Sema terapi; bilişsel davranışçı terapi, bağlanma ve obje münasebetleri kuramları ve Geştalt ve yaşantısal terapi öğelerini bir ortaya getiren bütüncül bir yaklaşım modelidir. Bilişsel davranışçı terapi yaklaşımına ek olarak var olan belirtileri sürdüren faktörlerle değil direkt bu belirtilerin gelişimi ile ilgilenir. Şema terapi üniversal bir küme duygusal muhtaçlığı kabul eder. Bunlar her bireyin; güvenlik, bakım , istikrar, özerklik, rekabet, kabul edilme, kimlik algısı, muhtaçlık ve hisleri tabir etme özgürlüğü, kendiliğindenlik ile kişinin özdenetiminin oluşumunu destekleyen gerçekçi hudutlara sahip bir dünyada yaşama muhtaçlıklarını içerir. Bireyler ortasında bu gereksinimlerin derecesi değişebilir fakat bu kavramlara hepimizin gereksinim duyduğu gerçeği değişmez.
Duygusal gereksinimlerimiz çocukluktan itibaren vardır. Çocuk gelişiminin merkezi gayesi temel gereksinimleri karşılamak, çocuk yetiştirmenin ana gayesi, çocuğa bu gereksinimlerin karşılanması konusunda yardım etmektir. Şema terapinin amacı ise geçmişte karşılanmamış muhtaçlıkları olan yetişkinlere kendi muhtaçlıklarını karşılama konusunda yardımcı olmaktır. Zira yetişkinlikte de ortaya gereksinimlerin varlığını kabul eder. Çocukluk devrinde karşılanmayan gereksinimler sebebi ile uyumsuz şemalar oluşur.
Şema Kavramı
Şema sözü Yunanca kökenlidir. Karmaşık uyaran ve tecrübeler kümesi içinde bir nizam yaratmaya yardımcı olan kalıp yahut düzenleyici çerçeve manasına gelir. Her insanın hayatında var olan şemalar kendi hayatlarını anlamlandırmada bireylere yol gösterirler. Erken çocukluk periyotlarında kazanılırlar, sıklıkla artık uygun olmadıkları hayat olaylarına taşınırlar. Şemalar bizi hakikat olduğunu düşündüğümüz şeye süratlice götüren ve karşılaştığımız tüm detayları sürece gereksiniminden tasarruf etmemizi sağlayan çekirdek inançlarımız, kısa yollar olarak hizmet ederler. Bununla bir arada birtakım şemalar, bilhassa ezici çocukluk tecrübeleri sonucu edinilenler, benlik ve kişilerarası dünya ile bağlantılı olanlar, tesirleri bakımından daha tehlikeli olurlar.
Şemaların özellikleri:
- Genel ve yayılımcı içerik yahut örüntülerdir
- Anılar, hisler, bilişler ve fizikî duyumlardan oluşurlar
- Kişinin kendisini ve ötekilerle olan bağını husus alırlar
- Çocukluk vaya gençlikte ortaya çıkarlar
- Yaşam uzunluğu gelişirler
- Belli bir derecede fonksiyonelliği bozarlar
Şemaların kazanılmasını sağlayan temel sebepler vardır. Çocuğun gereksinimlerinin zedeleyici bir biçimde karşılanmaması önceliklidir.Sevgi, inanç, istikrar üzere değerli noktalardan mahrumdur. Bir başkası ise geçmiş hayatta travmatik bir tecrübesinin olmasıdır. İstismar yahut mağdur edilir, acı, tehlike, tehdit ile karşı karşıya kalırsa bunların varlığını yansıtan şemalar geliştirebilir. Üçüncü bir durum ise çocuğa berbat davranılmaz lakin üzerine çok titrenir ve kimi şeyler gereğinden fazla sunulur. Burada gerçekçi limitler ya da özerklik üzere temel gereksinimler karşılanmaz. Ebeveynler çocuğun hayatına çok müdahale ediyor olabilirler. Bir öbür yol ise rol model alınan şahıslarla kurulan özdeşimin (genellikle ebeveynlerdir) çocuğun gereksinimlerini karşılamada yetersiz kaldığı durumlarda şemaların oluşumu kolaylaşır. Örneğin çok korkulu bir anne tarafından yetiştirilen bir çocuğa dünyanın tehlikeli ve denetim edilemez olduğu öğretilirse, ilerleyen vakitte inançlı bir yerden mahrum olarak yoluna devam edecektir. Ayrıyeten çocuğun duygusal mizacı, çocukla bir arada ailesinin yaşadığı kültürel etmenler de şema gelişiminde etken faktörlerdir. Korku, depresyon, unsur berbata kullanımı, psikosomatik bozukluklar üzere kronik psikiyatrik bozuklukların altında ekseriyetle erken periyot uyumsuz şemalar vardır. Bunlar birebir vakitte bağımlılık, kaçınma, mükemmelliyetçilik üzere kişilik bozukluklarının temelinde yatan belirtilere de sebep olabilirler.
Şemaların sınıflandırılması:
- Saygı: Bağımlılık, Başarısızlık, Boyun eğicilik, İçiçelik
- Sevgi ve Aidiyet: Duygusal mahrumluk, Toplumsal izolasyon, Hisleri bastırma, Kusurluluk
- Güven: Cezalandırıcılık, Kendini feda, Dayanıksızlık, Karamsarlık, Terk edilme, Kuşkuculuk
- Haz/Sabır:Onay arayıcılık, Haklılık, Mükemmeliyetçilik, Yetersiz özdenetim
Çoğu davranış şemalarla nasıl başa çıktığımızı yansıtır. Şemalarla başa çıkabilmek için yollar geliştiririz. Şemalara teslim olur, onlardan kaçar ya da çok telafi etme yolları kullanırız.
Mod Kavramı:
Modlar, bir kişi için belli bir vakit diliminde etkin olan baskın duygusal durumlardır. Başa çıkma reaksiyonlarına karşı gelirler. Süreksiz durumlardır. Bireylerin kendilerini çevreleyen dünyayı algılama, görme ve ona reaksiyon verme yollarını şekillendirirler.
Dört temel mod çeşidi vardır:
- Çocuk modları (incinmiş çocuk, kızgın ve dürtüsel çocuk )
- Uyumsuz başa çıkma modları (kopuk korungan, kelam dinleyen teslimci ve çok telafici mod)
- İçselleştirilmiş ebeveyn modları (cezalandırıcı ebeveyn ve talepkar ebeveyn modları)
- Sağlıklı modlar (sağlıklı yetişkin ve keyifli çocuk modları)
Şema terapi iki temel terapötik duruşu benimser. Hudutlu yine ebeveynlik ve empatik yüzleştirme. Karşılanmamış gereksinimlerin karşılanabilmesi konusunda yardımcı olabilmek için terapi bağı, danışanın gereksinimlerinin kabul edildiği, açıkça ortaya konulduğu ve belli sonlar içinde doyurulduğu bi rilişki olmalıdır. Gereksinimlerin bir çerçeveye bağlı kalınarak doyurulmasına hudutlu yine ebeveynlik denir. Terapist hastasının gereksinimlerini karşılayabilmek için esnek kapasiteye sahip bir ebeveyn üzere olmalıdır. Sonlu yine ebeveynlik aracılığıyla, şema terapisti hastanın muhtaçlıklarını karşılamasını sağlar ve hasta evreli olarak terapisti istikrarlı bir obje olarak kabul etmeyi öğrenir. Empatik yüzleştirmede ise terapist hastayı uyumsuz davranış ve bilişleri ile yüzleştirir. Bunu empatik bir biçimde ve yargılamadan yapar.
Şema Terapi Kullanım Endikasyonları:
1. eksen bozukluğu tedaviye yanıtsız ve daima tekrar ediyorsa
Uzun vadeli bağ problemleri
Katı düşünme ve davranış kalıpları
Özgüven problemleri
Narsisistik Kişilik Örüntüsü
Borderline Kişilik Örüntüsü
