı Tanpınar kadar hatta diyebiliriz ki ondan daha ziyadesiyle konuşan şair Ahmet Hamdi Tanpınar’dır. Şu satırları, onun “Şiir Hakkında 1” başlıklı makalesinden alıntıladık:
“Bugün sanat sıkıntılarıyla yakından alakadar olmuş bir zekâ için artık münakaşasına imkân görülmeyen hakikatlerden biri de şiirin her türlü menfaat endişesinden uzak, gayesini yalnız kendinde bulan bir mükemmelliyet olmasıdır. Bu bu türlü olduğu halde, maalesef memleketimizde mutlak derecede bir ekseriyet hâlâ sanatkârda büyük insani mefkurelerin bir peygamberini, cemiyet hayatının ateşli bir havarisini görmek isteğindedir. Asaleti nispetinde sakat olan bu dilekte, şiir hakkında yerleşmiş, kök salmış batıl zanların, yanlış telakkilerin önemli bir payı vardır. Filhakika materyalini lisan üzere umumun malı olan bir menbadan alması, diğer sanatlara nispeten tekniğinde mevcut zahiri kolaylıklar ve daha bunlara emsal birçok sebepler, onu vakit zaman tabiatının tamamıyla haricinde olan yanlış telakkilere maruz bırakmış ve adeta fikrin her çeşidini istiaba elverişli bir nevi imtiyazlı kap olarak kabul ettirmiştir.”
Tanpınar, yazısının girişinde şiire ait görüşünü de açık biçimde tabir etmiştir. Ona nazaran şiir, “sadece mustarip ve huzursuz ruhun saf bir lisanı”dır. Tanpınar, mustarıp ve huzursuz bireyin “saf lisanından bahseder” lakin o lisanla uygarlığın huzursuz ettiği insan, toplum, birey ortasındaki bağa değindiği söylenemez.
Modern Türkçe şiir, belirli ölçülerde Tanpınar’ın da yörüngesinde olduğu sembolizmin tesirinde kalsa bile hem tasfiye sürecinde hem takip eden onarım evresinde öbür kaynaklardan da tesirler alır. Nâzım Hikmet’in çıkışı ya da devrimci teşebbüsü, şiirin hem sesini hem sazını hem kelamını hem de muhatabını değiştirir. O nedenle diyebiliriz ki çağdaş Türkçe şiirin asıl belirleyici faili Nâzım Hikmet olmuştur.
Tasfiye periyodunda şiir lisanının akışı, tarafı ve şiirde oluşan kanallar da göstermektedir ki onun, gördüğü tüm baskı ve engellemelere karşın çağdaş Türkçe şiirin yazgısını tayin eden şair olarak üstlendiği rol son derece kıymetlidir. Yüzyıllık birikim değerlendirildiğinde, çağdaş Türkçe şiirin Nâzım Hikmet’in “paltosundan” çıktığı kanaati yersiz değildir.
Eğer geçmişten günümüze aktarılan birikime ve tecrübeye bakarak şiiri bisiklete benzetecek olsak, onu tasarlayanın ve kuranın Nâzım Hikmet olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Garip ve İkinci Yeni dalgalarının müdahaleleri elbette kıymetlidir. Örneğin Garip, o, çağdaş Türkçe “şiir bisikletinin” ön, İkinci Yeni art tekerleğini değiştirmiştir.
Hülasası, çağdaş Türkçe şiirde bilhassa tasfiye süreci sonrasında oluşan şairlerin şiir görüşleri üzerinde Nâzım Hikmet’in devrimci teşebbüsünün tesiri ağırdır. İkinci Yeni dalgası hem biçim hem de imge, lisan ve anlatım tekniği tarafından ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’na az şey borçlu değildir.
Gelelim “şairlere nazaran şiire…” Şiir tarifleri çoklukla şairin amaçladığı şiiri söz eder. Lakin bu demek değildir ki şairlerin yazdıkları şiir, tanımladıkları şiirden farklı olmakta. Tabir etmek istediğimiz, şiirin lokomotifi arayıştır ve tecrübelenmiş, gerçekleşmiş olanı aşma dileğidir. Şiir tarifinin diyalektiği de bunu kapsar. Şairlere nazaran şiir vardır fakat şiirin sabitlenmiş yahut sabitlenecek bir tarifi yoktur. Hatta bunu şöyle de söz etmek mümkün: Şairler şiiri tanımlarken atlarını ağaca değil, bulutlara bağlar.
Sık sık lisana getirilen, “ne kadar şair varsa o kadar da şiir ve şiir tarifi vardır” tezi da şiirin “doğasıyla” ilgilidir. Her yeni şair ve her şiir, yeni bir şiir tarifi getirebildiği ölçüde “kalıcılık” kazanabilmektedir.
Bu dizi yazıda benimsenen prosedüre ait bir orta not düşmek istiyoruz. Şairlere nazaran şiir tariflerine ve şiirlerle yapılan şiir tarifleri örneklerine yer verirken dizgesel olmayacağız. Yeri gelmişken Ahmet Oktay’ın, “Cumhuriyet Devri Türk Şiirine Bir Bakış” başlıklı yazısında, Profesör Fuat Köprülü’nün “integral” kavramını kullandığını belirttiğini de kaydedelim. Biz de Ahmet Oktay üzere dizgesel demeyi tercih ettik. Dizgesel olmayacağımızı belirttik ancak mevzuyla ilgili olaylar, görüşler, olgular ortasındaki bağı da gözetmeye ihtimam göstereceğiz.
Modern Türkçe şiirde farklı ve kendilerine mahsus özellikleriyle ön plana çıkan iki isim, iki şairden kelam etmek istiyoruz. Bu iki şairden biri dokunduğu, değindiği her şeyi şiire dönüştürmesiyle ünlüdür. Bir başkasıysa her şeyi şiirle lisana getirmiş oluşuyla. Bu şairlerin kimler olduğunu varsayım etmişsinizdir. Dokunduğu her şeyi şiire dönüştürme “yeteneklisi” Edip Cansever’dir. Her şeyi şiirle lisana getirme “ustası” ise Can Yücel.
Edip Cansever’in şiiri “insanın içinden dopdolu geçen bir hayat” üzere algılamasıyla dokunduğu her şeyi şiire dönüştürmesi ortasında elbette bir bağlantı kelam mevzusudur.
Can Yücel, hayatın şiir istikametini bulup çıkarmaktaki ustalığının ışığında şiiri de birebir formülle tanımlar. Şiirden ne anladığını da, ne anlaşılması gerektiğini de şiirle lisana getirmiştir. Okuyacağımız dizelerin yer aldığı şiirin başlığı da “Şiir”:
Aç bir fareydi şiir
Yarım uyaklarıyla uykuları azdıran
Cöntürkleri çağırdım Vanları Siyamları
Ankara’nın kedisi her zamanki üzere geç
Önce Shelley’i yedik Puşkin’i ve Sait’i
Rimbaud’nun beyinleri nasıl yeniden de taze
Şiirin şiirle tanımlandığı şiirler kelam konusu olduğunda birinci akla gelen şairin Ece Ayhan, şiirinse “Mor Külhani” olmaması elbette mümkün değil. Evvel “Mor Külhani”den üç betik okuyalım.
1. Şiirimiz karadır abiler
Kendi kendine çalan bir davul zurna
Sesini duyunca kendi kendine güreşmeye başlayan
Taşınır mal helalarında kara kamunun
Şeye dar pantolonlu kostak delikanlıların şiiridir
Aşk örgütlenmektir bir düşünün abiler
2. Şiirimiz her işi yapar abiler
Valde Atik’te Eski Şair Çıkmazı’nda oturur
Saçları bir kelamla örülür bir kelamla çözülür
Kötü caddeye düşmüş bir tazenin yakın mezarlıkta
Saatlerini çıkarmış yedi kısma gerilmesinin şiiridir
Dirim kısa vefat uzundur cehennette herhal abiler
3. Şiirimiz gül kurutur abiler
Dönüşmeye başlamış Beşiktaşlı kuşçu bir babanın
Taşınmaz kum taşır mavnalarla Karabiga’ya kaçan
Gamze şeyli pek güzel benli son oğlunu
Suriye hamamında sabuna boğmasının şiiridir
Oğullar oğulluktan sessizce çekilmesini bilmelidir abiler
“Mor Külhani” şiirinde şair bir yandan poetikasının çerçevesini çizmekte, bir yandan kendine mahsus şiir tarifini tabir etmektedir. Şairin betimleyerek tarifini yaptığı şiirin toplumsalla birlikte tarihi perspektifi de önemsediği dikkati çekiyor.
Ece Ayhan’ın nevi şahsına münhasır bir şair olduğunu yinelemeye gerek yok. Onun öteki şiirlerinde olduğu üzere “Mor Külhani” şiiri de kendi üstüne kıvrılan imgelerle örülüdür. Ece Ayhan şiirinin imgesel yapısı, şiir lisanı mattır; ışık sızdırmayan yeraltı sığınakları, karanlık çatı katları üzeredir. Türkçe şiirin epey şeffaf olan lisanına karşı bir başkaldırıdır. Söylediklerimiz elbette “Mor Külhani” şiiri için de geçerlidir.
Şiirle ilgili şairlerin tarifinin öncelikli olması gerektiğini birinci yazımızda lisana getirmiştik. Öte yandan, şiiri şairler tanım etse de “şiir nedir?” sorusunun cevabını, sonuncu olarak şiir okuru vermeli diye düşünüyoruz. Neden bu türlü düşünüyoruz? Yazılan, dolanıma giren şiirin “ne olduğunu”, “nasıl olduğunu” pahalandıran ve yapıtın yazgısını belirleyen yargıyı oluşturan büyük ölçüde okurdur. Bunu söylerken şairlerin, tıpkı vakitte okur da olduğunu kabul ediyoruz. Ekleyelim: Şiir okuru olmayan, şair olsun! Mümkün mü? “Sıkı bir şiir okuru” olmayan şair; cümleyi siz tamamlayın…
“Şairlere nazaran şiir” konusuna değinmeyi ve “şiirlerle şiir tanımları”nı örneklendirmeyi sürdüreceğimizi belirtelim.
Bu kısmı sonlandırırken yazıda alıntıladığımız şiirlerin tümünün okunmasına yönelik dileğimizi de tabir edelim.
