“Demokrasiden bahsedebilmek için, öncelikle mutlak iktidar üzere bir anlayışın varlığının ortada olmaması, ikincisi karar alma sistemlerinin çok ortaklı olması, kararlara itiraz edenlerin yahut azınlıkta kalanların da yerlerinden ve canlarından olmaması gerekir. Bu fakat, bütün dünyada olduğu üzere, Türkiye’de de anayasa fikri ve uygulamasıyla gelmiştir” diyen Prof. Dr. Suavi Aydın, anayasaların devlete karşı yurttaşı güçlendirdiğini ve devleti hukukla sınırladığını, bu etaplar olmadan demokrasi tarihinden bahsedilemeyeceğini vurgulayarak “Bu yüzden bizde demokrasi tarihi ile anayasa tarihi paralellik arz eder” sözünü kullandı.
Hacettepe Üniversitesi, İletişim Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Suavi Aydın sorularımızı cevapladı.
İnsanlık tarihine baktığımızda seçimlerin çok eski tarihlere kadar gittiğini görüyoruz. Pekala, antropolojik çalışmalara nazaran birinci toplumlarda ve kabilelerde şeflerin ya da önderlerin seçilmesi nasıldı?
Mülkiyet kavramının ve ilgilerinin gelişmediği, gelişemeyeceği avcı-toplayıcılarda mutlak iktidar sahibi önderlerin ortaya çıkmasını bekleyemeyiz. Birinci toplumların birinci formu elbet avcı-toplayıcılardı. Hareketli ve kendi alanlarının biyolojik taşıma kapasitesi bakımından çok kısıtlı, ömür müddetlerinin bugünküyle kıyaslanamayacak derecede kısa sayılabileceği bir çağda böylesine kalıcı liderlikler oluşamazdı. Lakin liderlik için bilgi ve deneyimin en fazla tesirli olduğu çağın bu çağ olduğunu söylemek mümkün.
Av ve bitkisel istismar alanlarının varlığını bilmek, avlanmak ve bitki devşirmenin mevsimlik imkanları hakkında bilgili olmak, bunun için deneyim biriktirmek birincil liderlik vasfıdır. Bunun için topluluğun bir ortaya gelip seçim yapması da gerekmez. Bu vasıflara haiz birileri sürekli toplulukları çekip çevirirdi; ancak bu liderlik, liderliğe bağlı servet birikimi mümkün olmadığından aktarılabilir ve mutlak nitelikte olamazdı. Zati avcı-toplayıcılar birkaç soydan oluşan birliklerden daha büyük nüfuslar halinde bulunamayacağından, insan gücüne dayalı bir tahakküm bağı de mümkün değildi. Çünkü etrafları ve çevreyi istismar imkanları daha fazla nüfusu besleyemezdi. Bu şartlarda soyun en yaşlılarının liderliği üstlenmesi de olağandı. Buradan “konik klan modeli” dediğimiz bir iktidar hiyerarşisi modeli ortaya çıkmıştır. Bu bir soy birliğidir ve yaşa, en yaşlı olana yakınlığa bağlı bir dikey örgütlenmedir. Herkesin statüsü yaşlandıkça yükselir ve iktidarda kalıcılığı pekiştiren mutlak eşitsizliği yaratacak bir servet birikimi asla oluşmaz. Kabile örgütlenmesi de buna benzeri.
‘TOPLULUKLAR YATAY SOY BİRLİKLERİ HALİNDE ÖRGÜTLENDİLER’
Yerleşik hayat ve tarımla birlikte ne üzere değişiklikler oldu?
Başta, Neolitik köylülerin geçimlik iktisadı de benzeri biçimde servet eşitsizliği yaratacak seviyede değildi ve burada da lakin soyun en büyüğünün en dorukta durduğu konik klan modeline misal bir hiyerarşi mümkündü. Köyler ekseriyetle soy birlikleriydi ve fakat dışarıdan gelen az sayıda perakende iştirakle soy bakımından çeşitleniyordu. Ne var ki vakitle eser fazlasının ortaya çıkması ve insanların onları depolamayı öğrenmesiyle birlikte servet birikti. İnsanların yere bağlanması, onları doğal felaket, salgın ve kıtlıklara karşı kırılgan hale getirdi. Bu kaidelerde, bu birinci köylerde siyasi manada sert bir liderliğin ortaya çıkması beklenemez. Sonuçta özgür köylü hanelerinden oluşan ve soy açısından birlik teşkil eden, rutin bir ekonomik döngüye odaklanmış köy yerleşimlerinde kritik kararlar almayı gerektiren bahisler pek ortaya çıkmadığı üzere, servet birikimi farklılaşmasına dayanan tayin edici bir katmanlaşma da kelam konusu değildi. Tek kritik bahis depolanabilir servete dışarıdan yönelen tehditlere karşı direnme ve savunma problemi olabilir. Lakin köyler kendi içlerinde bu tehditleri bertaraf edebilecek taktik ve demografik kabiliyetlere sahip değildi.
Neolitik evcilleştirme başarısıyla büyük hayvan sürülerini beslemeye dayanan bir iktisada evrilen konar-göçer hayvancılar ise, avcı-toplayıcılıktan gelen hareketlilik, savaşçılık, taktik marifet üzere kabiliyetleri sürdürebilmeyi başardılar. Büyük hayvan sürüleri ile birlikte mevsimlik hareketi sürdürdükleri için sevk ve yönetim hüneri burada kıymetliydi; lakin sert liderlik burada da gelişmedi. Sonuçta servete dayalı eşitsizlikler burada da marjinaldi ve sürü sahibi haneler kendi çadırlarıyla bağımsız hareket edebilen üniteler olduklarından, bu türlü bir liderlik teşebbüsü karşısında kolay kolay mensup oldukları toplulukları terk edebiliyorlardı.
Öte yandan yaz ve kış otlaklarının, su kaynaklarının dağıtımı, göç stratejisi üzere sevk yönetim kabiliyeti gerektiren hususlarda liderlik gerekiyordu fakat bu süreksiz ve taktik bir liderlikti. Aşiret tipi örgütlenme bu türlü doğdu. Burada konik klan modeli yerine kesimli soy sistemi gelişti. Topluluklar büyüdükçe yatay soy birlikleri halinde örgütlendiler. Yatay soy birliklerinin üzerinde ise gevşek bir sevk ve yönetim liderliği mevcuttu. Burada soylardan birinin öne çıktığını ve onun büyüklerinin bu gevşek liderliği üstlendiği görülür; lakin bunun için ekseriyetle bütün soy önderlerinin seçim ve onayı gereklidir. Bu durumda buradaki aşiret lideri bir tür primus inter pares’tir (eşitler ortasında birinci). Konar-göçer topluluk küçülüp tehditlerden azade bir konar-göçer hareket döngüsünü takip ettiğinde ise konik klan modeli geri döner. Örneğin İç Asya ve Sibirya göçebeleri modüllü soy sistemi üzerinden örgütlenirken, Bedeviler konik klan modelinde kalmıştır.
‘ŞEHİRLER KENDİ KENDİLERİNİ YÖNETMEK ÜZERE ÖRGÜTLENDİLER’
Eskiçağ toplumları ve devletlerinde politik örgütlenme ne vakit ortaya çıkıyor? Bunlara ait bulguları hangi kaynaklardan edinebiliyoruz?
Topluluğun kendisi ve topluluğun üyeleri hakkında, onların hayatını ve geçimini etkileyecek biçimde karar almak gerektiğinde siyaset kavramı da ortaya çıkar. Bunun kurumsal hale gelmesi muhtaçlığı çeşitli siyasi örgütlenmeleri doğurmuştur. Biraz evvel bahsettiğim birinci siyaset biçimleri soya dayanan gevşek örgütlenmelerdi ve yaptırımsal sonuçları da gevşekti. Lakin nüfus artışı, sulu tarım ve buna bağlı artık bedel artışı daha büyük yerleşimlere ve buradaki nüfusun ve biriken kıymetin korunması üzere zorunluluklar doğurmuş olmalı. Kalkolitik’ten itibaren bu süreci, yerleşim yerlerinin boyutlarının büyümesinden ve tarımcı ünitelerle bu tip yerleşimler ortasındaki bağımlılık bağlarının artışından izleyebiliyoruz. Muhtemelen devlete misal birinci örgütlenmeler bu türlü ortaya çıktı. Marcello Frangipane’nin ünlü birinci devlet monografisi ve Arslantepe hafriyat raporları bize bu tarafta bulgular sunuyor. Ayrıyeten bu bağlamda Marshall Sahlins’in çalışmalarını, Henri Classen ve Skalnik’in, Timothy Earle’ün derlemelerini de anmak gerek. Hem askeri gücü hem de ilahi kudreti elinde tutan birinci yöneticiler alışılmış ki seçim üzere süreçlerle yahut “eşitler ortası birinci”nin karar mevkiini işgal etmesi üzere süreçlerle yönetme gücünü elde etmediler. Daha yeni zuhur etmiş çeşitli tahakküm bağlantıları ve toplumların toplumsal, ekonomik, kültürel hayatı düzenleme ve korunma gereksinimlerine bağlı rıza-onay süreçleri devreye girdi ve birtakım kudretli şahıslar ile onların soyları yönetme mevkiini elde ettiler.
Tunç çağları bilhassa Mısır’da ve Mezopotamya’da bu süreçlerin optimal performansına delil teşkil eden pek çok datayı bize sunuyor. Uzakdoğu’da bu süreçler biraz daha geç işledi ve bizim bölgemizin Demir Çağı ve sonrasına karşılık gelen devirlerde ortaya çıktı. Charles Keith Maisels’in ve Plekhanov’un çalışmaları, bilhassa Mezopotamya bakımından bu süreçleri çok güzel yansıtıyor ve anlamamızı sağlıyor. O ortada konar göçerlerle yerleşikler ortasında da hem çatışmalı hem de simbiyotik bağlar gelişti. Tunç Çağı semitik göçebeleri ile yerleşik hükümdarlar ekonomik işbölümüne ve yer kullanımına dayalı simbiyotizmi çok düzgün kullandılar. Michael Rowton’un’ın “iki taraflı şeflik” kavramı bunu çok yeterli anlatır. Hem göçebeler hem de yerleşikler lokal hükümdarlara tabi oldular ve hükümdarlar iki tarafı da yönetim eden bir yönetme biçimi geliştirdiler. Tunç Çağı’nın sonunda bu göçer aşiretler çöken yerleşik otoritenin yerini alıp kısa vakitte tarım toplumlarına dönüştüler ve Asur idaresi çökerken çeşitli Arami devletleri bu halde ortaya çıktı. Bu süreçlerde seçim üzere uygar sistemlerin tekrar yeri yoktu. Hatta gevşek liderliğe sahip konar göçerler, karizmatik kimi liderlerin idaresinde sevk ve yönetim güçlerine dayanarak tahrip edici büyük güçler haline geldiler. Onların karizmatik başkanları ve onların soyları “eşitler ortasında birinci” pozisyonlarını terk ederek mutlak yöneticiler haline geldi. Geç Orta Çağ’a kadar bu gelişmeleri izlemek mümkündür. Demir Çağı’nda Anadolu ve Mezopotamya’yı işgal eden kuzeyli göçebeler, Çingiz sülalesi, Selçuklu hatta Osmanlı hanedanı, hatta Eyyubiler bu türlü bir iktidar yolu izlediler. İbn Haldun’un iktidarın el değiştirmesine ait savını pek hoş yansıtan bu örnekler, onun dediği üzere yüksek birlik hissine -İbn Haldun buna “asabiye” diyor- sahip eşitlikçi topluluklarını muvaffakiyetle sevk ve yönetim ederek yerleşik yöneticilerin yerini aldılar ve kendileri onlara benzediler.
Öte yandan, Demir Çağı’ndaki yıkıcılık ortadan kalktıktan, yerleşik ve varlıklı toplumlar tekrar örgütlendikten sonra, Mısır ve Mezopotamya uygarlık birikimini devralan Doğu Akdeniz’in denizci ve tüccar kavimleri, kendi başına özerk birer idare yeri haline gelen kentleri oluşturup büyüttüler. Ticaret, klâsik üretime bağlı artık kıymeti çok daha yüksek noktalara çıkardı. Özgür ve güçlü tüccarların elbette mutlak ve despot yönetici tipiyle bu işleri yürütmesi mümkün değildi. Paha fazlasının yarattığı en kıymetli sonuç üretim dışı vaktin kazanılması ve bu vaktin akli ve sanatsal işlere tahsis edilmesi oldu. Tabiat ideolojisi ortaya çıktığı üzere, yönetme sorununun felsefi analizi de bu vakitte ortaya çıktı. Beşerler nasıl yönetilmelidir? Devlet nedir? Ahlaki ve siyasal bir varlık olarak insan nedir? üzere temel sorular üzerinde konuşulup tartışılıyordu artık. Bu ortamda kentler kendi kendilerini yönetmek üzere örgütlendiler. “Atina demokrasisi” denilen, fakat yalnızca Atina’ya değil, Küçük Asya kentlerine, adalara ve Yunan anakarasındaki kentlere yaygın bir yönetme adabı böylelikle doğdu ve Akdeniz havzası boyunca yayıldı. Akdeniz’in batı tarafı da bu metodu örnek aldı. Sicilya’da ve daha sonra Roma İmparatorluğu’nun merkezi olacak Roma kentinde de bu örnek geçerliydi. Kentin yurttaşları kendi meclislerinde kararlar almayı, kentlerini ve öteki kentlerle bağlarını buradan yönetmeyi benimsediler. Seçim yeniden yoktu natürel…
Yurttaşların her biri yahut kenti oluşturan ailelerin başkanları bu ortak karar alma düzeneğinin doğal üyeleriydiler. Öte yandan yurttaş olarak tanımlanmayanların kelam ve oy hakkı yoktu. Çünkü yurttaş olmayan pek beşerden sayılmıyordu. Köleler, çiftçiler ve kente sonradan gelen yabancılar böyleydi. Burada seçim düzeneği ile oy hakkı ortasındaki farkı görebiliriz. Seçim, yerleşimlerin yahut bölgelerin ya da ülkelerin makul müddetle yönetecek olanları seçmek ve iktidarı ona/onlara devretmek üzere yapılırken, oy hakkı eşitliğine dayalı “Atina demokrasisi” modelinde iktidarın devredildiği tanımlanmış ve istikrarlı bir yönetici mevkii yoktu. Roma Cumhuriyeti’nin birinci devranında bile, Senato ismine kimi idari işleri yöneten konsüller vardı ancak temel karar alma süreci büsbütün Senato’nun elindeydi. Roma büyüdükçe, elinde silah olan muzafferlerin gücü arttı ve Senato şeklen yerinde kaldığı halde ansızın yönetme erkini eline geçiren konsül heyetleri, diktatörler ve en sonunda imparatorlar ortaya çıktı. Hudutlar genişledikçe ve askerlik her şeyin önüne geçince bu tip “demokrasi” yok oldu. Çünkü askerlik zenginliğin de kaynağıydı ve eşitlik konusunda titiz faziletli fikir sahiplerinin yerini süratle, kolonilerden gelen zenginliğin bölüşümü için şu ya da bu iktidar adayına yatırım yapan Roma yurttaşları aldı. Hıristiyanlık kurumsallaşınca, bu mutlak yönetici tipinin yönetme meşruiyetinin çok güçlü ilahi kaynağı da ortaya çıktı. Roma imparatorları, Yunanlıların demokrasisini ve insan ideolojisini değil, fatih İskender’ini örnek aldılar ve meşruiyetlerini bu imparator modelinden devşirdiler.
‘BİZDE DEMOKRASİ TARİHİ İLE ANAYASA TARİHİ PARALELLİK ARZ EDER’
Son periyotlarda Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ne gönderme yapmak için padişahın bile vaktin başbakanı sadrazamla çalıştığına vurgu yapılıyor. Bu yakıştırmadan hareketle, sadrazamın başkanlık ettiği Divan-ı Hümayun’un demokrasi tarihimizle alakası var mıdır?
Bu benzetmeler saçmadır. Çünkü Osmanlı idare sistemi tek hanedanın mutlak idaresine dayalı, Roma İmparatorluk modelini temel almış ve bunu Doğu Roma ve İran gelenekleriyle güçlendirmiş bir kaesaropapizmdir. Yani hem devletin hem de dinin başı olan bir imparator, kendisini yalnızca şeriat ve örfle sonlu görür. Onu sonlandıracak beşeri yahut toplumsal bir öbür güç yoktur. Hareketlerini şeyhülislam fetvalarıyla legalleştirmek zorunda olmakla birlikte, kendisine din ismine dünyevi iktidarı sınırlama gücü olduğu vehmedilen şeyhülislam aslında büsbütün sultanın denetimindedir. Örfe bağlılık ise bir yönetme zorunluluğudur. Çünkü anlatıldığı üzere teorik olarak mutlak olan bu iktidarın, hükmetme hakkı olduğunu varsaydığı bütün yerlerde birebir formda ve mutlak biçimde hükmedecek araçları ile maddi kabiliyetleri şimdi gelişmemiştir. Bu kabiliyetler yavaş yavaş ortaya çıktığında ise, Fransız İhtilali olmuş, topluluklar ile seçkinlerin zihninde “özgürlük” ve “anayasa” üzere “zararlı” fikirler çoktan iş görmeye başlamıştı. O yüzden, çağdaşlaşma öncesinde her yerin ve yönetilen cemaatin örfüyle alakalı biçimde yönetme mecburiliği vardı. Oralarda yönetme isteğini ve onayını öteki türlü devşirmek mümkün değildi. Bunun yerine tercih edilecek güç kullanımı üzere tasarruflar, yalnızca yönetme meşruiyetini zora sokmakla kalmaz, masraflı olduğu üzere, günün imkanlarıyla ivmesini ve kalıcılığını sürdürmek pek mümkün olmadığından başarısız sonuçlar doğurur. Bu modelde sadrazam, görünüşte “yürütmenin başı” üzere duruyorsa da aslında sultanın kölesidir ve onun üzerindeki bütün tasarruf hakkı sultanın elindedir. Sık sık değiştirilirler ve hatta kellelerini verirler.
Divan-ı Hümayun ise bir yürütme kurulu değil, bir müracaat organıdır. Son kararı daima sultan verir. Mensupları fikir belirtebilirler lakin eşit oy hakları yoktur. Bu yüzden demokrasi tarihimizde de yeri yoktur. Aslında Tanzimat’la birlikte çağdaş bürokrasi fikri girdikten sonra, bu kurum yerini bakanlar konseyine benzeyen yeni kurumlara bıraktı. Demokrasiden bahsedebilmek için, öncelikle mutlak iktidar üzere bir anlayışın varlığının ortada olmaması, ikincisi karar alma düzeneklerinin çok ortaklı olması, kararlara itiraz edenlerin yahut azınlıkta kalanların da yerlerinden ve canlarından olmaması gerekir. Bu fakat, bütün dünyada olduğu üzere, Türkiye’de de anayasa fikri ve uygulamasıyla gelmiştir. Anayasaların varlığı birinci başta mutlak iktidar sahiplerinin gücünü sınırlanmasını ve oylamayla yahut ortak kararla yürütülecek hususların çoğalmasını sağlar. İkinci kademede birilerinin mutlak iktidar sahibi pozisyonuna yükselmesini önler ve güç kullanma yahut hukuk yoluyla iktidar tesis etme inhisarını elinde tutan devlet idaresinin keyfiliğini ortadan kaldırarak, devlete karşı yurttaşı güçlendirir ve devleti hukukla hudutlar. Bu kademeler olmadan demokrasi tarihinden bahsedemeyiz. Bu yüzden bizde demokrasi tarihi ile anayasa tarihi paralellik arz eder. Ne Divan-ı Hümayun ne de Sened-i İttifak bu kademelerden rastgele birini temsil eder; Tanzimat’la sultan kendi otoritesini şahsen kendisi sınırlamıştır ancak karar alma çoğulluğunu ve iştirakini temsil eden, iktidara ortak olan rastgele bir üst meclis yahut erk şimdi ortada yoktur. Tahminen bu manada vilayet meclislerinin kurulmasıyla bir adım atıldığı söylenebilir lakin orada da seçim yoluyla meclis üyeliğine gelmek üzere bir düzenek yoktur. Bu düzenek fakat 1876 Anayasası ve ana kurallarını onun belirlediği seçimlerle kurulmuştur. Türkiye demokrasi geleneği tümüyle buna dayanır.
Rahmetli Bülent Tanör’ün kitabının başlığıyla söyleyecek olursak daha sonraki Osmanlı-Türk anayasal gelişmeleri bu temelin üzerine kurulmuş, onun varyasyonları ve çağın gelişmeleri ışığındaki kavram ve kuruluşlarla desteklenmiş formda hayata geçmiştir. Ne yazık ki bugünkü mevcut anayasa ise, seçim ve parlamento kuruluşları sabit kalmak kaydıyla, anayasalara hayat veren temel münasebetlerle ve tarihî nedenlerle çelişen unsurlarla bezenmiş olmasıyla bu gelişmelerden bir geri dönüşü temsil ediyor. Bu bağlamda seçimin demokrasiyi temin eden tek kuruluş olamayacağını da not etmek gerek.
