“Madem ki eser, sanatkarın hedef ve hislerinin bizi etkileyen bir dışavurumudur, o vakit bir ruhsal çözümlemeye de mevzu edilebilmesi gerekir.”
– Sigmund Freud, ‘Sanat ve Sanatkarlar Üzerine’ kitabından
Sanat Terapisi ile bir ruh sıhhati profesyoneli olarak birinci tanıştığımda, eğitimini aldığım başka tüm konuşma terapilerine kıyasla, iştirakçilere çok daha renkli ve huzur verici bir terapi seyahati sunduğunu düşünmüştüm. Psikoterapi danışanlar için vakit zaman meşakkatli ve inişleri çıkışları olan bir süreç. Bu süreç içerisinde vakti geldiğinde, yüzleşmekten kaçındığımız yaralarımız ya da başa çıkmakta zorlandığımız meselelerimizle müsabakamız gerekebilir. Klasik konuşma terapisi tekniklerine nazaran sanat terapisi bu meşakkatli yolu, sanatı aracı yaparak daha yumuşak karşılamamıza ve problemlerimizle sanatın sunduğu inançlı bir alanda yüzleşerek başa çıkma sistemlerimizi güçlendirmemize imkan sağlamaktaydı. Bu nedenle sanatı, ruhsal sağaltımda bir araç olarak kullanma fikri, beni bu alanda aldığım birinci sanat terapisi eğitiminden beri heyecanlandırmaya devam etmekte.
Savaş mağduru göçmen ve sığınmacı yetişkin ve çocuklarla 3 sene boyunca sanat araçları kullanarak yaptığımız küme oturumlarında, danışanların sanatla kendilerini çok daha rahat söz edebildiklerini ve geçmişte yaşadıkları yaralayıcı tecrübelerini ortaya çıkardıkları sanat eserleri üzerinden dışarıya vurmanın, bu yaralarının tamir sürecine epeyce katkıda bulunduğuna şahitlik ettim. Yeniden daha evvel bulunduğum Elazığ ve İzmir sarsıntılarında afet alanında yaptığımız psikososyal küme çalışmalarında, yaşadıkları dehşet ve telaş nedeniyle konuşmakta zorlanan çocukların, hislerini sanat araçlarıyla söz edebildiklerini ve vakit zaman sanatı aracı yaparak bağlantı kurmayı tercih ettiklerini gözlemledim.
Sanatı güzelleşmenin bir aracı olarak kullanmak aslında yeni değil, bilakis farkında olarak ya da olmadan insanlığın yüzyıllardır kullandığı bir formül. Pekala nedir bu sanat terapisi? Ne işe fayda? Sahiden işe fayda mı? Gelin birlikte bir göz atalım.
Sanat Terapisi Nedir?
Sanat terapisini, kişinin kendi içindeki hisleri sanat yoluyla dışa vurma tekniği olarak tanımlayabiliriz. Amerikan Sanat Terapi Topluluğu sanatla terapiyi şöyle tanımlamaktadır:
“Sanat terapi, danışanın hislerini dışa vurması, duygusal çatışmalarını çözümlemesi, farkındalığını güçlendirmesi, davranışlarını ve bağımlılıklarını yönetmesi ve toplumsal hünerlerini geliştirmesi için sanat terapistinin sanatı, yaratıcı süreçleri ve ortaya çıkan sanat çalışmasını kullanarak düzenlenen ruh sıhhati uzmanlık alanıdır. Sanat terapi, his ve kanıların kelamsız irtibat kurma formu olan sanatı, yaratma süreci içinde kullanarak hayatı zenginleştirmeyi amaçlayan tedavi sürecidir.”.
Dışavurumcu sanatlara iştirak, şahısların içsel hislerini ve çatışmalarını temsil eden sembolleri kullanarak ve fizikî olarak içsel sıkıntılarını tabir ederek en derinlerde bulunan ve çoğunlukla da gizlenmiş olan hislerini keşfetmelerini sağlar. Bu süreç, klâsik konuşma terapisine nazaran ekseriyetle daha kapsamlı bir biçimde kendini keşfetme ve kendini söz etme süreçlerini oluşturur. İştirakçinin gelişimine dayanak olan bir süreçtir ve yalnızca klinik psikologların ve öteki ruh sıhhati profesyonellerinin kullanabileceği çağdaş bir araçtır.
Sanatla Terapinin Tarihi
Aslında sanatın bir terapi yolu olarak keşfi çok eski vakitlere ve çok çeşitli kültürlere dayanır. Mağara zamanındaki duvar fotoğrafları, Türklerin el işleri, halk oyunları, kilim desenleri, dervişlerin dönme ritüelleri, Afrikalıların dansları, Hristiyanların koroları, Budistlerin tapınaklarındaki kum mandalaları üzere pek çok kültürel ögede birçok farklı medeniyetlerin sanatı düzgünleşme hedefli kullandıkları görülmektedir. Antik Yunan ve Roma’da depresyon, korku üzere bozukluklar yaşayan şahıslara, drama ve güldürü çalışmaları ‘reçete’ ediliyordu. Eski Mısır medeniyetinde ruhsal meseleleri olduğu düşünülen beşerler sanatsal faaliyetlere teşvik ediliyordu. Türkler ise Orta Asya’dan beri güzelleşmek ve travmatik yaşantıların yükünü azaltmak için şiir, türkü ve müzik kullanmışlardır. Osmanlı periyodunda de bedensel ve ruhsal rahatsızlıkların tedavisinde müzik kullanılmış, hangi makamın hangi rahatsızlıkların güzelleştirilmesinde kullanılması gerektiği üzerinde durulmuştur.
Tüm bu farklı pratiklerden günümüze taşınan “sanatla iyileşme”, günümüzde bir psikoterapi usulü olarak tekrar bilimsel alanda yapılandırılmıştır. 1930’lu ve 40’lı yıllarda fotoğraf, müzik, şiir ve hareket üzere kelamsız usullerle kendini söz etmenin ruhsal hastalıkların tedavisinde faydalı olacağı fikri giderek yaygın bir hale gelmiştir. Freud ve Kris üzere psikanalizin önde gelen isimleri, bireylerin iç dünyalarını yansıtmada sanatsal yaratıların kıymetli olduğunu ileri sürmüşlerdir. Yeniden ünlü kuramcılardan Jung, hastalarının sözel olarak açıklayamadığı anı, his ve fikirlerini sözel olmayan bir biçimde fotoğraflar ve sembollerle tabir edebileceğini, bu durumun da bilinçdışını canlandırdığını düşünüyordu. Bu bilgiler ışığında uzmanlar, sanatın tedavide kıymetli bir araç olduğunu fark etmişlerdir. 1950’li yıllarda sanat terapisi terimi, sanat uygulamalarını ve müdahalelerini tanımlamak için kullanılmaya başlanılmıştır.
Sanatın terapideki gücünün akademik alanda keşfi 1940’lı yıllara dayansa dahi, sanatın daha yeni tedavide profesyonel olarak kullanılması 1960’lı yılları bulmuştur. “Sanat terapisi” terimi birinci olarak İngiliz bir ressam olan Adrian Hill tarafından tanımlanmıştır. Hill, tüberküloz hastaları ile birlikte yapmış oldukları fotoğrafların sırf vakti değerlendirmelerine değil, bireylerin hislerini ve travmatik tecrübelerini söz etmelerine de yardımcı olduğunu ileri sürmüştür. Sanat terapisi terimi giderek yaygınlaşmış ve 1970’li yıllara kadar bu terim daha çok ruh sıhhati profesyoneli tarafından yaptıkları çalışmaları tanımlamak için kullanılmıştır. 1969 yılında Amerikan Sanat Terapisi Derneği bir küme ruh sıhhati profesyoneli tarafından kurulmuştur. 1961 yılında Amerikan Sanat Terapisi Dergisi birinci sanat terapisi akademik dergisi olarak yayınlanmıştır ve günümüzde hala tertipli olarak yayınlanmaktadır. 1970’lerde ünlü kuramcı Winnicott, sanatı bir geçiş nesnesi olarak görmüş ve yaratıcılığı his, niyet ve fantazilerin bir yansıması olarak değerlendirmiştir. 80’li yıllarda İngiliz Sanat Terapistleri Derneği kurulmuştur ve ABD’deki üniversitelerde Sanat Terapisi lisans programları açılmaya başlamıştır.
2000’li yıllarda ise sanat terapisi 2001 yılındaki ABD’deki 11 Eylül saldırısı sonrası mağdurlarla yapılan sanat terapisi çalışmaları nedeniyle daha tanınan hale gelmeye başlamıştır. 2009 yılında Memleketler arası Sanat Terapisi Örgütü ve 2010 yılında Hudut Tanımayan Sanat Terapisi Örgütü kurulmuştur.
Ülkemizde ise sanatın tedavi gayeli kullanılması, birinci olarak 1957 yılında İstanbul Tıp Fakültesi Psikiyatri Kliniği, Psikopatolojik Sanat Laboratuvarı’nda başlatılmıştır. Ayrıyeten 2012 yılında İstanbul’da “Sanat Psikoterapileri Derneği” kurulmuştur ve hala faaliyettedir.
Sanat terapisinin günümüzdeki misyonunun, tarihten gelen eski bilgeliği “modern” psikoterapiye uyarlayarak, sanatın gücünü şahsî ve profesyonel hayatla birleştirmek olduğu söylenebilir.
Sanat Terapide Hangi Sanat Araçları Kullanılmaktadır?
Sanat terapi fotoğraf yapmak, perküsyon aletleri çalmak, kilden heykel yapmak, ebru yapmak, seramik malzemeler yapmak, koreografi oluşturmak, vücut perküsyonu, öykü, drama, dans üzere pek çok sanatın yer aldığı aktiviteler içermektedir.
Boyalar, renkli kâğıtlar, enstrümanlar, kalemler, fotoğraflar, mecmualar ve artık gereçler dâhil pek çok şey sanat terapide kullanılabilir. Kıymetli olan kişinin estetik tasadan uzak, ilgi duyduğu rastgele bir sanat kolunda bir eser ortaya koyarak duygusal dışavurumu sağlamaktır.
Sanat Terapisini Neden Yalnızca Klinik Psikologlar ve Başka Ruh Sıhhati Profesyonelleri Uygulayabilir? Terapist kimdir?
Sanat terapisi, kişinin bilinçaltındaki dışavurumlara odaklanan ve bunlarla bağlantılı günlük hayattaki sorunlarla başa çıkma yahut psikopatolojik bozuklukların sağaltımı için teknikler uygulanabilen bir psikoterapi tekniğidir. İnsan psikolojisi ve ruhsal bozukluklar hakkında profesyonel eğitim almamış rastgele birinin bu hassas alanda çalışması sakıncalı ve hatta ruh sıhhati açısından tehlikeli olabilmektedir. Dünyada ve ülkemizde psikoterapi uygulamaları yapmakta yalnızca ilgili eğitimleri almış ruh sıhhati profesyonelleri yetkilidir.
Sanat terapisinde terapist, sanatın yaratıcı yollarını danışanın sanatsal gereç aracılığıyla kendi süreci içinde deneyimlemesini sağlar. Terapist öğretmen değil, doğru soruları sorarak kişinin dışavurum sürecinde yanında ilerleyen destekçisidir. Danışanla tıpkı noktada başlar ve onun yoluna ışık fiyat. Terapist için değerli olan danışanın sembolik dünyasını anlayabilmek, onun doğruları ve yanlışlarıyla dışavurum sürecini deneyimlemesine imkan sağlamaktır.
Sanat terapisinin gayesi nedir? Sanat terapi için sanata yatkınlık gerekli midir?
Sanat terapisinin maksadı “sanat yapmak” değildir. Sanatı bir araç olarak kullanarak, hisleri, kanıları, dilekleri, muhtaçlıkları söz etmektir. Yaratıcı sürecin ruhsal tarafını bilhassa farklı sanat malzemelerinin duygusal özelliklerini manaya ile klâsik psikoterapik teori ve teknikleri birleştirir.
Sanat terapiye katılmak için sanata yatkın olma zaruriliği yoktur. Sanat terapide sanat bir araç olarak kullanılır, emel duygusal dışavurumdur. Bu yüzden kişinin ortaya koyduğu eser sanatsal tasadan uzak, duygusal dünyasının somutlaşmış, sembolik biçimidir.
Sanat; bir heykel, bir hikaye, bir tablo ya da dans üzere somut bir eser ortaya koyarak içsel hislerimize ve bilinçaltımıza erişebileceğimiz bir araç fonksiyonu görür. Ortaya çıkan eserin bir sanat tekniğinin eksiksiz bir biçimde uygulanması sonucu ortaya çıkması gerekmez. Örneğin çizmek istediğiniz bir ağacın fotoğraf çizme tekniği açısından gerçek ve âlâ olması gerekmez, hatta bir ağaca benzemesi bile gerekmez. Kıymetli olan sizin kendi ağacınızı içinizden geldiği üzere çizerek, kendinizi fotoğraf kâğıdı üzerinde boyaları kullanarak söz edebilmenizdir.
Erken yaştaki çocuklar, sanat araçlarını ekseriyetle bir muvaffakiyet derdi olmadan kullanma konusunda çok daha rahat hissederler. Lakin sanatçı olmayan yetişkinlerin birden fazla, içlerindeki yaratıcılık kıvılcımlarını büsbütün kaybetmiş üzere görünüyor. Vakit içinde ‘iyi’ olmadıklarını düşündükleri için sanatla uğraşmayacaklarını söyleyen birçok beşerle çalıştım. Başarısızlık korkusu yüzünden rastgele bir sanat formülünü denemeye bile çekiniyorlardı. Bu yargılanma duygusu büyük ölçüde öğretmenlerin okul müddetince yapılan sanat eserlerini daima eleştirdiği sanat derslerindeki makus tecrübelerden ya da bu yetişkinlerin çocukluk periyotlarında ebeveynlerinin orantısız beklentilerinden kaynaklanıyor üzere görünmektedir: ‘Bu çizim konut üzere görünmüyor, tekrar doğrusunu çiz!’ üzere tavırlar sonuçta sanatın terk edilmesine yahut muhakkak birkaç bireye özel bir şey olarak görülmesine yol açar. Bu tavır tıpkı vakitte sanatın yalnızca insanların uzaktan izlediği müzeler, galeriler ve performanslar bağlamında deneyimlenecek bir şey olduğu fikrine yol açar. Katiyen sanata iştirakçi değillerdir. Sanat terapisinin ortaya çıkış nedeni, deneyimlerimizdeki yaratıcılık alanını tekrar harekete geçirme uğraşıdır. Bu gelişme, yaratıcı gücünü azaltan ve sıradan bireyleri bu yaratıcı modüllerine karşı rahatsız hissettiren kültürel baskıların panzehridir.
Sanatın terapide kullanımının temel desteği, daha evvel sanatla ilgili olmuş ya da olmamış hepimizin yaratıcı ateşle bağ kurabilmesidir.
Sanat Terapisi nerelerde ve hangi terapi emelleriyle uygulanmaktadır?
Sanat terapisi dünyanın pek çok yerinde hastanelerde, kliniklerde, toplumsal yardım kuruluşlarında, eğitim merkezlerinde, sanat atölyelerinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Örneğin, okullarda lisan gelişimini hızlandırmak hedefiyle, medikal hastanelerde kronik rahatsızlığı olan çocuklar yahut aileleriyle, yaşlı bakım meskenlerinde, özel eğitim merkezlerinde etkin olarak kullanılmaktadır.
Katılımcıların gereksinimlerine ve sorun alanlarına nazaran yapılandırılabilecek farklı sanat terapi oturumları bulunmaktadır. Örneğin; anksiyete, travma sonrası gerilim bozukluğu, depresyon vb. önemli ruhsal meselelerin yanı sıra, sanat terapisi şahsî gelişim için de kullanılabilir. Çünkü, bireylerin yaşadıkları hisleri denetim edebilmelerini, vakit zaman yaşanabilen duygusal çatışmalarla baş edebilmelerini, yaşadıkları olaylar karşısında hissettikleri ağır dert hissini azaltabilmelerini, toplumsal maharet eksikliklerini gidermeyi, sorun çözme marifetlerini yükseltmeyi, hayatları hakkında farkındalık kazanmalarını ve değişiklikleri kabul etmelerini, özgüven eksikliklerini gidermelerini sağlayan epey geliştirici bir tekniktir. Sanat terapisi küme oturumlarına yetişkinler, çocuklar ve aileler başka ayrı ya da birlikte katılabilirler.
Sanat Terapisi Sahiden Bir Psikoterapi Metodu olarak işe yarıyor mu?
Sanat terapi, bilimsel araştırmalarla da kanıtlanmış tedavi edici özelliği bulunan bir terapi sistemidir. Pek çok terapide olduğu üzere kişinin farkındalık ve içgörü kazanması temeldir. Buna ek olarak sanat terapi şahıslara duygusal yüklerinden arınmak için bir fırsat sunar. Ayrıyeten bireyler sanat terapi seansında deneyimledikleri deneyimler yoluyla kişilerarası irtibat biçimlerinde olumlu istikamette dönüşüm yaşayabilir. Ayrıyeten sanat terapide bireyler ortaya koydukları sanat eseri üzerinden terapi sürecinde paylaşımda bulundukları için, paylaşımda bulunmak ve dışa vurmak daha kolaylaşır, tehdit ediciliği azalır. Bir öteki hoş yanı ise, pek çok kişinin, büyüme sürecinde baskılanan sanatsal yetenekleri ortaya çıkabilir ve şahıslar terapiden sonra bir sanat kolunda uzmanlaşabilir. Uzmanlığı seçmeseler bile sanatı bir dışavurum aracı olarak hayatlarında kullanmayı öğrenebilirler.
Aşağıda, daha evvel yapılan kimi araştırmalarda sanat terapisinin fonksiyonel bir düzgünleşme aracı olarak kullanıldığını gösteren örnekler yer almaktadır:
Çocuklarda lisan gelişimini desteklediği ve hafızayı güçlendirdiği (ilgili makale için tıklayın)
Kanserli hastalarla yapılan çalışmalarda bağlantılı semptomların hafiflediği (ilgili makale için tıklayın)
Pediatrik astım hastalarında telaş azalttığı ve hayat kalitesinin arttırdığı (ilgili makale için tıklayın)
Travma sonrası gerilim bozukluğu hastalarıyla yapılan çalışmalarda semptomların şiddetinin azaldığı (ilgili makale için tıklayın)
Bilişsel eksiklik bulunan ve yaş alan bireylerde bilişsel işlevlerin uyarımını arttırdığı (ilgili makale için tıklayın)
