Birgül Sevinçli
Suzan Pektaş’ın ilk fotoğraf kitabı ‘Gravity of You’ geçtiğimiz ay yayımlandı. Tasarımı Ece Eldek tarafından yapılan kitap Mas Matbaa aracılığı ile basıldı.
2000 yılından bu yana faal olarak fotoğrafla ilgilenen Pektaş’ın fotoğrafla olan bağı üniversite yıllarına dayanmakta. Atölye ve eğitim programları ile kendini daima geliştiren Pektaş, 2015 yılından sonra belgesel fotoğrafçılık alanında da çalışmalar yaptı. Üretimlerinde bireyin varoluş sorunsalını ve etrafıyla bağlantısını ağır olarak işleyen fotoğrafçı, farklı konseptler deneyimlemeyi de sürdürmekte. Pektaş’ın bayanlar, kentsel dönüşüm, göç alanlarında çalışmaları bulunmaktadır.
Pektaş’ın çalışmaları Leica Camera, LFI Magazine, Lensculture, 6MOIS, RedMilk Magazine, APF Magazine üzere basılı ve çevrimiçi medyada yer aldı ve memleketler arası şenliklerde sergilendi.
Pektaş ile çağdaş sanatta fotoğrafın yerinden, gelişen teknolojinin yansımalarından, fotoğraf okumalarından, ‘Gravity of You’nun oluşum sürecinden ve fotoğrafların hikayelerinden konuştuk.
Sevgili Maya’ya ithaf ettiğiniz ‘Gravity of You’, birinci kitabınız. Bizimle kitabınızın oluşum sürecini paylaşır mısınız?
Fotoğraf kitabı yapmak iki yıldır üzerinde durduğum, beni heyecanlandıran bir süreçti. Kitaba ismini de verdiğim Gravity sözcüğü ya da Türk lisanındaki karşılığı ile yerçekimi, “Bir kütleyi yahut bir vücudu dünyanın merkezine hakikat yahut kütlesi olan öbür bir vücuda gerçek çeken kuvvet” olarak tanımlanıyor. Bu tarifi okuduktan sonra yerçekimi sözcüğü beni bırakmadı ve zihnimi çok uzun mühlet meşgul etmeye devam etti. Bu sözcükte daha derinlikli bir mana aradım ve vakitle ruhuma tartısını veren şeyin bir çeşit yerçekimi, yani geçmişimde bende iz bırakan anların bir birikimi olduğunu gördüm. Öyküm aslında burada başlıyor. Kitabın öyküsü de.
Kişisel tarihimde bende iz bırakan tecrübeleri, küçük birikimleri yine gözden geçirerek, ruhuma yükünü veren bu yerçekimini görsel olarak yine inşa etmek istedim. Tüm bu birikimleri bir genç kız, bir bayan olarak hayatımın varoluşsal anları ve durumları olarak görüyorum. Bir bayan kimliğinin çocukluktan yetişkinliğe geçişi ile birlikte evrilmesini de ortaya koymayı amaçladım. Tüm bu fikirleri odağıma alarak yakın arkadaşlarımla ve ailemle çalıştım. Bayan dostlarımla yaşadığım tecrübeler bir yaratıcılık ve hayal gücü atmosferinde birleşti en nihayetinde. Bir coğrafya içerisinde, besbelli olmayan bir art planda kendi vücudumla birlikte onların vücutlarının değişimlerine de tanıklık ettiğim izole bir fotoğraflama sürecim oldu. Onların yerle, fanteziler ve yanılsamalarla etkileşimleri, kadınlıklarında tezahür eden güçlerinin açığa çıkması beni en çok etkileyen ögeler oldu. Sonra kızım büyümeye başladı. Onun birebir gri alanlarda büyümesine, serpilip gelişmesine ve içindeki kozadan kurtulmasına tanıklık ettim bu süreç boyunca.
Bu kitap bayan vücudunun sürekliliğine, ruhundaki değişimlere, varoluşumuzun iç içe geçmiş, kendini tekrar eden örüntülerine odaklanıyor. Vakit ve yer düzleminde muhakkak bir anı yakalama gereksinimi hissettiğim vakitlerde içinde bulunduğum ortamı ve onu paylaştığım insanları fotoğrafladım… O denli ki bu anların her biri ruhumda uçucu bir tartı bıraktı. Farklı vakitlerde çektiğim dijital fotoğrafları, 20 yıl evvel çektiğim analog otoportrelerle bir ortaya getirerek kendi öykümün yerçekimini kurgulamaya çalıştım.
Fotoğraf, disiplinlerarası özelliği nedeniyle pek çok profesyonel alanda etkin olarak kullanılıyor. Bunların ortasında sosyolojiden mimariye kadar birçok alan var keza bir yanıyla toplumsal bir gerçekliği de ortaya koyuyor. Vakitle teknoloji de fikirler de bizler de değişiyoruz. Yıllar içinde fotoğrafa bakış açısı da değişti. Bugün gelinen noktada sanatın bir kolu olarak kabul görüyor. Sizin fotoğraf tarifiniz nedir?
Sanat bağlamında fotoğraf tarifinden bahsediyorsak benim için fotoğraf, bütün öteki sanat formlarında olduğu üzere, dünya görüşümü genişleten, bana yeterli bir kıssa anlatırken bir yandan da sorular yönelten, beni zorlayan, bana güçlü hisler hissettiren iş demek. Olağan günümüzde sanatsal bağlam çok küçük bir kısmı. Fotoğraf, akademik araştırma süreçlerinde olduğu üzere basın, bilim, tıp, uzay üzere alanlarda da doküman emelli yaygın bir karşılık buluyor.
Sanat, günden güne yol kat ediyor, her şey üzere o da devinim halinde. Günümüz sanatı aktüel / çağdaş sanat tanımlamaları içine oturtulan sanatta fotoğrafın yerini nasıl görüyorsunuz?
Günümüzde fotoğraf sanatı kompozisyonun, belgelemenin, seyahat ve portre fotoğrafçılığının çok ötesinde artık. Çağdaş sanatın değerli bir kesimi olan fotoğraf hem bir sanat kısmı hem de bir araç. Fotoğraf, günümüzün çağdaş sanatkarları tarafından yesyeni kavramsal çerçevelere oturtuluyor, hudutları zorlayan projelerin modülü olarak kullanılıyor ve çeşitli tekniklerle farklı boyutlar kazanıyor.
Disiplinlerarası çağdaş sanatçı olan Taryn Simon’un üretim pratikleri, fotoğrafı bir emelden fazla bir araç olarak kullanan sanatkarlara en âlâ örneklerden biri. Çalışmalarında fotoğrafın yanında metin, performans, enstalasyon üzere medyumları da dâhil eden Simon, sınıflandırma ve kategorizasyon üzere çağdaş sanatın temsil stratejileri aracılığı ile araştırmaya ve belgelemeye dayalı fotoğraf serileri ortaya çıkartıyor. Kavramsal portreleriyle tanıdığımız Cindy Sherman öteki bir örnek. Tekrar değerli temsilcilerden biri olan Philip-Lorca DiCorcia’nın çalışmaları kıssayı merkeze alırken gerçek ile kurgunun ortasındaki muğlak alanda yer alan fotoğraf serilerinden oluşuyor.
Fotoğrafta kompozisyon renk ışık üzere temel ögelerin güzel olması biraz da gözünüzün âlâ, yüreğinizin dolu olmasına bağlı değil midir?
Hikâyeler düzgün anlatıldıklarında duyulara ve hislere hitap eder. Şayet fotoğrafçı o hisleri ve duyuları yaşarsa bu fotoğraflanan ve elde edilen imaja de yansır diye düşünüyorum. Sorunuza karşılık verirken fotoğrafın temel bileşenlerinden de bahsetmek istiyorum. Bu bileşenleri anlamak ve bilmek kadar, fotoğrafı bir anlatım lisanı yapan tüm bu bileşenleri nasıl bir ortaya getirdiğimiz ve bunları kullanarak nasıl şahsî biçim içeren bir anlatım lisanı yakaladığımız kıymetli.
Fotoğraf lisanının temel bileşenlerini grafik, ışık, kompozisyon, his, yer duygusu, atmosfer, tesir, altın oran, perspektif, şaşırtıcılık, katmanlar, manalı an, karakter portresi olarak özetleyebiliriz. Bu bileşenler, ferdî usulümüzü oluşturmada kullandığımız temel ögeler. Bunun yanında dünya görüşümüz, his dünyamız, beşerle ve etrafla olan bağımız ve bağlantımız, fotoğrafladığımız insanların varlığı, bakma aksiyonunun daima değişim hâlinde olması elde ettiğimiz manzaranın ortaya çıkış sürecini şekillendiriyor. Evet, dediğiniz üzere gözünüzün uygun olması, yüreğimizin dolu olması kıymetli bir etken fakat bunu başarmak için içe bakmanın ve çok çalışmanın, tutkulu çalışmanın, farklı olanı deneyimlemeye açık olmanın daha kıymetli olduğunu düşünüyorum.
‘GÖÇMEN BİR BAYAN OLARAK PORTREMİ ARIYORUM’
Her üretim sahibini de değiştirir, dönüştürür. Fotoğrafla iç içe yaşamanın sizdeki tesirleri neler?
Evet, fotoğrafla ilgim daima bir dönüşüm içinde. Üniversite yıllarında fotoğrafçılıkla tanıştım ve kendimi tabir etmek ve yaratıcı olmak için kullanabileceğim potansiyel bir araç olarak görmeye başladım. Bir arkadaşımla karanlık oda kurdum ve birinci analog kameramı aldım. Benim için bu manasıyla büyüleyici yıllardı. Daha çok kendime dönük bir üretim pratiğim vardı. Tecrübeye açık, ferdî bir keyif seyahatiydi. Yıllar geçtikçe fotoğrafçılık giderek daha büyük bir tutkuya dönüştü.
Fotoğraf, bir yeri, bir insanı keşfetmek ya da bir sıkıntıya derinlemesine bakmak için kullandığım bir araç. Her çalışmamda kendimi tekrar keşfettiğimi söyleyebilirim. Yıllar içinde aşamadığım endişeler ya da öteki hislerle yüzleşme süreci, içsel bir seyahat ve keşif benim için. Fotoğraf çekme ya da düzenleme süreci kendimi keşfetmem için bana özgür bir alan tanımlıyor. Sıklıkla kendi portremi arıyorum. Bir bayan olarak, göçmen olarak, birey olarak, anne olarak… Göçmen bir bayan olarak portremi arıyorum. Öbür insanlardaki yansımamı bulmak istiyorum ve kendimi görselleştirebileceğim alanları araştırıyorum. Bir yandan kendimin görsel tabirini bulmaya çalışırken öbür yandan fotoğrafın beni dönüştürmesini seviyorum. O yüzden fotoğrafla daima bir didişme halindeyim. Problem fotoğraf da değil aslında, sürecin beni nasıl bir beşere dönüştürdüğü ile ilgili daha çok. Mutlaka beni daha yürekli kılıyor, daha meraklı. Daha farklı olanı bulmaya ve ortaya çıkarmaya yöneltiyor. Her şeyi yapabilirmişim üzere bir hissiyat yaratıyor bende. Yalnızca muhakkak sanat pratiklerinden beslenerek değil daha ham ve daha içgüdüsel hareket ederek deneyimleyerek öğrenen ve gelişen bir tesiri var üzerimde.
Yıllar içerisinde tek fotoğraflı bir yaklaşımdan daha proje odaklı bir fotoğraf yaklaşımını benimsedim. Projeler üzerinde çalışmanın güçlü yanlarından biri, muhakkak bir bahse, yere ve yere odaklanmak oluyor. Bu durum beni farklı istikametlerden geliştirdi. Kalıplara sıkışmış bir anlatım lisanından fazla anlatmanın öteki ihtimalleri üzerinde duruyorum daima. Dönüşümsel bir momentumu olsun istiyorum hayatımda.
Dijital fotoğraf, teknoloji ile tamamen iç içe ve teknoloji daima kendini yenilemekte. Siz bu değişime nasıl ayak uyduruyorsunuz?
Üretim ve düzenleme sürecini kolaylaştıran ve konfor sağlayan her teknolojik gelişmeyi takip etmeye çalışıyorum. Fotoğrafın tüm kullanım alanlarında teknolojinin tesiri farklı olmakla birlikte, kolaylık getirmesi ve vakti daha âlâ kullanma imkânı sağlaması nedeni ile manalı buluyorum. Yoksa evvelce olduğu üzere bugün yahut gelecekte de kullanılacak gereç ve teknoloji bir sanat üretiminin yalnızca bir kesimini oluşturacak. Teknoloji süratli bir ivmeyle gelişimini sürdürürken bir yandan elde edilen fotoğrafın niteliği manasında beklentimizi de yükseltiyor. Üretim ve düzenleme sürecinde ihtiyaç duyduğumuz birçok teknik imkânlar teknolojinin süratli gelişimi sayesinde daha kısa müddetlerde karşılanır hâle geldi günümüzde. Teknolojiyi bir yanım ile sahiplenmekle birlikte kendi üretim pratiğimde tekrar eskiye dönüş yapma çabası içerisindeyim. Bir müddettir rafa kaldırdığım analog makinelerimi tekrar kullanmaya ve sinemayla tekrar çalışmaya başladım.
Fotoğrafın lisanı yalnızca görsellikten ibaret değil. Fotoğraf içinde bulunduğu topluma, çağa, yere ve bireye ait de bilgilerle yüklüdür. Birtakım üniversal kurallarla yapılan okumalar olduğu üzere yoruma açık fotoğraflar da vardır. Ama değişmeyen şey fotoğrafın bir lisan yetisi de olduğudur. Son vakitlerde “fotoğraf okuma” ismiyle atölyeler düzenlendiğine şahitlik ediyoruz. Fotoğraf nasıl okunur? Bu birazda bakanın simge dağarcığıyla da direkt ilgili değil midir? Ne dersiniz?
Fotoğrafçının düzgün bir fotoğraf okuru olması gerektiğine inanıyorum. Çünkü baktığı fotoğrafı okuyamayan, onun üzerine yorum yapamayan bir kişinin, fotoğrafla bir şeyler anlatması kendi içinde çelişki barındırıyor. Fotoğrafı tanımlamak, manalandırmak isteyen bizler genelde hayat tecrübelerinden edindiğimiz bilgilerle bunu yapmaya çalışıyoruz. Bunu yapamadığımızda, yani fotoğrafı okuyamadığımızda, manalandırmakta zorluk çektiğimizde ise hayal ile hakikat ortasında bir yerde asılı kalabiliyoruz. Daha derin okuma yapabilmek için fotoğraf tekniği, fotoğraf kültürü ve ferdî entelektüel birikimimizden ve daha farklı alanlardaki bilgi ve tecrübelerimizden de yararlanarak üst seviyede gerçekleştirmeye çalışırız. Elbette bu süreçte tüm bu tecrübelerin beslediği bir simge dağarcığına başvururuz. Lakin tek başına bir fotoğraf okuması ve kıymetlendirme süreci için kâfi olduğunu düşünmüyorum. Burada daha karma tekniklere gereksinim var. Fotoğraf, fotoğrafçı ve izleyicinin bakış açısıyla üçlü bir yapıda okunması bana mantıklı geliyor. Fotoğrafı çeken kim, kimliği nedir? Fotoğraf neyi anlatıyor? İzleyici kim? Fotoğrafı okurken yerin ve vaktin fotoğrafın üstünde bıraktığı izlere odaklanırım birinci evvel. Bu izler belgeleme maksadı güden öznel, toplumsal belgesel ve haber niteliği taşıyan fotoğraflarda daha net iken, birtakım çalışmalarda bu alanlar şuurlu yahut bilinçsiz olarak sanatkarı tarafından flulaştırılmış olabilir. Bu seçim fotoğrafın okunmasında birtakım kırılmalar yaratabilir. Böylece fotoğrafçının üzerinde asıl durmak istediği kavramlar sorunlar okumada tesirini arttırır.
Her fotoğraf karesinin bir hikayesi var. Nasıl ki kurmacalarda o öyküyü müellif sözcüklerden oluşturuyor fotoğrafçı da bunu görsel imgeleri kullanarak yapıyor. Tekrar tıpkı noktadan hareketle nasıl ki müellifin kaleme aldığını okur, yer yer aklından tamamlayıp kendi öyküsünün peşine düşüyor ki okuma böylece tamamlanıyor misal bir durumun fotoğrafta da mümkün olduğunu düşünüyorum. Gerçekten ‘Gravity Of You’ için de bunu söylemek mümkün. Her birinin farklı başka ve birlikte bir kıssası var. Siz ne dersiniz?
Kurgusal bir anlatım dilim var ancak bu kurgular yaşanmış kıssalara dayanıyor. Bir vakitler hissedilmiş ve yaşanmış olandan besleniyor. Çalışmalarımda hatıralarıma sıklıkla başvuruyorum ve tekrar hatırlama, canlandırma prosedürleri ile onlarla oynuyorum. ‘Gravity Of You’, bir fotoğraf kümesindeki seriler yerine fotoğraflar ortasında daha bariz ilişkiler kurarak bir anlatı oluşturmaya çalıştığım bir devir sonrası ortaya çıktı. Farklı vakitlerde çektiğim dijital fotoğrafları, 20 yıl evvel çektiğim analog fotoğraflarla bir ortaya getirdim. Yeni bir kıssa muharrir üzere fotoğrafları düzenledim ve bu türlü hissetmişim diyebileceğim bir kıssa oluşturmaya çalıştım. Ortaya da tek bir kıssa çıkmadı belirttiğiniz üzere, birbiri ile kontaklı birçok kısa kıssa çıktı. Tahminen de kendimin coğrafyası olarak tanımlayabileceğim kısa öyküler. Ya da uzun bir hikayenin altı çizili satırları üzere görebileceğimiz öyküler.
Fotoğrafta başarılı üretimler için yerin kıymeti var mı? Bunu coğrafik olarak soruyorum. Örneğin Avrupa’da Türkiye’de ya da Hindistan’da olmak fotoğrafçı açısından tercih edilebilir bir durum mudur?
Coğrafyanın doğal ki farklı boyutlarda tesiri var. Fotoğrafçının beslenmesi ve kendini besleyen kuvvetli bir ağ kurabilmesi için yaygın ve çeşitli sanat faaliyetlerinin olduğu sanatsal olarak faal coğrafyalarda olması bir avantaj. Öte yandan, fotoğrafçının bulunduğu coğrafya ondan beklentileri de şekillendirebiliyor ki bu da bulunduğunuz coğrafyaya nazaran kısıtlayıcı olabiliyor. Öbür bir açıdan bakarsak da her coğrafyanın kendi öyküleri var keşfedilmeyi bekleyen, fotoğrafçı da yerden bağımsız olarak bunları keşfe çıkmış bir kâşif olarak her coğrafyada var olabilir. Dediğim üzere, coğrafyanın tesirini farklı boyutlarda ele alabiliriz.
Son yıllarda gelişen teknoloji ve hayatlarımıza soktuğu dijital kameralar, akıllı telefonlar ile birlikte fotoğraf çekmek görece olarak herkesin yapabildiği ve çektiği fotoğrafları toplumsal medyada paylaşabildiği bir hâl aldı. Sizce tüm bu gelişmeler, cep telefonları, dijital kameralar vs. fotoğrafçılığı nasıl etkiledi, etkileyecek? Sizce gelecekte fotoğrafçılık nerede olacak?
Fotoğraf, dijital teknoloji ve toplumsal medya sayesinde dünyada olduğu üzere Türkiye’de bir patlama yaptı. Taşınabilir fotoğrafçılık yer edindi. Magnum fotoğrafçıları birçok telefon markasının yüzü olarak seriler yaptı. Yarışlar, web siteleri, fotoğraf platformlarından oluşan küçük dünyalar süratle büyüdü. Teknoloji sayesinde süreç süreci inanılmaz kısaldı. Toplumsal medyanın sağladığı imkânlar sayesinde de artık fotoğrafını çekip, seçip, düzenleyip sonra direkt sanal ortamdan paylaşabiliyoruz. Süratli tüketiyoruz. Kapitalizmin kullan at, yerine bak mantalitesi hâkim. Fotoğrafı like ve emoji lisanına indirgediğinizde içi boş, daima tekrarlanması gereken sanal mutluluklar dünyasına atmış oluyorsunuz. Bu sarmaldan uzak durmak gerekir. Bir yandan bu gelişmeler ile birlikte sanat dünyasında halihazırda kurulu olan birtakım hiyerarşik yapıların da kırıldığına tanıklık ediyoruz. Daha çok stant açan var, albüm kitap basan var. Bu manada dijital teknoloji ve toplumsal medya sayesinde daha çok sanatçı kendini ortaya koyma alanı bulabildi.
Fotoğrafın geleceğine dair net şeyler söylemek sıkıntı lakin daha uzun yıllar var olacak diye düşünüyorum. Teknolojinin de sağlayacağı imkânlarla fotoğraflar gerçeğe çok daha yakın, gözün gördüğüne yakın tonlara ve ayrıntılara sahip olabilir. İki boyutlu fotoğraflardan daha gelişmiş ve yepisyeni sunum biçimleri ortaya çıkacak diye düşünüyorum. Yeni anlatım biçimlerinin denenmesi süreci daima devam edecek. Fotoğrafın disiplinler ortası kullanımı daha da yaygınlaşacak. Sinemayla tekrar çalışılabilir ve çok da kıymetli bir hâle gelebilir. Geçmişte üretilenlerin farklı yaklaşımlar ile yorumlanması süreci de bir yandan devam edecek.
