20. yüzyıl sosyolojisinin önde gelen isimlerinden Pierre Bourdieu’nün üniversiteyi ve akademisyenleri ele aldığı Homo Academicus, Nazlı Ökten, İstek Nilay Kocasu, Eren Gülbey çevirisiyle Bilgi Üniversitesi Yayınları tarafından yayımlandı. Toplumsal bilimlerdeki ikircikli anlayışları kırmayı hedefleyen bir bakış açısıyla Bourdieu üniversiteyi tahakküm münasebetlerinin inşa edildiği bir alan olarak incelerken akademisyenlerin vasıflarından doğan sermayelerini de habitus bağlamında irdelemekte. Diğer bir deyişle klasik sosyolojinin özne-nesne/birey-toplum ayrımlarına karşı çıkarak yapısal inşacılık metoduyla “nesnel bilginin üretildiği” alanlara mercek tutmakta.
Homo Academicus, Pierre Bourdieu, çev: Nazlı Ökten, Dilek Nilay Kocasu, Eren Gülbey, 300 syf.,
İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2021.
Pierre Bourdieu 1930 yılında Fransa’da, Béarn’da dünyaya geldi. École Olağana Supérieure’de ideoloji kısmında okudu. Althusser ile çalışırken epistemolojiye yönelen Bourdieu 1955 yılında asker olarak Cezayir’e gidince yaklaşık üç yıl boyunca Claude Lévi-Strauss’un sisteminden izler taşıyan etnografik çalışmalarda bulundu ki böylelikle sosyolojiye kayarak 1958 yılında “Sociologie de l’Algérie” (Cezayir’in Sosyolojisi) isimli kitabını yayımladı. Bu devirde sömürgecilik olgusu toplumsal düzlemde -sosyolojiyi müdahil kılarak- odağındaydı. Paris’e döndükten sonra 1964 yılında École des Hautes Études en Sciences Sociales’in müdürü oldu. 1975 yılında toplumsal bilimler alanındaki araştırma yazılarına yer veren Actes de la recherche en sciences sociales mecmuasını çıkardı, 1995 yılında ise Raisons d’Agir yayınevini kurdu. Vefat ettiği 2002 yılına kadar bilime katkılarını sürdüren Bourdieu, Saussure’ün yapısalcılığını tarihi bağları göz gerisi ettiği için eleştirirken Althusser’in aygıtlarının da “alan” olduğunu savundu. Öte yandan Sartre’ın kozmik entelektüeline karşı çıkarak Foucault’nun özgül entelektüeliyle benzeri özellikler taşıyan bilimsel otoriteyle inşa edilen sembolik tahakkümlere karşı çıkan kolektif entelektüel kavramını öne sürdü. Bunlarla birlikte, Bourdieu’nün tahminen de en büyük katkısı toplumsal, kültürel ve entelektüel sermayeleri gözler önüne sermesi. Doğal, hepsinin yanında failin toplumsal tertipteki yerini belirleyen ağların toplamı olan “habitus” kavramı yer almakta.
Nitekim, Homo Academicus’ta kendine has kurallara sahip olan, bu sebeple tahakküm ilgilerini imkanlı kılan fiziki uzam üniversite. Buradaki faillerle entelektüelleri ayırmakta Bourdieu. Çünkü üniversitedeki failler “uzmanlaşmış ve seçilmiş bir hoca olabilmek için kendilerini profesyonelleştirerek ve özel metodolojiyle donatarak, tenkidin günlük geleneklerinden kopmaya meyilli olan”, öteki bir deyişle entelektüel alana ara koyan bireylerdir ki Bourdieu onları bu noktada üst seviye devlet memurlarına benzetirken “saygınlık ve toplumsal bütünleşmenin değişik göstergelerini” entelektüellerden daha fazla taşıdıklarını belirtir. Öte yandan 19. yüzyıldan itibaren giderek özerkleşen üniversiteler kendi kodlarına sahiptir. Kod sözcüğünün yasa manasına da geldiğini belirtmeli. Bu minvalde Homo Academicus kitabında kendine has sermayeleri üreten üniversiteler birebir vakitte bir çaba alanı olarak karşımıza çıkmakta:
“Tüm öteki alanlar üzere akademik alan da yasal aidiyet ve hiyerarşi kurallarını ve ölçütlerini; yani hangi vasıfların yerinde, tesirli ve sermaye fonksiyonu görerek alan tarafından garantilenmiş çok özgül kârları üretmeye mahsus olduğunu belirlemek ismine verilen bir çaba yeridir.” (s.14)
Ancak sermaye fonksiyonu gören bu vasıflar nereden gelmektedir? Burada habitus kavramı öne çıkar. Bu kavram Bourdieu’den evvel zikredilmiştir ancak Bourdieu, kavramın manasını genişleterek formülünün yapıtaşlarından biri olarak belirlemiştir. Kabaca, failin hareketlerinde belirleyici olan, failin içinde bulunduğu alan sayesinde farkında olmadan kazandıkları tarafından şekillenen toplumsallıktır. Failin doğduğu yer, ailesi, eğitimi üzere pek çok etken habitusu yaratır. Habitus toplumsal olduğu kadar kişiseldir ve failin aksiyonlarında belirleyici olan bir şema olarak düşünebilir. Failin ilişkin olduğu toplumsal sınıf onun dış dünyayla olan bağını ve hayat beklentilerini de şekillendirmektedir. Bu bağlamda akademik hiyerarşide failin pozisyonunu belirleyen, habitusla bağlı sekiz manalı gösterge tespit eder Bourdieu:
İlki tevarüs edilen ekonomik, kültürel ve toplumsal sermaye ki toplumsal ve coğrafik kökenle ailenin asıl dini bunun ayaklarıdır: Baba mesleği, Bottin mondain’e (Fransa’nın ünlü yıllığı) kayıtlı olma. İkincisi eğitim sermayesi: Devlet lisesi, özel okul, Paris’te mi taşrada mı okuduğu, eğitim başarısı. Üçüncüsü akademik iktidar sermayesi: Üyelik, yöneticilik, çeşitli kurumlardaki unvanlar. Dördüncüsü bilimsel iktidar sermayesi: Bilimsel bir mecmuanın idaresinde bulunma, araştırma kurumlarında yer alma, Bilimsel Araştırma Yüksek Konseyi’ne iştirak. Beşincisi bilimsel itibar sermayesi: Institut üyeliği, bilimsel mükafatlar, çevrilmiş olma, milletlerarası iştirakler. Altıncısı entelektüel şöhret: Fransız Akademisi’ne üyelik ve Larousse’ta zikredilme, medyada yer alma. Yedincisi ekonomik ya da politik iktidar sermayesi: Madalyalar, plan komitelerinde bulunma. Sonuncusu ise geniş manasıyla “politik” yatkınlıklar: Caen ve Amiens konferanslarına katlım ile çeşitli dilekçelere imza.
Bu bilgilerin 1968-1971 yıllarında elde edilen istatistiki tahlil ve mülakatlarla sağlandığını belirtelim. Öte yandan mezkûr bilgilere mütekabiliyet tahlili de eklenmekte. Böylelikle, cinsiyet, doğum yılı, uygar hal, çocuk sayısı, doğum yeri, ikamet, din, babanın sosyo-profesyonel kategorisi üzere demografik ve sonradan kazanılmış ya da miras kalmış sermaye göstergelerinden entelektüel şöhret göstergelerine kadar kapsamlı bir araştırma sunulmakta. Buradaki iki göstergenin oranı çok yüksek. Birincisi hocaların çoğunluğunun erkek olması: En düşük oran fen bilimlerininken (%91,5) en yüksek oran ise tıp fakültesinin (%100). İkincisi yükseköğretim görülen kentin Paris olması: En düşük oran olan %63,2 ile hukuk fakültesinin akabinde %86,7 ile fen bilimleri fakültesi gelmekte. Böylelikle Bourdieu’nün işaret ettiği kıymetli bir noktaya varmaktayız. 18. yüzyılda filizlenen ve 19. yüzyılda esaslı değişimlere sebep olan Aydınlanma fikriyatından doğan prensiplerin 20. yüzyıl bilgi üretimindeki pozisyonu. Çünkü Aydınlanma aklı ve bilimsel bilgiyi yücelterek ülkü insan tipinin erkek, burjuva ve akılcı olduğunu öne sürer -ki üstteki bilgiler bu izleğin sürdüğünü doğrular nitelikte. Ayrıyeten, 18. yüzyıl burjuvası için bilim özgürlük aracıdır, ferdi akılla tabiata hükmetmeyi amaçlayan pozitivizm de modernitenin temeli olarak kabul görür. “Sosyoloji” sözünün birincinin pozitivizmin kurucusu Auguste Comte tarafından zikredilmesi bu konuda dikkate kıymet. Öte yandan Aydınlanma olgusuyla hemhal olan Kant, “Aydınlanma Nedir?” makalesinde değerli bir noktaya değinir:
“Aydınlanma, insanın kendi cürmü ile düşmüş olduğu bir ergin olmama durumundan kurtulmasıdır. Bu ergin olmayış durumu ise, insanın kendi aklını bir oburunun kılavuzluğuna başvurmaksızın kullanamayışıdır.”
Bu bağlamda, aklın kişisel ve kamusal kullanımları gündeme gelir ve kodlamanın ilmî inşanın yerini aldığı üniversiteler bu erginleşme sıkıntısıyla çelişir niteliktedir. Öbür bir deyişle bilimsel telaffuz ve bilimsel tarafsızlaştırma ne derece mümkündür?
“Bilimsel çözümleme iki münasebet kümesini ilişkilendirmelidir: ayrımsal pozisyonlanma olarak eserler yahut telaffuzlar uzamı ve onları üretenler tarafından işgal edilen pozisyonlar uzamı. Bu da şu manaya gelir: Akademisyenlerin Mayıs 68 günleri ile ilgili ürettikleri eserler, metinlerarasılık prensibine nazaran, lakin mevzuyla ilgili manalı sembolik vasıflarının tanımlandığı eserler uzamına yine yerleştirilerek ve bu uzam, akademik alanda bu yapıtların muharrirlerinin bulundukları pozisyonların türdeş uzamına bağlanarak anlamlandırılabilir.” (s.223-224)
Kısaca belirtilen şudur: Akademik pozisyon siyasi pozisyonu belirler. Böylelikle, Althusser, Barthes, Deleuze, Derrida, Foucault üzere “entelektüel kahramanlara”, “o devrin küçük yalvaçlarına” -Bourdieu’nün ifadesiyle- farklı bir gözlükle bakma imkânı da sunulmuş olur. Kelamın özü, nesneleştireni nesneleştirmiş, sınıflandıranı sınıflandırmıştır Bourdieu. “Yirmi yıl sonra” altbaşlığını taşıyan Sonsöz’de bu doğrultuda David Garnett’in “A Man in the Zoo” (Hayvanat Bahçesinde Bir Adam) hikayesinin verdiği deneyimle kitabının sonuçlarını benzetir. Hikaye, sevgilisiyle hengame ettikten sonra hayvanat bahçesi müdürüne mektup yazarak kendini kafese koyduran bir adamı anlatır: Homo sapiensi.
Son kelam niyetine: Bourdieu’yü ve Homo Academicus’u anlatmak bu yazının boyutunu aşmakta. Münasebetiyle, sosyoloğun anahtar kavramlarından kabaca hareket ederek bu kavramları kitap izleğinde kısaca irdelemeye ve dikkatimi çeken noktalara temas etmeye uğraş ettim. Bourdieu, elbet ki birçok terimi toplumsal bilimlere kazandırarak günümüz dünyasına dair fikir edinmek için okunması gereken isimlerden biri. Homo Academicus’u da üstte anlattığım üzere 68 menzilinde Fransa özelinden hareketle genele dair sonuç çıkarmamızı sağlayan ve tahminen de ismini sıkça duyduğumuz “özel isimlere” uzaklıkla yaklaşmamız gerektiğini gösteren bir eser olarak görmeli.
